16 верасьня спаўняецца 80 гадоў Віктару Дашуку — выбітнаму беларускаму кінарэжысэру-дакумэнталісту, народнаму артысту, ляўрэату Дзяржаўнай прэміі СССР, шматлікіх міжнародных кінафэстываляў, народнаму артысту БССР. Цягам апошніх 25 гадоў беларускія ўлады яго проста не заўважаюць. Забыўся пра існаваньне выбітнага рэжысэра і «Беларусьфільм», якому Віктар Дашук аддаў больш за 30 год свайго жыцьця.
Віктарам Дашуком па ўласных сцэнарах зьнята больш за 80 твораў, у тым ліку некалькі лірычных мастацкіх фільмаў пра каханьне («Двое на востраве сьлёз», «Салодкі яд каханьня»). Дашук — пачынальнік сэрыялаў у дакумэнтальным кіно («Я з вогненнай вёскі», «У вайны не жаночы твар»). Некаторыя зь яго фільмаў забароненыя ў Беларусі («Ноч доўгіх нажоў», «Рэпартаж з клеткі для трусоў» — пра палітычныя забойствы і злачынствы ў Беларусі).
Напярэдадні юбілею Віктар Дашук пагадзіўся паразважаць на Свабодзе пра сучаснае мастацтва, дакумэнтальнае кіно, прыгожых жанчын, а таксама пра бульбу і памідоры.
«Улады ўжо даўно забыліся пра мяне»
У мяне не было ніводнага афіцыйнага юбілею, і гэтым разам яго няма. Таму сьвяткую сам-насам. Каб не выглядаць чалавекам, які скардзіцца, я проста вырашыў не нагадваць уладам пра сваё існаваньне, а яны ўжо даўно забыліся пра мяне. Я ніколі нічога не прашу. Не хачу быць падобным да чалавека, які выпрошвае нешта. Я самадастатковы чалавек, і мяне задавальняе тое, што ёсьць. Галоўнае ня ў гэтым. Галоўнае ў іншых рэчах.
Пра сучаснае дакумэнтальнае кіно
Казаць, што дакумэнтальнага кіно ў сучаснай Беларусі няма зусім, быў бы грэх, таму што ёсьць некалькі чалавек, якія працуюць дастаткова таленавіта і дастаткова прафэсійна. Чаму так кажу? Бо часам гэтыя паняцьці разыходзяцца. Таму што талент мацнейшы за прафэсійнае майстэрства. Гэта Віктар Асьлюк, Вольга Дашук і Галіна Адамовіч. Дарэчы, усе мае вучні. Яны трымаюць плянку.
Але дакумэнтальнае кіно прывязанае да кінастудыі, таму што мы павінны мець нейкую капейку, каб штосьці рабіць. Але фізычна для «Беларусьфільма» дакумэнтальнага кіно няма проста, яно не існуе. Бо група Асьлюка працуе на маіх вачах, і яны ня могуць выехаць у камандзіроўку, бо ў кіроўцы 2 літры бэнзіну. Гэта ня скарга, а ў нас проста такі лад жыцьця.
«Я ніколі ня быў канфармістам»
Я па паходжаньні селянін і жыў у даволі абмежаванай прасторы да сваёй сталасьці. Яшчэ ў юнацкія гады я атрымаў на чыста фізычным узроўні такую загартоўку, якая дапамагае мне знаходзіць спосабы ўласнага існаваньня ў мастацтве. Я ніколі ня быў канфармістам.
Я быў адным з тых, хто прыдумаў дакумэнтальныя сэрыялы. Яны зьявіліся недзе на пачатку 1970-х. Першы сэрыял — «Я з вогненнай вёскі» па кнізе Алеся Адамовіча, Уладзімера Калесьніка і Янкі Брыля. Быў вельмі сур’ёзны супраціў уладаў, таму што я парушаў усе правілы «вялікага гераізму» падчас Вялікай Айчыннай. Быў велічэзны супраціў з боку генэралаў ад мастацтва і генэралаў ад улады. Але Алесь Адамовіч умеў знаходзіць людзей, якія дапамогуць — трэба ж яшчэ мець майстэрства лявіраваць! Карацей, наш сэрыял уратаваў Канстанцін Сіманаў.
Што тычыцца сэрыялу «У вайны не жаночы твар», Данііл Гранін вельмі дапамог нам. Яны з Алесем Адамовічам пісалі тады «Блякадную кнігу», якую, між іншым, я павінен быў здымаць. Але мы ўпусьцілі час...
Дзякуючы гэтым двум магутным сэрыялам мы пакінулі гісторыю. Таму дакумэнтальнае кіно не павінна зьнікнуць — у яго ёсьць яшчэ адна функцыя, магчыма, самая галоўная — мы захоўваем гісторыю краіны, прычым аб’ектыўную. Гэта ўспаміны людзей, гэта дэталі той жа вайны.
Пра «Беларусьфільм»: «Цяпер там няма нікога выбітнага, заўважнага»
Самае непрыемнае на сёньняшні дзень — што студыя «Беларусьфільм» наагул можа зьнікнуць. Таму што ўсё робіцца дзеля таго (з эгаістычных ці нейкіх іншых прычын), каб давесьці яе да банкруцтва. Цяпер працэсы, якія ідуць у бізнэсе, — як у прыродзе: калі ты не зьясі некага, то зьядуць цябе. Натуральныя прыродныя працэсы пераносяцца і на мастацтва. А ў мастацтве многа халтуры.
У 1960–80-я гады на тым жа «Беларусьфільме» было два-тры дзясяткі вельмі моцных рэжысэраў. Цяпер там няма практычна нікога выбітнага, заўважнага (калі за лякмус браць людзей, якія сышлі — Турава, Дабралюбава, Пташука ды іншых). Зрэшты, мне не хацелася б так трагічна ўсё разглядаць. Нешта ж здымаюць...
Думаю, кіно будзе існаваць у нейкіх іншых формах. Бо праводзяцца ўжо фэстывалі мастацкіх фільмаў, дзе кіно зьнятае нават на смартфон.
Час патрабуе нейкага іншага ладу жыцьця. А з другога боку, іншыя рэчы — эканоміка, палітычныя адносіны, пытаньні ўлады — яны на сёньняшні дзень разбуральны элемэнт увогуле для мастацтва.
Справа цяпер не ў грашах нават, а справа ў патрабаваньнях грамадзтва. Мастацтва існуе таму, што, з аднаго боку, грамадзтва яго не заўважае, а з другога боку, грамадзтва ня можа жыць без мастацтва. Тут такія нажніцы.
«Асоба, калі яна ёсьць, усё роўна сябе праявіць»
Я павінен сказаць з вышыні свайго палёту і ўзросту, што самы страшны працэс, які адбываецца, — гэта зьнікненьне атмасфэры ці нейкіх плыняў, адсутнасьць спрыяльных умоў, каб нараджаліся асобы. У нас зьніклі асобы — акторы. Назавіце хоць адзін фантастычны ўзьлёт у тэатральнай сфэры, як гэта было ў сярэдзіне мінулага стагодзьдзя!
І справа ня ў тым, што ёсьць цэнзура. Мысьленьне асобы — яно прыніжанае. Няма фантастычнага ўзьлёту думак і пачуцьцяў. Няма іх, проста няма.
І гэта працэс ня толькі беларускі, а ўвогуле ўсясьветны. Працэс, які не дае магчымасьці ўзьляцець. А асоба, калі яна ёсьць, яна ўсё роўна сябе праявіць.
«Мастацтва — як бульба: быццам бы шмат, але ўсё нясмачнае»
Мастацтва заўсёды трымалася на асобах. А колькасьць асобаў да колькасьці кінафільмаў — гэта прапорцыя вельмі малая. Да прыкладу, вось ёсьць 500 фільмаў, а зь іх толькі 20 таленавітых.
Я заканчваў Вышэйшыя курсы сцэнарыстаў і рэжысэраў у Маскве, майстрам па рэжысуры ў мяне быў Андрэй Таркоўскі. І ён прыводзіў вельмі цікавы прыклад. У геніяльнага Сяргея Эйзэнштэйна за яго жыцьцё было 500 вучняў, і ніводзін зь іх не адбыўся як рэжысэр хаця б набліжаны да свайго настаўніка. Вось так і ў цяперашнім кінэматографе.
«Кіна» можа быць многа. Але колькі на гэтую колькасьць фільмаў ёсьць адзінак, якія праявілі сябе на ўсясьветным узроўні? Гэта як бульба цяпер. Бульбы шмат паўсюль у крамах, але ўся яна нясмачная, есьці яе немагчыма. Вось так і з сучасным мастацтвам: яго быццам бы і шмат, але спажываць яго немагчыма.
«Творца павінен быць свабодны ў сваіх фантазіях. А ён нібыта натыкаецца на нейкі плот»
Я меў дачыненьне і да мастацкага кіно. Аднойчы шукаў юную 17-гадовую гераіню для аднаго свайго сцэнару. Мне дазволілі пасядзець на ўступных іспытах на акторскі факультэт нашай Акадэміі мастацтваў. Амаль тыдзень сядзеў. І прыйшоў у жах, быў зьдзіўлены, расчараваны. Людзі, якія ідуць у мастацтва — проста выпадковыя людзі, у іх адсутнічае... як бы сказаць? У маладых няма ўнутранай свабоды. Быццам бы на іх ніхто ня цісьне, ім ніхто не пагражае, але ў кожным сядзіць нейкі цэнзар. У чалавека вельмі абмежаванае кола ўласных ідэй — я не пра прыёмы кажу. Каб зрабіць твор мастацтва, трэба мець пэўны ўнутраны сьвет — разьняволены. А ў іх гэты ўнутраны сьвет вельмі затарможаны, задушаны.
Творца павінен быць свабодны ў сваіх фантазіях. А ён нібыта натыкаецца на нейкі плот, і ад гэтага плота ўсе ягоныя фантазіі адскокваюць. Вось гэты элемэнт унутранага разуменьня, што адбываецца вакол, не пашыраецца далей за ўласны гарод.
«Наш мозг мае гены страху, якія кіруюць чалавекам»
Я ўспамінаю мінулае стагодзьдзе, бо асноўная частка жыцьця прайшла менавіта тады. Ды вось, посьпех у працы мелі толькі тыя людзі, якія, нягледзячы на цэнзарскі гвалт, былі разьняволеныя. Павінна быць свабода выбару, свабода фантазіі, свабода ўчынкаў, нават свабода герояў. Калі ты выбіраеш героя, гэта павінен быць герой учынкаў. Многія гэтага баяліся, а вось тыя, хто менш баяўся, хто перамагаў самога сябе ўнутры і замахваўся на больш выразныя рэчы, у яго заўсёды быў посьпех. А тыя, хто ня мог адарвацца ад страху, ляпілі тое, што ўспрымалася.
І справа ня толькі ў ціску ўлады. Мы думаем, што мы кіруем мозгам, а насамрэч наш мозг кіруе намі. Дык вось гэты наш мозг, калі называць рэчы сваімі імёнамі, апошняе стагодзьдзе мае гены страху, якія кіруюць чалавекам.
«Кожны з нас — палонны свайго часу»
Я прыйшоў у сваіх разважаньнях да фразы: «Кожны з нас — палонны свайго часу. Кожны з нас — гэта пясчынка часу». Але пясчынка павінна быць гордая, павінна мець гонар. І тады нешта сапраўднае будзе зроблена. А калі гэтая пясчынка проста ляжыць на беразе мора, якое яе амывае, — яна нішто.
Калі гордасьць, гонар у мастака прысутнічаюць, у яго атрымаецца твор мастацтва. А калі чалавек проста пясчынка — ён прымітыўна зарабляе на пэнсію. Дык вось такіх гордых пясчынак у наш час практычна няма. Гэта вялікая страта.
Жыцьцё складанае ва ўсе вякі было. А што такое жыцьцё? Адно жыцьцё — адно нараджэньне, адна кветка і адна сьмерць.
«Ты будзеш рэжысэрам да тае пары, пакуль азіраесься на прыгожую жанчыну»
Натхненьне ў мяне ёсьць. І хоць мяне няма на «Беларусьфільме» ўжо 25 гадоў, жыцьцё настолькі выдатнае, што я не павінен на яго скардзіцца. Чалавек павінен скардзіцца толькі на самога сябе. Пакуль мозг працуе і пакуль пачуцьці ёсьць.
Я некалі на сваёй лекцыі сказаў студэнтам такую рэч. Ты будзеш рэжысэрам да тае пары, пакуль азіраесься на прыгожую жанчыну. А як толькі ты прайшоў міма — усё, ідзі на пэнсію і вырошчвай памідоры на лецішчы. Але памідоры таксама прыгожыя. А калі ты на іх прыгажосьць таксама ня будзеш зьвяртаць увагу, а думаць толькі пра тое, як салату зь іх зрабіць, то ты ўжо і там скончыўся як гаспадар на зямлі.
«Я напісаў раман „Мэмуары вуаерыста“»
Я напісаў вялікі раман, які складаецца з чатырох кніг. Называецца ён «Мэмуары вуаерыста». Дзьве кнігі пра каханьне: «Яйка дыназаўра» і «Жар-птушкі чародамі не лятаюць». І дзьве — пра жыцьцё: «Мордай у сьнег» (разважаньні пра цэнзуру і маіх цэнзараў, тут ужо не пра чараду, а пра зграю), і апошняя кніга — «Двойчы расстраляныя».
Так што я спадзяюся дажыць да 100 гадоў і зьняць па іх фільм.
«У чаканьні, мусіць, і ёсьць сэнс жыцьця...»
А сэнс жыцьця ў тым, што чалавек чакае. Чакае, калі ў суседа карова здохне; чакае, што прыйдзе нейкі шалёны прыбытак яму; чакае, што атрымае Нобэлеўскую прэмію. У чаканьні, мусіць, і ёсьць сэнс жыцьця. Так што будзем чакаць.
Аўтар загалоўнага фота Віктара Дашука —
Сяргей Гудзілін, «Наша Ніва»
