Клініка кітайскага дантыста. «Галубыя Дунаі»

28 жнівень 2018, 08:00

Зьміцер Бартосік

У сэрыі «Бібліятэка Свабоды» выходзіць новая кніга Зьмітра Бартосіка «Клініка кітайскага дантыста», напісаная на матэрыялах праграм «Вострая Брама» і «Падарожжы Свабоды» на Радыё Свабода. Папярэдняя кніга падарожжаў «Быў у пана верабейка гаварушчы…» (Бібліятэка Свабоды, 2016) прынесла аўтару прэміі Аляксандра і Марыі Стагановічаў (за непрыдуманую літаратуру), Алеся Адамовіча (Беларускага ПЭН-цэнтру) і Ежы Гедройця. Паводле кнігі быў пастаўлены спэктакль беларускага Свабоднага тэатру.

У жніўні мы публікуем фрагмэнты новай кнігі на сайце.

Замовіць кнігу можна ТУТ

«ГАЛУБЫЯ ДУНАІ»

Менск — горад цікавы, прычым ня гэтулькi для турыстаў, колькi для самiх менчукоў. Асабiста для мяне найбольшае менскае задавальненьне — не тэатры й храмы, не музэi й рэстараны. А жывыя ўспамiны карэнных менчукоў, якія пасьпелi ўбачыць на гэтым самым месцы зусiм iншы горад. Зь iншымi вулiцамi, зь iншымi дамамi. Нават быццам зь iншым паветрам.

Старыя менчукi — удзячныя апавядальнiкi. Цi ня дзякуючы таму, што адрасы iхнай маладосьцi страчаныя для іх назаўжды? Вось што мне аднойчы распавёў пра Нямігу пiсьменьнiк Мiхась Герчык.

— У той час большасьць з нас не разумела, як важна захаваць гэтыя камянi, гэтыя склепы, гэтую даўніну. Гэта ж гiсторыя, гэта кавалак нашай гiсторыi. Там быў наш унiвэрсытэцкi iнтэрнат, празь якi мы ўсе прайшлi. Там быў вялiзны пакой на васямнаццаць ложкаў. Гэты iнтэрнат на Нямiзе — ён жа ж быў легендарны. Адна зь першых легендаў была зьвязаная зь першым паваенным пакаленьнем, сярод якога былi і Валодзя Шыцiк, i Жэня Курто, i Пiмен Панчанка, і iншыя хлопцы. Хлопцы, якiя вярнулiся з вайны. Салдаты, яны са стыпэндыяў, са сваiх пэнсiяў купiлi на пляцы Волi ў нейкiм «Галубым Дунаi», якiх тады процьма была, купiлi бочку пiва. I прыкацiлi гэтую бочку ў iнтэрнат. Самае сьмешнае было ня тое, што яны купiлi гэтую бочку пiва, а тое, што на дзесяць чалавек, якiя купiлi гэтае пiва й кацiлi яго, ног было пятнаццаць, а рук было й таго меней. Усё гэта былi iнвалiды вайны. I кацiлi яны хто мылiцай, хто плячом. I ўсьпёрлi наверх па двух вялiзных пралётах гэтай старой лесьвiцы. Там жа ж столь была не такая, як у нас, а па чатыры, па пяць мэтраў вышынi. Вось яны ўсьпёрлi гэтую бочку пiва, выбiлi шпунт. Яно як дало адтуль фантанам, дык толькi падстаўлялi хто тазiкi, хто мiскi, хто што пасьпеў. Палова выцекла на падлогу. I нейкi студэнт з добрай паддачы выйшаў на балькон, стаў на карачкi. А ўнiзе па Нямiзе нейкi мiлiцыянэр iшоў. Дык ён аббрахаў яго зьверху.

ГОРАД АДНАГО ПАКАЛЕНЬНЯ

Усякi раз, слухаючы такiя ўспамiны, я думаю — цi ня ёсьць галоўная адметнасьць Менску ў тым, што ён заўжды будзе горадам аднаго пакаленьня. Але гэта слабое суцяшэньне. Не пражыўшы тут i трох гадоў, я ўжо сам адкрыў для сябе свой сьпіс страчанага. Зрэшты, вернемся да аповеду Мiхася Герчыка, які згадвае Нямігу.

— Вядома, Нямігу можна было захаваць, як цяпер захавалi стары горад. Якi ў сутнасьцi пабудавалi нанова. Як у тым анэкдоце: «Вось перад вамi фантан шаснаццатага веку, толькi сёлета скончылi пабудову». Можна было б захаваць i гэта, быў бы турысцкi куток. Ён быў адметны, у Менску цяпер няма такiх. Гэтая вузкая вуліца, пакручастая, забрукаваная й забудаваная старымi будынкамi па сто, па дзьвесьце гадоў. Нямiга была гандлёвым цэнтрам Менску. Там было шмат крамак, непадалёку быў Нiзкi рынак. I за якi месяц разбурылi й вывезьлi на сьмецьце. Пабудавалi такiх будынкаў, якiх ва ўсiм сьвеце знойдзеш. Не было ашчаднасьцi, не было беларускасьцi, не было жаданьня захаваць Беларусь у сваiм аблiччы.

Менск пасьляваенны — ці быў ён хоць у нечым сапраўднай беларускай сталіцай, а ня толькі адміністрацыйным цэнтрам саюзнай рэспублікі? Дзякуючы Міхасю Герчыку старыя кадры паваеннага Менску — павільёны «Блакітны Дунай», чарга да помніка Сталіну, запоўненыя пад завязку трамваі — чароўным чынам ажываюць.

— Цэнтрам жыцьця ў той час быў Дом друку. Там былі ўсе рэдакцыі і там ашываліся ўсе пачаткоўцы. А паўз Дом друку па Савецкай праходзіў трамвай, чамусьці яго называлі «жалезкай». А за «жалезкай» былі тыя «Блакітныя Дунаі». Вось там і зьбіраліся. Журналісты, маладыя хлопцы, маладыя літаратары. Тыя, пра каго нехта пажартаваў, што «пішуць як пачаткоўцы, а п’юць як клясыкі».

«Блакітныя Дунаі». Чаму гэтыя невялікія драўляная павільёны на тры вакны мелі такую музычную назву? Можа, гэта напамін пра «ўзятую Вену»?

— Не скажу, каб мы дужа багата пілі, няпраўда гэта. Па-першае, і грошай не было. Проста зьбіраліся, бралі там па куфлю піва, нехта браў 50 грам гарэлкі. Па-другое, галоўнае было слухаць. Слухаць старэйшых, паэтаў, пісьменьнікаў. Гэта як клюб быў. Я помню нават тую буфэтчыцу, яна вельмі паважала нас, суседзяў сваіх, журналістаў, маладых паэтаў. Ёй прыемна было, што мы сюды заходзім. Даходзіла да таго, што яна нам адпускала нават у крэдыт. Калі затрымлівалі ганарар ці зарплату. Прозьвішчаў яна ня ведала. Тоўсты ў яе быў сшытак такі, і яна запісвала па прыкметах. «Сівы, крывы, кульгавы». Калі зьнесьлі гэты шалман, Дзіма Мілашэўскі, цудоўны журналіст, вельмі харошы чалавек, ён знайшоў фанэрыну, на якой губной памадай было напісана: «кр. н. 12 р.». Гэта — крывы нос 12 рублёў. 12 рублёў ён ёй запазычыўся. Ён выразаў гэтую фанэрчыну і ў сябе ў кабінэце над сталом у рамачцы павесіў. Наагул жыцьцё было вясёлае, сьмешнае. Усё сьпісвалася на маладосьць.

«МЫ ЖЫЛІ ТЫМ, ЧЫМ НАМ ДУРЫЛІ ГАЛОВЫ»

— А страху не было? Усё ж быў яшчэ жывы Сталін.

— Не-не. Мы ж былі выхаваныя гэтай уладай. Мы верылі ў яе. Мы жылі тым, чым нам дурылі галовы. Мазгі ж у нас былі прамытыя да стэрыльнасьці. Мае вершы — «Слава радному Сталіну», «Любімый Сталін — наш ацец радной»… Я ўпершыню практычна пачуў пра тую жахлівую эпоху, калі пачалі вяртацца беларускія пісьменьнікі. Я пачуў ад Сяргея Грахоўскага, ад Алеся Пальчэўскага, ад Звонака, ад людзей, якія адсядзелі дзясяткі гадоў… Для мяне гэта было адкрыцьцё, адкрыцьцё маёй уласнай краіны. Гэтай жорсткай, сьляпой, бяздушнай машыны, якая перамалола лепшую частку ўсёй нашай інтэлігенцыі.

— А Вы памятаеце сакавік 1953 году?

— Памятаю, надзвычай добра памятаю. Пятага сакавіка, калі паведамілі пра сьмерць Сталіна, ужо на плошчы — я ішоў, быў такі вясеньні слотны дзень, пад нагамі сьнег ужо таяў, сырасьць, туман, — каля помніка Сталіну (стаяў вялізны помнік на Цэнтральнай плошчы) — чарга. Міліцыянэры выроўнівалі гэтую чаргу… Вялізная чарга людзей, якія ўскладалі кветкі. Да гэтага ідала бронзавага. Я добра помню старую, такога інтэлігентнага выгляду старую, яна несла вазончык і ўсё гаварыла, што сабе на сьмерць гэтую кветачку берагла, так во яна Сталіну роднаму нясе яе. Вечарам у пэдвучылішчы, у вэстыбюлі паставілі вялізны партрэт Сталіна, і мы стаялі ў пачэснай гэтай варце. Я, Гілевіч, Калесьнік, Ставер. Па-мойму, я проста прытомнасьць страціў. Там рухнуў каля гэтага партрэта ад гора, такога, што ўжо не перадаць.

Помнік Сталіну на Цэнтральнай плошчы ў Менску

— Пазьней стаўленьне да камуністаў зьмянілася на адваротнае?

— Пазьней, у 1960-я, я стаў працаваць у рэдакцыі дзіцячай літаратуры выдавецтва «Беларусь». У нас была вельмі харошая рэдакцыя, не было ніводнага камуніста, ніводнай жанчыны. Шахавец страшэнна ганарыўся гэтым, гэта была адзіная рэдакцыя. Ён сам быў беспартыйны, загадчык рэдакцыі Ўладзімер Міхайлавіч Шахавец, ён заўсёды гаварыў: «Не, у нас ні камуністаў, ні жанчын ня будзе». Але нам прыслалі на ўмацаваньне камуніста. Гэта быў Авяр’ян Дзеружынскі. У першы ж вечар мы пасадзілі яго з сабой, і, трошкі падпіўшы, ён цэлую ноч цягаў мяне па горадзе і сьпяваў свае песьні. Аказалася, што ў яго сто песень напісана — на яго словы. Я таксама быў ня вельмі цьвярозы і я паспрачаўся зь ім. Ну ня можа быць, каб сто. Ну дужа ж багата. Мы заклаліся на бутэльку, і потым ён цягаў мяне па ўсім горадзе, ужо цьвярозага. Я ўжо маліўся, што прайграў, я аддам табе гэтую бутэльку. «Не, — ён гаварыў, — лічы: сорак другая!» І сьпяваў, казьліным голасам, ноччу на ўвесь сонны Менск. Як нас міліцыя не забрала, ня ведаю, але гэтыя песьні — яны ў мяне дагэтуль у вушах гучаць.

ЗАВОД БЕЗАЛЬКАГОЛЬНЫХ НАПОЯЎ

— Увогуле жыцьцё было нясумнае, поўнілася жартамі?

— У нас тэлефон у рэдакцыі на адну нейкую лічбу адрозьніваўся ад тэлефона заводу безалькагольных напояў. Ну што ў рэдакцыі хлопцы любілі чарку — так сказаць, не бяз гэтага. Але кожны раз, як толькі мы пасьля работы зьбіраліся за сталом, званіў тэлефон і хто-небудзь пытаў: «Гэта завод безалькагольных напояў?» І мы гаварылі «не». І нам гэта так надакучыла — якраз у тых і пытаюць, у каго трэба… Так што аднойчы Мікола Ваданосаў сказаў: «Так. Гэта завод безалькагольных напояў». — «Пазавіце Анну Іванаўну». — «Яе няма». — «А дзе яна?» — «У бальніцы». — «А што зь ёю?» — «Апэрацыя апэндыцыту». За два дні ён улажыў з апэрацыяй апэндыцыту ўвесь гэты завод безалькагольных напояў. Пасьля гэтага яны зразумелі і памянялі тэлефоны.

— Ці можна было назваць Менск тады больш беларускім за сёньняшні? Усё ж быў «Вячэрні Мінск» беларускамоўны, «ЛіМ» два разы на тыдзень…

— «Вячэрні Мінск» значна пазьней. Ён адразу пачаў выдавацца на дзьвюх мовах… Больш гаворкі было. На вуліцах гаварылі па-беларуску. У трамваях можна было пачуць беларускую мову. Многа было ўжо трасянкі ў той час. Але ж былі беларускія школы. Іх было куды больш, чым пазьней. Пры Хрушчову яны пачалі зьнікаць, калі прынялі гэтую дурную пастанову, што «па жаданьні бацькоў». А што бацькам? Што ім дзяцей перагружаць? Вось тады пачалі закрывацца беларускія школы. А вядома, гэта быў больш беларускі горад. Я ўжо не кажу пра Саюз пісьменьнікаў, дзе гучала толькі беларуская мова. Усе гаварылі па-беларуску, акрамя Хаіма Мальцінскага і Рэлеса. Яны гаварылі на ідыш, і нікога гэта не шакавала.

— А тады, у 1950-я, 1960-я, ці можна было пачуць ідыш на вуліцы?

— Не. Асабліва ў 1950-я. Што вы, жартуеце? Гэтая «справа лекараў», гэты жах, які мы перажылі. У мяне ў новым рамане, які я скончыў, «Зброя для забойцы», ёсьць эпізод, калі ў студзені 1953-га, у самы разгар гэтай кампаніі супраць «лекараў-забойцаў», таленавітага скрыпача, надзею музычнай культуры таго часу, дваццацігадовага хлопца выкінулі басякі, менская шпана, выкінулі з трамвайнай пляцоўкі проста пад колы машыны. Яго скалечыла, скрыпачу ампутавалі руку. І скончылася тым, што пазьней ён захварэў на шызафрэнію, не перажыўшы гэтага гора… На ідыш калі размаўлялі, толькі дома. На людзях стараліся не гаварыць. Добра памятаю, як у час гэтай шасьцідзённай вайны, калі праходзілі гэтыя мітынгі, калі кляймілі сіяністаў, адзін з маіх аднакурсьнікаў зарагатаў і сказаў: «Хлопцы, а ці не павесіць нам у знак салідарнасьці з арабскімі сваіх жыдоў?» І атрымаў па мордзе. Ад беларуса. Ад беларуса…

ПАЛОННЫЯ НЕМЦЫ

— А Вы яшчэ засьпелі палонных немцаў?

— Так, палонныя будавалі Менск. У Менску яны будавалі будынак КГБ і дамы насупраць, дзе ўрэшце жыло ўсё начальства, кагэбэшнае і партыйнае. Я помню, у Бабруйску па першым часе палонных закідвалі камянямі. А пасьля сталі разумнейшымі трошкі. І хлебам часам дзяліліся. У саміх не хапала, проста шкада было людзей. Неяк, вы знаеце, адпускае ад душы. Вось здавалася напачатку… У мяне ж загінуў бацька, у гета загінула мая цётка з двума дзецьмі, мой дзед. Загінуў мамін брат родны. Дзядзькі, цёткі, цэлая сям’я вялізная. Здавалася, што ніколі не забудзеш. Ну а потым што ж? Жыцьцё ёсьць жыцьцё.

— А якое ўражаньне стваралася ад Менску, які будуецца, які наноў нараджаецца на вачах?

— Самае лепшае. Мы ж пазьней сталі задумвацца над тым, што варта было б захаваць хоць тое, што захавала вайна. А тады што? Шырачэзны праспэкт, прыгожыя дамы з гэтымі сьвечкамі на фасадах. Палац прафсаюзаў, такі шыкоўны, падобны на сьметанковы торт. Ну што мы тады разумелі ў гэтым? Будаваўся прыгожы горад. Камароўка… Я ж помню гэтыя балаты. Акрамя тых шалманаў, любімым месцам была Камароўка. Камароўскі базар, дзе малдаване гандлявалі віном. Яны прывозілі вялізныя бочкі, літраў па 400. За рубель можна было ўпіцца да парасячага віску. І там можна было ўбачыць каго толькі хочаш з раніцы. І паэта, і мастака, і літаратара… Камароўка — гэта жахлівы бруд, гэтыя баракі, суцэльныя баракі. І раптам усё гэта пачалі зносіць, пачалі будаваць паліграфкамбінат. Пачалі будаваць завод электронных машын. Гэта здорава сапраўды, проста шкада таго, што згубілі. Бо горад без гісторыі. Адноўленае Траецкае прадмесьце — гэта мана, гэта «ліпа». Дзе цяпер Палац спорту, там было месца, якое называлі Татарскімі гародамі. Там сапраўды многа татараў жыло, і я помню: нейкі гарод быў агароджаны сьпінкамі ад жалезных ложкаў. Дзе гаспадар панацягаў гэтых ложкаў, я ня ведаю, былі там і нікеляваныя, і проста жалезныя. Во такая была агароджа ад коз.

— Менск выглядаў пустынным без машын?

— Машын было вельмі мала. Вуліцы былі пустыя. Цяпер нават цяжка ўявіць, калі па праспэкце коцяць некалькі лічаных машын. Машыны былі ў начальства, былі ўжо «Победы», было некалькі трафэйных машын. А так балаголы былі. На Нямізе памятаю балаголаў пасьля вайны. Коні і такія пляцоўкі на колах, колы на гумавай хадзе…

ЯКУБ КОЛАС

— Колас. Якуб Колас. Жывы патрыярх. Ці хадзілі пра яго нейкія чуткі?..

— Мы яго любілі, і скланялі перад ім галовы, і ніякіх жартаў з гэтай нагоды і быць не магло. Я яго блізка бачыў некалькі разоў. Першы раз там за «жалезкай», у тым «Блакітным Дунаі». Ён жа непадалёк там жыў, і раптам у гэты шалман, дзе мы сядзелі, пілі нейкае піва, зайшоў дзядзька Якуб з Антонам Бялевічам. Мы проста ўсталі і вачэй не маглі адарваць. Што вы, жартуеце? Адна «Новая Зямля» была для нас і пачаткам, і канцом усяго нашага жыцьця. Я помню, якая жалоба была, калі ён памёр. Сапраўды ўсе адчувалі, што гэта вялізная страта для беларускай, для ўсясьветнай культуры. Я помню, як мы стаялі ў гэтай жалобнай чарзе таксама на той жа плошчы Цэнтральнай, перад Домам прафсаюзаў, дзе паставілі труну, з кветкамі, як гэта было горка і цяжка…

Ці не са сьмерцю Якуба Коласа ў 1956-м у БССР дзяржаўная беларушчына пачала здаваць свае пазыцыі? Адліга ў Беларусь прыйшла ў выглядзе агрэсіўнай русыфікацыі, з разбурэньнем той архітэктурнай спадчыны, якую не дабілі ў трыццатыя, з урбанізацыяй сталіцы, якая пачала імкліва пажыраць навакольныя вёскі і страваваць у сваім чэраве колішніх вяскоўцаў. Зрэшты, а ці магло быць інакш?

2002, сьнежань

Працяг будзе