Як найхутчэй загаварыць на замежнай мове? Чаму большасьць беларусаў ня можа свабодна гаварыць на замежных мовах пасьля гадоў навучаньня ў школе і ВНУ? Ці маладое пакаленьне беларусаў урэшце загаворыць на замежных мовах?
Абмяркоўваюць выкладчыца ангельскай мовы Натальля Кулінковіч, кіраўніца International School of Advanced Learning у амэрыканскім Бостане Марына Львова і перакладчыца і выкладчыца арабскай мовы Аляксандра Дзьмітранок.
«Выхадцы з постсавецкай прасторы, у тым ліку зь Беларусі, баяцца гаварыць»
Ганна Соўсь: Чаму пераважная большасьць жыхароў Беларусі, асабліва сярэдняга і старэйшага ўзросту, ня могуць свабодна гаварыць на замежных мовах, нягледзячы на гады вучобы ў школе, ВНУ, розных курсах? Чаму свабодна гавораць на замежных мовах альбо выпускнікі лінгвістычных унівэрсытэтаў, чыя спэцыяльнасьць «мова», альбо тыя, хто вучыліся ці жылі за мяжой? У чым асноўная праблема — у праграмах, у матывацыі, у адсутнасьці кантактаў, у страху?
Марына Львова: Галоўная праблема ў так званай stage fear — боязі сцэны і боязі гаварыць. Я — выкладчыца балканскіх моваў, ужо чатыры з паловай гады кірую школай ангельскай мовы ў Бостане. Да нас прыяжджаюць людзі з усяго сьвету, і выхадцы з постсавецкай прасторы, у тым ліку зь Беларусі, не выключэньне з правілаў — яны баяцца гаварыць. Перш чым мы падзяляем студэнтаў па ўзроўнях, яны здаюць тэст. І граматычны тэст часта паказвае вельмі высокі ўзровень ведаў мовы, граматыкі, пісьма. А калі мы зь ім гаворым ужо асабіста, то бачым, што гаварыць ён ня можа.
Практыкаваньне ice breaking — разьбіваньні лёду, каб «моўная нахабнасьць» рабілася ўласьцівай.
З майго пункту гледжаньня, самая вялікая праблема — гэта адсутнасьць сувязі паміж вывучэньнем мовы і яе практычным ужываньнем. То бок аўдыраваньне, чытаньне, пісьмо маюць месца, маўленьне — адсутнічае. Да таго ж калі чалавек прыяжджае ў Амэрыку, натуральна, на яго валіцца лявінай амэрыканскі варыянт ангельскай мовы, які нязвыклы на слых і вельмі адрозьніваецца, асабліва інтанацыйна, больш чым лексычна, ад брытанскага варыянту, які мы вучым у школах у Беларусі. Адпаведна чалавек рэальна пужаецца. І першае, што мы стараемся зрабіць, гэта практыкаваньне па ice breaking — то бок разьбіваньні лёду, каб чалавек не баяўся гаварыць, як мы гаворым у лінгвістыцы, каб «моўная нахабнасьць» рабілася ўласьцівай, каб ён не баяўся гаварыць нават з памылкамі.
«Мы імкнёмся атрымаць адзнаку, а не сапраўдныя веды, не практыку»
Ганна Соўсь: Аляксандра, ці згодныя вы, што прычына ўсё ж псыхалягічная, а не ў мэтодыках?
Аляксандра Дзьмітранок: Усё, што сказала Марына, мае месца, і я пад кожным словам падпісваюся. Найбольш замінае людзям пачаць размаўляць страх зрабіць памылку. Я магу трошкі прааналізаваць, адкуль ідзе праблема. Мне здаецца, што гэта засяроджанасьць нашай сярэдняй школы на адзнаках, на фармальным баку навучаньня, то бок на нейкіх статыстычных паказчыках, якія даводзяцца да настаўнікаў і потым укладаюцца ў галовы вучням. То бок мы пастаянна імкнёмся атрымаць адзнаку — не сапраўдныя веды, не практыку, а фармальна працуем для статыстыкі. Адсюль ізноў-такі боязь зрабіць памылку, атрымаць горшую адзнаку, і ўжо не хапае сіл і жаданьня працаваць на сапраўднае прымяненьне мовы на практыцы. Адпаведна недастатковая ўвага, якая надаецца прымяненьню менавіта навыкаў маўленьня. Плюс адсутнасьць матывацыі навучэнцаў, яшчэ школьнікаў. Няма сапраўднай зацікаўленасьці, няма шмат у каго шанцаў выехаць за мяжу, каб у натуральным асяродку спрактыкаваць гэтыя навыкі. А таксама аб’ектыўна не хапае для гэтага навучальных гадзін у школе.
«Настаўніцу падчас заняткаў запрашаюць у настаўніцкую запаўняць паперы. Яна ўключае мульцік па-ангельску і сыходзіць»
Ганна Соўсь: Калі я вучыла ў школе нямецкую мову, яе пачыналі вучыць у чацьвёртай клясе, а заканчвалі ў восьмай. Замежная мова была два разы на тыдзень. Натальля, вы шмат гадоў выкладаеце ангельскую мову, працавалі ў многіх вядомых лінгвістычных цэнтрах, у розных кампаніях, займаецеся са студэнтамі прыватным чынам. Як вы бачыце гэтую праблему?
Натальля Кулінковіч: Я б дадала яшчэ наступнае. Мы гэтых замежнікаў, калі ўзяць нас як краіну, замала бачылі. Толькі ў мінулым годзе, дзякуючы ўвядзеньню бязьвіза — пяці дзён магчымасьці прыезду замежнікаў у краіну і быць пабачанымі беларусамі — пачаліся нейкія невялікія зрухі. Для таго, каб чалавеку захацелася дарагую машыну ці новы гаджэт, трэба хаця б пабачыць і захацець такое ж сабе. Не бачачы тых замежнікаў (а вы не ўяўляеце сабе, якая колькасьць людзей у Беларусі іх рэальна не бачылі, акрамя як па тэлебачаньні), адкуль узяцца рэальнаму жаданьню загаварыць так, як яны. Адкуль узяцца рэальнай цікаўнасьці: «Ух ты, а што гэта за чалавек? А чаму ён абсалютна інакш сябе паводзіць? А, можа быць, ён нам нешта цікавае распавядзе? А як там у іх?» Звычайнага чалавечага жаданьня пагаварыць не хапае. З гэтым жаданьнем, цікаўнасьцю справа пайшла б весялей. Ня ўсе выяжджаюць. Тым, хто не выяжджае, ім бы замежнікаў хаця б паказаць.
Дзеці прывыкаюць, што ангельская гэта штосьці, на што можна «забіць».
Што тычыцца школьнай адукацыі, тут усё дастаткова сумна. І мне абсалютна ня хочацца крытыкаваць калег. Прыклад: школа, чацьвёртая кляса, дзеці па ідэі займаюцца ангельскай мовай, так, як вы калісьці нямецкай мовай, Ганна, два разы на тыдзень. Даведалася я пра гэта ад сям’і сваё суседкі, калі бацькі зьвярнуліся да мяне з просьбай дапамагчы дзяўчынцы з ангельскай мовай. Што я пабачыла: сшытак, дзе з кастрычніка да красавіка не правяраліся хатнія заданьні. Пытаю: «Дзетачка, ты ж стараесься, пішаш практыкаваньні, чаму ў цябе нічога, як быццам, не адбываецца? У цябе ні адказу ніякага няма, ні памылкі не выпраўленыя». Яна кажа: «А настаўніцу падчас заняткаў запрашаюць у настаўніцкую запаўняць паперы. А яна нам уключае мульцік па-ангельску і сыходзіць». Так можна дзесяцігодзьдзямі вучыць ангельскую мову, гэта проста прафанацыя. Настаўнікі мяняюцца, у настаўнікаў няма асаблівай магчымасьці навучыць, і дзеці прывыкаюць, што ангельская гэта штосьці, на што можна «забіць».
«Праходзіць два-тры месяцы, і ў чалавека адкрываюцца вушы і разьвязваецца язык»
Ганна Соўсь: Марына, студэнты вашай шкоды ў Бостане дакладна не «забіваюць» на ангельскую мову, яны матываваныя, яна ім рэальна патрэбная. Гэта тыя людзі, якія нядаўна пераехалі ў ЗША і патрабуюць удасканаліць мову, і тыя, хто спэцыяльна прыяжджаюць зь Беларусі, Расеі, Украіны ў ЗША, каб вучыць мову за мяжой. Як вы кажаце, студэнты з нашага рэгіёну баяцца гаварыць, але пры гэтым у іх ёсьць перавага, што яны вельмі добра ведаюць граматыку. Як адбываецца навучаньне ў такіх умовах за мяжой, і чым яно эфэктыўна?
Марына Львова: Мы імкнёмся мэтадам нейкай шокавай тэрапіі пагрузіць людзей у мову. І ня толькі на занятках — мова іх акружае паўсюль. Бостан у гэтым сэнсе, канешне, вельмі прыдатная зямля. 52 унівэрсытэты і каледжы знаходзяцца на тэрыторыі нашага штату, і Гарвард бачны з аднаго акна нашай школы, і MIT (Масачусэцкі тэхналягічны інстытут) — з другога, Бостанскі ўнівэрсытэт — з трэцяга. Адпаведна людзі бачаць, што, вывучыўшы мову, яны змогуць скараць гэтыя самыя высокія вяршыні. І магчымасьці абсалютна бязьмежныя, пачынаючы ад Community College і заканчваючы Гарвардам і MIT. Мы стараемся і паступова ненавязьліва ўводзіць у асяродзьдзе.
І чым вышэйшы ўзровень мовы ў чалавека, тым больш ён разумее, колькі яму яшчэ трэба пераадолець.
Схадзіце на meet-up, на сход аматараў ангельскай мовы. Ня ўсе клясы ў нас праходзяць у аўдыторыях — для гэтага ёсьць паркі, музэі, той жа музэй МІТ. Людзі бачаць, куды іх гэта прывядзе. Да таго ж у іх няма выбару. Акрамя выхадцаў з постсавецкай прасторы (іх, дарэчы, ня так многа ў нас), ёсьць людзі, якія гавораць па-партугальску, па-гішпанску, па-карэйску і па-кітайску, адпаведна з таварышамі па клясе ты вымушаны гаварыць урэшце па-ангельску. І праходзіць два-тры месяцы, і ў чалавека адкрываюцца вушы і разьвязваецца язык.
Калі чалавек пачынае вадзіць машыну, яму кожны сьвятлафор і кожны паварот здаецца перашкодай. А потым ужо гэта робіцца ці другой рукой, ці другой нагой. Так жа і з мовай. Але мы ўсім кажам, што цудаў не бывае, чып мы нікому ў галаву не ўшываем: гэта вялікая праца. І чым вышэйшы ўзровень мовы ў чалавека, тым больш ён разумее, колькі яму яшчэ трэба пераадолець.
«25 краінаў сьвету маюць арабскую мову сярод дзяржаўных моваў, таму гэта мова вялікіх магчымасьцяў»
Ганна Соўсь: Аляксандра, вы гаворыце на ангельскай і гішпанскай, выкладаеце арабскую мову ў Лінгвістычным унівэрсытэце. Я ведаю людзей, як напрыклад мой калега Сяргей Шупа, для якіх вывучэньне новай замежнай мовы — і выклік, і патрэба, і проста лінгвістычнае задавальненьне. Калі вывучэньне новай мовы становіцца хутчэй не патрэбай душы, але проста неабходнасьцю для кар’еры і добрага заробку? Чаму арабская мова стала вашым выбарам і чаму яе абіраюць вашыя студэнты?
Аляксандра Дзьмітранок: У той год, калі я паступала ў Менскі дзяржаўны лінгвістычны ўнівэрсытэт, праводзіўся першы ў гісторыі выкладаньня нашага ўнівэрсытэту набор на вывучэньне арабскай мовы. Па шчырасьці гэта ня быў выбар, вынашаны гадамі, я насамрэч ня марыла пра вывучэньне арабскай мовы. Але калі пабачыла такую магчымасьць, такі шанец вывучаць сапраўды экзатычную мову, якая на той момант у краіне не вывучалася, я палічыла гэта цудоўнай магчымасьцю, якая ў будучыні адкрые мне шмат якія дзьверы ў шмат якія краіны.
Тое ж самае магу сказаць пра сваіх студэнтаў, якіх я цяпер навучаю, якія абіраюць арабскую мову пры паступленьні. Набор праводзіцца раз на пяць гадоў, і студэнты, сапраўды, матываваныя. Яны прадумваюць свае магчымасьці і пэрспэктывы, якія набудуць ад веданьня арабскай мовы. А гэта даволі багатыя магчымасьці, бо амаль 25 краінаў сьвету маюць арабскую мову сярод дзяржаўных моваў. Гэта мова вялікіх магчымасьцяў, хоць яна і не такая шматлікая паводле колькасьці носьбітаў, як ангельская.
Гэта мова вялікіх магчымасьцяў, хоць яна і не такая шматлікая паводле колькасьці носьбітаў, як ангельская.
Студэнты паступаюць у МДЛУ, маючы за плячыма неблагі ўзровень ангельскай мовы, адпаведна маючы ў запасе дастатковую базу ангельскай мовы, і пяць гадоў вывучаюць у якасьці першай спэцыяльнасьці арабскую мову. На выхадзе ў ідэале людзі атрымліваюць на даволі высокім узроўні валоданьне дзьвюма гэтымі мовамі. Канешне, здараецца рознае. Ёсьць невялічкая загана ў схеме вывучэньня ў МДЛУ замежных моваў. Другая спэцыяльнасьць вывучаецца як другая спэцыяльнасьць, адпаведна яна прадугледжвае значна меншую колькасьць вучэбных гадзін, і калі студэнты выбіраюць арабскую мову ці любую іншую ўсходнюю мову, кітайскую карэйскую, фарсі і г. д., то гэтых гадзін не хапае. Для вывучэньня такіх моваў бракуе часу, але шмат у чым гэта залежыць ад студэнта. Калі чалавек сапраўды матываваны, калі ў яго ёсьць вялікае жаданьне і яснае бачаньне сваёй мэты і магчымасьці, якую ён атрымае, авалодаўшы гэтай мовай, то ён здольны нават зь невялікай колькасьцю заняткаў усё адно вывучыць мову.
«Каб з пачатковага ўзроўню дабрацца да прасунутага, вам трэба, напрыклад, 1200 гадзін»
Ганна Соўсь: Натальля, вы спрактыкаваная, дасьведчаная выкладчыца. Марына казала, што на другім-трэцім месяцы, калі чалавек знаходзіцца ў іншай краіне, ён пачынае адчуваць мову, пачынае гаварыць. Такой унікальнай практыкі, як жыць у краіне, дзе ўсе гавораць па-ангельску, у вашых студэнтаў у Беларусі няма. Якія рэчы дапамагаюць вучыць мову ў Беларусі? Якія перашкаджаюць? На якім месяцы можна свабодна загаварыць, навучаючыся ў Беларусі?
Натальля Кулінковіч: Для сябе я бачу гэта наступным чынам. Канкрэтыка прыкладна такая ж, як у мэдыцыне. Напрыклад, вы хочаце праверыць, ці ўсё ў вас у парадку са здароўем, ці ёсьць у вас нейкія алергіі, якія вам варта ўлічваць. Вы пойдзеце ў мэдычны цэнтар і папросіце зрабіць вам нейкія дасьледаваньні на алерген, папросіце зрабіць агульны аналіз крыві. І вам скажуць, што ў дадзены момант у вас такая сытуацыя, вам трэба заняцца тым і тым, і калі будзеце слухацца парадаў урача, праз некаторы час вы будзеце здаравейшы чым цяпер, напрыклад, зможаце ўвасобіць у жыцьцё сваю мару — забрацца на Эльбрус.
Калі вы зробіце пэўныя высілкі, то няма нічога, што вам перашкодзіла б гэтага сярэдняга ці прасунутага ўзроўню дасягнуць.
Ёсьць сыстэма вымярэньня ўзроўню мовы. Гэта Common European Framework of Reference, або агульнаэўрапейская шкала кампэтэнцыі. Яна дастаткова простая, узроўні А1-А2, В1-В2, С1-С2. І вось дарослы чалавек прыходзіць і кажа: «Ну што, зусім кепска ў мяне ўсё? Што можна зрабіць?» Яму кажуць, што на дадзены момант узровень пачатковы, базавы. І паказваюць, што для таго, каб дасягнуць прасунутага ўзроўню, калі вы, напрыклад, хочаце выкладаць у замежным ВНУ або шукаць партнэраў за мяжой, перад вамі шлях прыкладна ў... І далей мы называем лічбу, каб з пачатковага ўзроўню дабрацца да прасунутага, вам трэба напрыклад 1200 гадзін. «Што?» — кажа чалавек. «Ну, так, гэта гадзіны, калі вы будзеце нешта чытаць па сваёй працы, глядзець навіны, але на ангельскай, глядзець фільмы, але на ангельскай. Калі ў сябе ў машыне або ў навушніках у грамадзкім транспарце вы будзеце прынцыпова выбіраць падкасты толькі на вывучаемай мове. І прыкладна так вы сплянуеце сваё жыцьцё на бліжэйшыя, ну як каму, гады паўтары».
І тут мы кажам, што калі вы зробіце пэўныя высілкі, то няма нічога, што вам перашкодзіла б гэтага сярэдняга ці прасунутага ўзроўню дасягнуць. У параўнаньні з нібыта вывучэньнем мовы па 8-9 гадоў у школе, чалавеку паказваецца канкрэтыка. Можна дасягнуць пэўнага ўзроўню мовы, калі на гэтай мове чытаць тое, што табе цікава, калі глядзець, слухаць і камунікаваць. Дарэчы, пытаньне пра камунікацыю цалкам вырашальна нават у Менску і нават, калі чалавеку хочацца дзейнічаць у рэжыме офлайн.
У пачатку размовы Марына ўзгадала пра зьяву stage fear — страх выступаць перад навакольнымі. Я ўдзельнічаю ў паседжаньнях нядаўна адкрытага ў Менску клюбу Toast Masters — гэта некамэрцыйная сусьветная арганізацыя аратарскага мастацтва. Там зьбіраюцца людзі, якім цікава зладзіць нешта накшталт мясцовага лёнданскага Гайд-парку: пагаварыць, выступіць, выказаць свой пункт гледжаньня на розныя тэмы. Такія арганізацыі ў Менску ёсьць. Калі крыху задацца мэтай і пагугліць, то вы зможаце наведваць розныя тусоўкі, дзе людзі практыкуюць сваю ангельскую, часам і з носьбітамі мовы. Калі ў чалавека ёсьць мэта, для чаго яму патрэбная ангельская мова (для падарожжаў або для працы), і б калі ў яго ёсьць гатоўнасьць пэўную колькасьць свайго жыцьця аддаць ангельскай мове (крыху за кошт спорту, крыху за кошт сну), то ўсё вырашальна, усё вымяральна. І праз пэўны час чалавек будзе ля мэты.
«Тыя, каму зараз 20+, ужо гавораць абсалютна інакш. Без перакладчыкаў і без субтытраў глядзяць фільмы, езьдзяць за мяжу, камунікуюць»
Ганна Соўсь: Калі я слухаю, як Парашэнка ці калісьці Яцанюк выступалі ў Брусэлі на сустрэчы з эўрапейскімі палітыкамі, я адчувала гонар за Ўкраіну, бо яны бліскуча гаварылі па-ангельску. Пакуль не даводзілася чуць, каб хто-небудзь зь кіраўніцтва Беларусі, акрамя міністра замежных спраў, маглі гаварыць з замежнымі палітыкамі па-ангельску. У апазыцыйных колах некаторыя палітыкі могуць браць удзел у перамовах з заходнімі палітыкамі без перакладчыка, але далёка ня ўсе. Тады як прадстаўнікі айці-бізнэсу з большага свабодна гавораць на розных мовах. Ці ёсьць у вас адчуваньне, што паступова ўсё ж прыходзіць пакаленьне, якое ўжо, вобразна кажучы, не маўчыць па-ангельску? І што гэтае пакаленьне застанецца ў Беларусі, а не скарыстае свае веды для пераезду ў іншую краіну?
Марына Львова: У мяне гэтае адчуваньне ёсьць. Я выкладаю ў бізнэс-школах у Расеі, Беларусі, Казахстане, і я бачу, што тыя, каму зараз 20+, ужо гавораць абсалютна інакш. Яны без перакладчыкаў і без субтытраў глядзяць фільмы, яны езьдзяць за мяжу, яны камунікуюць — яны адкрытыя. І яны матываваныя. Слова «матывацыя» прагучала і ў Натальлі, і ў Аляксандры. Я таксама хачу падкрэсьліць, што матывацыя вызначае ўсе.
Менск многім гарадам дасьць фору з пункту гледжаньня магчымасьці і камунікаваць з замежнікамі.
І мне здаецца, што гэта ўсё не безнадзейна, зараз вялізная колькасьць усіх магчымых рэсурсаў, каб вучыць мову. У мяне ёсьць маё ўласнае маленькае ноу-хаў. Я заўсёды кажу сваім студэнтам: «Апранайце маску — забудзьце, што вы Сьвета Іванова ці Ваня Сідараў — сёньня вы Мэры-Джэйн, а заўтра вы Джон Сміт. І падумайце, як бы Мэры-Джэйн ці Джон Сміт паводзілі б сябе ў гэтай сытуацыі, не гаворачы па-расейску, а толькі па-ангельску. Пагуляйце ў карнавал». І гэта таксама ў пэўнай ступені працуе, чалавека разьнявольвае. Наконт таго, што казала Натальля... Мне здаецца, што Менск многім гарадам дасьць фору з пункту гледжаньня магчымасьці і камунікаваць з замежнікамі, і шукаць шляхі для ўзаемадзеяньня з людзьмі, якім мова цікавая, таму я ў гэтым сэнсе аптыміст. Яшчэ дзесяць год, і ўсё будзе.
«Не баяцца памыляцца, бо пакуль мы вучымся, мы можам рабіць памылкі, і гэта натуральна»
Аляксандра Дзьмітранок: Час працуе на нас. Мы жывем у адносна свабоднай краіне, адкрытай. Канешне, хацелася б, каб паляпшаўся дабрабыт насельніцтва, каб людзі маглі сабе больш дазваляць выяжджаць за мяжу, каб павялічыліся магчымасьці да рэальнага прымяненьня мовы, каб людзі бачылі, для чаго зрэшты патрэбная гэтая замежная мова, каб зьяўлялася зацікаўленасьць і адпаведна імкненьне валодаць ёй як інструмэнтам, як ключам, каб адамкнуць дзьверы ў вялікі сьвет. Зрэшты, усё астатняе прыкладаецца.
Трэба рабіць — не памыляецца толькі той, хто ня робіць нічога.
Мы маем цяпер шырокія магчымасьці для камунакацыі з носьбітамі мовы праз той жа інтэрнэт, безьліч магчымасьцяў для прагляду фільмаў, праслухоўваньня музыкі. Наогул для ўсіх, хто жадае размаўляць, трэба, па-першае, адрынуць страх. Для мяне гэта галоўнае, трэба зьняць блёк страху, які дагэтуль яшчэ шмат дзе выносіцца са школаў. Не баяцца памыляцца, бо пакуль мы вучымся, мы можам рабіць памылкі, і гэта натуральна. Трэба рабіць — не памыляецца толькі той, хто ня робіць нічога.
«Ва Ўкраіне сіламі Брытанскага савету праводзяцца бясплатныя курсы ангельскай для чыноўнікаў»
Ганна Соўсь: Натальля, Марына дае дзесяць гадоў, калі турысты змогуць у Беларусі пачуць пачуць ангельскую мову ў кожным банку, на лётнішчы, на вакзале, у мэтро, у рэстарацыі. Гэта можа быць і нямецкая, і француская, і іншыя мовы. Як вы ацэньваеце пэрспэктыву?
Натальля Кулінковіч: Я дадам крыху дзёгцю — у мяне крыху меней аптымізму з нагоды таго, калі і ці многія ў Беларусі загавораць па-ангельску. Што тычыцца чыноўнікаў — давайце ўзгадаем адзін просты момант. Расейская мова зьяўляецца адной з афіцыйных моваў ААН, таму калі ўкраінец выступае на канфэрэнцыі ААН, ён павінен гаварыць па-ангельску ці пераходзіць на расейскую, калі з ангельскай праблемы. Тут ужо пытаньне нацыянальнай гордасьці.
Бізнэс і будзе гаварыць па-ангельску.
Расейскамоўныя людзі (у Беларусі ўсё-такі расейскамоўных шмат), могуць сабе дазволіць пры камунікацыі ў міжнародных арганізацыях крыху расслабіцца. На жаль гэта так, бо расейская — адна з агульнапрынятых моў ААН. Ва Ўкраіне сіламі Брытанскага савету праводзяцца бясплатныя курсы ангельскай мовы для чыноўнікаў, добра арганізаваныя, адаптаваныя пад іх працу — у нас гэтага нічога няма. Выбачайце, чыноўнікі ў гэтым пляне адставалі і яшчэ доўга будуць адставаць. Бізнэс па-ангельску гаворыць — дык гэта ж ім трэба. Бізнэс і будзе гаварыць па-ангельску. А што тычыцца сфэры паслугаў, мне здаецца, што людзі, якія акрамя іншых навыкаў яшчэ і ангельскую ведаюць, крыху па-іншаму наладжваюць сваё жыцьцё. І гэта ня тыя людзі, якія за стырном таксі ці працуюць у кавярнях. Пакуль так.
