З 1 верасьня ў Туркмэністане ўступае ў сілу закон, які забараняе мнагажэнства. Расейскі Сямейны кодэкс забараняе рэгістрацыю другога шлюбу без разводу, але ні адміністрацыйнага, ні крымінальнага пакараньня за мнагажэнства няма.
У Расеі большасьць выпадкаў мнагажэнства фіксуюць на Паўночным Каўказе, дзе мусульмане складаюць большасьць. Іслам абмяжоўвае колькасьць жонак да чатырох. Але такія шлюбы заключаюцца мулы і з юрыдычнага пункту гледжаньня яны ня маюць сілы.
У Крымінальным кодэксе РСФСР ад 1926 году быў артыкул 199, які прадугледжвае пакараньне за дваяжэнства або мнагажэнства: папраўчыя працы на тэрмін да аднаго года або штраф да адной тысячы рублёў. Праз 34 гады гэты артыкул быў адрэдагаваны. У ім давалася вызначэньне мнагажэнства — «сужыцьцё з дзьвюма ці некалькімі жанчынамі зь вядзеньнем агульнай гаспадаркі». Караюць за гэта пазбаўленьнем волі да аднаго года або папраўчымі работамі на той жа тэрмін.
Імёны ўсіх герояў у матэрыяле, які зрабілі журналісты «Настоящего времени», зьмененыя на іх просьбу.
«Як можна не любіць мужа?»
Зухра жыве і працуе ў Махачкале. Ёй 30 гадоў, і яна другая жонка ў свайго мужа. Жанатыя ўжо паўтара года. Для Зухры гэта другі шлюб, ад першага ў яе двое дзяцей. Першая жонка яе новага мужа ведае пра Зухру.
«Ён разам зь першай жонкай прыходзіў да мяне знаёміцца. А да гэтага яна са мной у WhatsApp перапісвалася», — успамінае Зухра. Для яе было важна, каб першая жонка і сваякі новага мужа ведалі пра яе менавіта як пра жонку, і каб новы муж не хаваў яе.
Па словах Зухры, зь першай жонкай яны спачатку «нават сябравалі». І падчас адной з размоваў першая жонка прызналася другой, што не хацела, каб муж ажаніўся другі раз, але «ён яе да гэтага рыхтаваў больш за год».
«Тлумачыў, што калі ў яго ёсьць магчымасьць, ён павінен узяць жонку. Тым больш, разьведзеную, з двума дзецьмі. Ну, каб жанчыны адны не заставаліся. Каб за гэта ўзнагарода была», — кажа Зухра.
Але празь некалькі месяцаў зносіны паміж жанчынамі спынілася. Зухра мяркуе, што канфлікт правакавалі сваякі мужа, якія былі супраць другога шлюбу.
Жанчына кажа, што калі яны жаніліся, была толькі павага, потым — прыйшло каханьне. «Як можна не любіць мужа?» — пытаецца яна. Але нягледзячы на свае пачуцьці, Зухра ўгаворвае мужа ўзяць трэцюю жонку. Гэтае жаданьне яна тлумачыць проста: «Каб першая жонка перастала да мяне дрэнна ставіцца».
«Ён хоча мець шматлікіх нашчадкаў»
Некалькі гадоў таму Маліка выйшла замуж за вядомага ў Дагестане ісламскага багаслова. Яна была яго трэцяй жонкай. Для яе, як і для Зухры, гэта быў ня першы шлюб. Ды і для новага мужа яна была ня першай, а трэцяй жонкай.
«Гэта чалавек, напэўна, у агульнай колькасьці 15 розных жанчын зьмяніў, усе мы пабывалі ў яго ў жонках. Нічога добрага я ў гэтым не бачу. Адна з прычын такіх яго паводзін — ён хоча мець шматлікіх нашчадкаў па прыкладзе яго радавога паселішча. Кажа, што моцныя тыя тухумы, у каго шмат братоў», — распавядае Маліка.
Паводле яе слоў, з другой жонкай мужа яна практычна ня мела зносін, бо тая дзяўчына жыла ў Маскве, а зь першай яны жылі ў адным доме і хутка знайшлі агульную мову, «таму што яна адэкватная рэлігійная жанчына, якіх мала».
Праўда, крыху пазьней у размове Маліка прызнаецца, што сутычкі паміж жанчынамі ўсё ж былі. Прычына — у агульным мужы. «Рэўнасьць была. Неяк увечары я памыла яго вопратку, якая была ў мяне ў пакоі, а раніцай вывесіла ў агульны двор. Да абеду выходжу — адзеньня няма. Аказваецца, яна забрала яго высахлыя кашулі і забрала да сябе. Ён потым сьмяяўся: "Яна думае, калі ўсё маё адзеньне будзе ў яе ў пакоі, то я буду да яе часьцей заходзіць". Але гэта дробязі. На самай справе буйных канфліктаў у нас не здаралася», — успамінае Маліка.
У махачкалінца Абдулы «пакуль дзьве жонкі». Другі раз ажаніўся пяць гадоў таму. Абдула кажа, што калі вырашыў узяць другую жонку, першая не ўхваляла яго рашэньне, але мужчыну гэта не бянтэжыла.
Ад першай жонкі ў Абдулы чацьвёра дзяцей, ад другой — пакуль адзін. Жонкі ведаюць адна пра адну, жывуць у розных дамах і паміж сабой не кантактуюць.
Справядлівасьць да ўсіх жонак
Па ісламу муж-мнагажэнец павінен прадставіць кожнай жонцы роўнае забесьпячэньне ў ежы, пітве, вопратцы, мэблі, а таксама абавязаны аднолькава роўна дзяліць дні і ночы, якія праводзіць са сваімі жонкамі. У Каране сказана: «Калі асьцерагаецеся вы, што ня зможаце быць справядлівымі зь сіротамі, то ажэніцеся на жанчынах, якія падабаюцца вам, — на двух, трох, чатырох. Калі ж асьцерагаецеся вы, што ня зможаце клапаціцца пра іх (г. зн. пра жонак) аднолькава, то ажэніцеся на адной ».
Зухра лічыць: «Гэта ня значыць, што кожнай жонцы ўсё павінна быць прадстаўлена ў аднолькавай колькасьці. Толькі па меры магчымасьцяў: напрыклад, у жонкі парваліся тапачкі, ён купіў ёй тапачкі. У другой жонкі старая сукенка — ён купляе ёй сукенку. Ня аднолькавыя рэчы, а па меры магчымасьцяў, каб жанчына не мела патрэбы, каб яна была апранутая, абутая, у дастатку, каб ежа была і дах над галавой».
У гэтым пляне Зухра сваім мужам задаволеная. Але момант, які тычыцца іх сумеснага часу, жанчыну ўсё ж не задавальняе.
«Хочацца, каб ён мне больш часу надаваў. Ён прыходзіць да мяне не праз дзень, як мае быць, а два разы на тыдзень, таму што жыве ў іншым горадзе, яму цяжка прыяжджаць, ён працуе дапазна. А хочацца, каб быў толькі тут, са мной », — кажа Зухра.
Па шарыяту муж абавязаны прадставіць кожнай са сваіх жонак жыльлё з асобным уваходам і санвузламі.
Па словах Малікі, яе былому мужу, чыёй трэцяй жонкай яна была, было складана роўна забясьпечваць усіх жанчын: «Ён не цягнуў ні фінансава, ні маральна, хоць і прадстаўляўся такім мацёрым мнагажэнцам».
Па словах Абдулы, яму ўдаецца дзяліць паміж сваімі жонкамі як фінансы, так і дні і ночы. «Яны раўнуюць, вядома. Гэта нармальнае чалавечае пачуцьцё. Часам "ядуць" ^[мозг^], вядома. Але мяне гэта не бянтэжыць. Усё жыцьцё поўнае цяжкасьцяў. Гэта нармальна», — кажа Абдула.
Мужчына задумваецца пра трэцюю жонку, але канкрэтнай мэты перад сабой ня ставіць: «Калі будзе добры варыянт, вазьму, ня будзе — не вазьму».
«Не змагу выйсьці замуж за халасьцяка»
Быць другой жонкай звычайна згаджаюцца альбо разьведзеныя жанчыны, альбо тыя, «што засядзеліся». Для многіх зь іх такі шлюб дае некаторыя магчымасьці: напрыклад, павысіць статус у грамадзтве, вырашыць матэрыяльныя пытаньні ці нарадзіць дзіця. Для дагестанскай жанчыны нараджэньне пазашлюбнага дзіцяці можа пагражаць праблемамі з боку сваякоў.
Маліка таму і пагадзілася быць трэцяй жонкай, што да таго часу ўжо была разьведзеная і зь дзіцем. Цяпер яна ў разводзе і гатовая разгледзець прапановы аб новым шлюбе.
«Я падумала, што ўжо не змагу выйсьці замуж за халасьцяка, як маладая дзяўчына. Мяне задавальняе становішча другой ці трэцяй жонкі. Задавальняе, каб муж зьяўляўся ў мяне ня кожны дзень. Так у мяне будзе час на сябе і на дзіця», — кажа Маліка.
Верагоднасьць канфлікту
Згодна з Сямейным кодэксам рэгістрацыя другога шлюбу ў Расеі не дапускаецца. Але Абдула, юрыст па спэцыяльнасьці, запэўнівае, што «гэта абсалютна дазволеная рэч».
«У Расейскай Фэдэрацыі ўсе дазволена, акрамя забароненага. Ёсьць забарона на рэгістрацыю другога шлюбу ў ЗАГСе. Але рэгістрацыя — гэта яшчэ ня шлюб. Таму раз забароны на мнагажэнства няма, то значыць яно афіцыйна дазволена», — кажа Абдула.
Тым ня менш у выпадку верагоднай сьмерці мужа ўсе жанчыны, акрамя той, зь якой шлюб афіцыйна зарэгістраваны, аказваюцца ва ўразьлівым становішчы: па законе яны ня могуць прэтэндаваць на спадчыну. Абдула ўпэўнены, што менавіта забарона на рэгістрацыю другога шлюбу пазбаўляе жанчыну правоў.
«Калі яны так змагаюцца з мнагажэнствам, то гэта глупства, таму што гэта ніяк не ўплывае на мнагажэнства, але парушае роўнасьць паміж жонкамі. А забарона рэгістрацыі пазбаўляе другое жонак правоў, калі яны будуць дзяліць па «расейскіх законах, а не па шарыяцкіх, і ў іх будзе канфлікт», — кажа Абдула.
Дагестан, Чачня, Інгушэція...
Праграмная каардынатарка Фонду ім. Генрыха Бёля ў Расеі Ірына Касьцерына кажа, што фэномэн мнагажэнства актыўна разьвіваецца ў рэспубліках Паўночнага Каўказу. У 2016 годзе супрацоўнікі фонду праводзілі дасьледаваньне «Жыцьцё і праблемы жанчын і мужчын на Паўночным Каўказе». Праца праводзілася ў чатырох рэгіёнах — Кабардзіна-Балкарыі, Інгушэціі, Чачні і Дагестане. У апытальніку былі і пытаньні аб палігаміі.
Па словах Ірыны Касьцерынай, самы высокі працэнт дваяжэнцаў — у Дагестане: 14,7% апытаных там мужчын сказалі, што ў іх дзьве жонкі, а 5,9% адказалі, што тры.
«У Чачні дзьве жонкі ў 11,1% апытаных мужчын, тры — у 2%. У Інгушэціі 6,7% мужчын сказалі, што ў іх дзьве жонкі, трох жонак у апытаных намі не было. У Кабардзіна-Балкарыі дзьве жонкі ў 9,7% апытаных, а тры — у 3,2% », — прыводзіць дадзеныя Ірына Касьцерына.
Паводле яе слоў, у першых і другіх жонак пазыцыя наконт мнагажэнства кардынальна розная. Калі другіх жонак палігамія мужа не бянтэжыць, то для першых гэта цэлая праблема.
«Часьцей за ўсё іх ставяць перад фактам, калі мужчына ўжо завёў другую жонку. Альбо жанчыну фактычна прымушаюць, упрошваюць, пераконваюць:» Калі ты не згаджаесься на другую жонку, ты эгаістка, ты дрэнная мусульманка «. Большая частка апытаных намі жанчын да мнагажэнства ставіцца нэгатыўна. Дарэчы, мнагажэнства было названа другой прычынай разводаў», — працягвае Ірына Касьцерына.
Паводле яе слоў, розныя мужчыны па-рознаму адказалі на пытаньне, чаму яны заводзяць сабе другіх і трэціх жонак.
«Хтосьці казаў, што модна, хтосьці — што па ісламу так пакладзена. Я таксама размаўляла зь дзяўчатамі, якія самі пайшлі другой жонкай ці зьбіраліся імі стаць. Гэта, вядома, зусім розныя сытуацыі: калі ты другая жонка, хутчэй за ўсё ты будзеш каханай жонкай, таму што гэта больш усьвядомлены выбар мужчыны. Ён быў у шлюбе шмат гадоў, ён пра шлюб нешта зразумеў, ён зразумеў, што яму падабаецца, што не падабаецца, зразумеў нешта пра адносіны і другую жонку выбірае па каханьні, а не як першую, якую яму навязалі бацькі ці "быў час", таму ён ажаніўся», — кажа Ірына Касьцерына.
Аналізуючы вынікі апытаньня, Касьцерына робіць выснову, што «часьцей за ўсё» жонкі аднаго мужа альбо зусім адна з адной не кантактуюць, альбо маюць зносіны фармальна: перадалі дзяцей або сустрэліся на нейкім мерапрыемстве.
«Магутная абарона»
Дагестанская журналістка і праваабаронца Сьвятлана Анохіна зь нядаўніх часоў бачыць у мнагажэнстве «вялікі плюс». Яна лічыць, што ў патрыярхальным грамадзтве гэта можа абараніць жанчыну ад вымовы.
«Калі мнагажэнства называюць "інстытутам узаконеных палюбоўніц", гэта, у прынцыпе, дакладна. Я ўсё яшчэ лічу, што гэта вялікі мужчынскі падман, але я паглядзела на сытуацыю зь іншага боку, з боку другое жонак. Само існаваньне гэтага фэномэну разьвязвае рукі тым, хто проста ня змог па нейкай прычыне выйсьці замуж, абзавесьціся сям’ёй, але горача жадае дзіцяці», — кажа Анохіна.
Паводле яе слоў, у многіх выпадках нават ня трэба афармляць ніках (мусульманскі шлюбны кантракт), жанчыне досыць проста распаўсюдзіць інфармацыю, што выйшла замуж другой ці трэцяй жонкай.
«Гэта аўтаматычна тлумачыць сталую адсутнасьць мужа побач. Словы — "ніках", "другая жонка" — выводзяць жанчыну і яе дзіця з вобласьці, дзе яна зьневажалася, у вобласьць, на якое грамадзтва глядзіць зь вялікім разуменьнем. Дзіця ўжо народжанае ў шлюбе, ужо ніхто ня можа кінуць яго маці ўсьлед "шлюха", таму што ў яе ёсьць наймагутная абарона рэлігійнай устаноўкі. Наўрад ці ў нас хтосьці зможа публічна супраць іх пратэставаць. Аказалася, што гэта тая сфэра, якая забясьпечвае хоць нейкую абарону жанчыне. Гэта ўжо вялізны плюс», — кажа Святлана Анохіна.
Умовы ўтрыманьня
Старшы навуковы супрацоўнік Цэнтра праблем Каўказа і рэгіянальнай бясьпекі МГІМО Ахмет Ярлыкапаў адзначае, што на практыцы далёка ня ўсе мнагажэнцы забясьпечваюць сваіх жонак аднолькавымі ўмовамі.
«Ёсьць вялікая колькасьць выпадкаў, калі ўмовы і ўзровень утрыманьня жонак розныя. Часта другая і трэцяя жонка могуць утрымліваць сябе самі, могуць працаваць. Акрамя таго, даволі часта, калі другая, трэцяя жонка ўтрымліваюцца ў сакрэце, першая жонка пра іх ня ведае. Гэта не адпавядае мусульманскаму праву», — кажа Ахмет Ярлыкапаў.
Што тычыцца юрыдычнай абароненасьці другіх жонак, то, на думку экспэрта, часьцей за ўсё яны ўразьлівыя, але ў некаторых выпадках можна спадзявацца на мусульманскі шлюбны дагавор і на завяшчаньне.
«Тут усё залежыць, ці рэгістраваўся гэты шлюб у шарыяцкім сэнсе і ці ёсьць ніках — мусульманскі шлюбны кантракт, які абавязкова павінен быць заключаны пры рэгістрацыі ісламскага шлюбу. У кантракце паказваецца сума махра — падарунку для жонкі, які пры любых абставінах застаецца ў жонкі. Але сам махра ніяк не рэгулюецца. Гэта можа быць проста залаты пярсьцёнак, ці асобная кватэра, або асобны дом. Гэта залежыць ад таго, наколькі шчодрым будзе муж. Часта гэта адзінае, на што можа прэтэндаваць і што можа застацца для другой або трэцяй жонкі. Ну, вядома, шмат што залежыць ад завяшчаньня — гэта хоць нейкая магчымасьць нешта атрымаць. Хоць тая жонка, зь якой афіцыйна заключаны шлюб у ЗАГСе, можа яго аспрэчваць. У гэтым пытаньні, несумненна, жонкі, шлюб з якімі не заключаны ў загсе, знаходзяцца ў хісткім становішчы», — кажа экспэрт.
Камэнтуючы новы закон у Туркмэністане, Ахмет Ярлыкапаў дапускае, што фэномэн мнагажэнства гэта не выкараніць цалкам, але паставіць яго ў жорсткія рамкі. Экспэрт дапускае, што прыняцьце такога ж закону ў рэспубліках Паўночнага Каўказа на сёньня здаецца немагчымым.
«У таталітарнай дзяржавы ёсьць магчымасьць досыць сурʼёзна гэтую сфэру кантраляваць. Вядома, нават Савецкаму Саюзу не ўдалося цалкам выкараніць мнагажэнства, але мнагажэнцаў было мала. Паўночны Каўказ быў адным з рэгіёнаў, у якім нават у савецкія гады такая забарона не спрацавала ў поўнай меры. У сучасных умовах на Паўночным Каўказе ёсьць дастаткова сурʼёзная падтрымка мнагажэнства, у тым ліку і сярод афіцыйных асобаў. Рамзан Кадыраў практычна адкрыта падтрымлівае мнагажэнства. Я думаю, што зараз такога роду закон у гэтым рэгіёне ў прынцыпе немагчымы», — упэўнены Ахмет Ярлыкапаў.
Мнагажэнства ў законе
На Блізкім Усходзе мнагажэнства дазволена ў Сырыі, Эгіпце, Альжыры, Абʼяднаных Арабскіх Эміратах, Саудаўскай Арабіі, Ярданіі, Марока, Аўганістане, Іране, Пакістане, Катары.
У Ярданіі мужчына павінен ня толькі апавяшчаць усіх сваіх жонак аб новым шлюбе, але і абавязаны падаць дакумэнты аб сваёй фінансавай заможнасьці. У Катары і Пакістане згоду на новы шлюб мужчына павінен атрымаць ад усіх сваіх жонак, а ў Іране такую згоду павінна даць толькі першая жонка. У Марока ад мужчыны патрабуецца дазвол суду на новы шлюб і прысяга ставіцца да ўсіх жонкам аднолькава. Там першая жонка можа ўнесьці ў шлюбны кантракт патрабаваньне больш не жаніцца.
У Турэччыне дзейнічае забарона на мнагажэнства. Там яна была ўведзеная ў 1926 годзе. У 1957 году мнагажэнства было забаронена ў Тунісе. А абвінавачанага ў мнагажэнстве мужчыну на год адпраўляюць за краты.
