Лінкі ўнівэрсальнага доступу

Падпісант першай Канстытуцыі: Беларусі варта адмовіцца ад прэзыдэнцкай формы кіраваньня


Мечыслаў Грыб
Мечыслаў Грыб

15 сакавіка 1994 году была прынятая першая Канстытуцыя незалежнай Беларусі, подпіс пад якой паставіў тагачасны старшыня Вярхоўнага Савету Мечыслаў Грыб. У «Інтэрвію тыдня» ён заяўляе, што цяперашняя ўлада гатовая парушаць любую, самую ідэальную Канстытуцыю, узгадвае, як Лукашэнка адразу пасьля абраньня прэзыдэнтам называў свае паўнамоцтвы «царскімі», і тлумачыць, чаму пасьля зьмены ўлады трэба будзе вярнуцца да Канстытуцыі ў рэдакцыі 1994 году.

Трэба было першыя два тэрміны прэзыдэнта абіраць парлямэнтам

— Вы як тагачасны старшыня Вярхоўнага Савету падпісалі першую Канстытуцыю незалежнай Беларусі, прынятую 15 сакавіка 1994 году. Найбольш гарачыя дыскусіі тады разгарнуліся вакол інстытуту прэзыдэнцтва, апазыцыя БНФ тады выступала супраць пераўтварэньня Беларусі ў прэзыдэнцкую рэспубліку. Што паказаў гістарычны досьвед гэтых гадоў, як можна ацаніць інстытут прэзыдэнцтва? Ці на той момант пры тагачасным раскладзе палітычных сілаў проста не было іншых варыянтаў?

— Так, тады выпрацаваліся тры кірункі ў Вярхоўным Савеце. Адны выступалі за прыняцьце прэзыдэнцкай формы кіраваньня, іх была большасьць. Гэтую групу ўзначальваў тагачасны прэм’ер-міністар Вячаслаў Кебіч. Другая група, меншасьць, выступала за парлямэнцкую рэспубліку. І трэцяя група нічога не хацела прымаць, пакінуць усё як ёсьць.

Шмат было спрэчак, але ў выніку 15 сакавіка старшыня падліковай камісіі Віктар Ганчар далажыў, што галасаваньне скончылася і Канстытуцыя прынятая. Канстытуцыя была прызнаная дэмакратычнай, яна прайшла цэлы шэраг міжнародных экспэртыз, Вэнэцыянскую камісію.

Але нават тая Канстытуцыя, якая была зьмененая ў 1996 годзе і рабілася пад сёньняшнюю ўладу, — яна не выконваецца і парушаецца. То бок які тэкст Канстытуцыі ні зрабі — пры такой уладзе яна будзе парушацца.

Вокладка шматтыражнай публікацыі Кастытуцыі 1994 году
Вокладка шматтыражнай публікацыі Кастытуцыі 1994 году

Што тычыцца прэзыдэнцтва, то ў той час абставіны былі наступныя: уся заканадаўчая ўлада знаходзілася ў руках Вярхоўнага Савету на чале са Станіславам Шушкевічам, а выканаўчая ўлада і грошы канцэнтраваліся ў руках Вячаслава Кебіча. І гэтае перацягваньне канату вельмі шкодзіла разьвіцьцю краіны. Тым часам вакол Беларусі ў большасьці постсавецкіх краінаў стваралася моцная прэзыдэнцкая ўлада.

— Дарэчы, якраз краіны Балтыі, якія пайшлі ў кірунку Эўропы, абралі парлямэнцка-прэзыдэнцкую рэспубліку, дзе прэзыдэнт выконвае найперш прадстаўнічыя функцыі. І многія могуць цяпер ацаніць, дзе лепшыя вынікі — з пункту гледжаньня дэмакратыі, эканомікі і правоў чалавека.

— У іх таксама адпачатку былі прэзыдэнцка-парлямэнцкія формы кіраваньня. Але яны аказаліся больш асьцярожныя за нас. Першы і нават другі тэрмін прэзыдэнцтва яны зрабілі праз абраньне ў парлямэнце. І слушна зрабілі.

А мы сталі думаць, што адразу дасягнулі вялікага ўзроўню дэмакратыі. Што ўсе нашы людзі могуць адразу ісьці галасаваць, што людзі не памыляцца. І ў выніку мы атрымалі тое, што і заслужылі.

Сёньня я мяркую так, што кідацца ў прэзыдэнцкую форму кіраваньня было небясьпечна. Трэба было прыняць спэцыяльную пастанову, каб хаця б першыя два тэрміны прэзыдэнта абіраць парлямэнтам. Але цяжка сказаць, што з гэтага атрымалася б. Бо першым прэзыдэнтам, якога абіраў бы парлямэнт, стаў бы Кебіч. А як бы ён сабе паводзіў — цяжка сказаць.

Лукашэнка тады сам сказаў — «У мяне царскія паўнамоцтвы». Але іх яму не хапіла

Аляксандар Лукашэнка прысягае на Канстытуцыі 1994 году
Аляксандар Лукашэнка прысягае на Канстытуцыі 1994 году

— У 1996 годзе ў выніку рэфэрэндуму, які апазыцыя называе дзяржаўным пераваротам, былі прынятыя папраўкі ў Канстытуцыю, якія павялічвалі ролю і паўнамоцтвы кіраўніка дзяржавы, разбуралі падзел уладаў. Тое, што адбылося ў 1996-м, — было лягічным вынікам таго, што было закладзена ў Канстытуцыі 1994 году, ці гэта проста варта тлумачыць асабістымі якасьцямі Аляксандра Лукашэнкі?

— У Канстытуцыі ў рэдакцыі 1994 году прэзыдэнцкая ўлада прадугледжвалася з даволі моцнымі функцыямі, правамі і паўнамоцтвамі. Лукашэнка тады сам сказаў — «У мяне царскія паўнамоцтвы». Але іх яму не хапіла. Справа заключалася ў тым, што паміж Вярхоўным Саветам і выканаўчай уладай выйшла непаразуменьне. Прэзыдэнт пасьля свайго абраньня прыйшоў у Вярхоўны Савет і папрасіў паўнамоцтвы, каб прымаць акты, якія б мелі сілу закону. Але ў Канстытуцыі было адназначна запісана, што адзіным вышэйшым заканадаўчым органам Рэспублікі Беларусь зьяўляецца Вярхоўны Савет. Таму немагчыма даць прэзыдэнту паўнамоцтвы прымаць законы. Лукашэнка пакрыўдзіўся і ўсімі праўдамі і няпраўдамі дасягнуў таго, што ён можа прымаць дэкрэты і ўказы. Але адзін чалавек ня можа прымаць законы, гэта няправільна.

Пасьля зьмены ўлады варта будзе вярнуцца да Канстытуцыі ў рэдакцыі 1994 году

— Усе дэмакратычныя сілы Беларусі згодныя ў тым, што цяперашняя Канстытуцыя не зьяўляецца дэмакратычнай, у ёй няма падзелу ўладаў. Але калі ў краіне адбудзецца зьмена ўлады і давядзецца рабіць канстытуцыйную рэформу — то тут узьнікаюць спрэчкі. Адны кажуць, што трэба вярнуцца да Канстытуцыі 1994 году, іншыя — што варта прымаць зусім новы асноўны закон.

— Мая асабістая думка такая: калі мы будзем станавіцца на дэмакратычны шлях разьвіцьця краіны, то напачатку варта будзе вярнуцца да Канстытуцыі ў рэдакцыі 1994 году. А потым уносіць туды пэўныя зьмены і дадаткі. Магчыма, цалкам адмовіцца ад прэзыдэнцкай формы кіраваньня або пакінуць яе намінальна як прадстаўнічую функцыю.

Вынікі рэфэрэндуму 1996 году адмяняць ня трэба, бо ён быў недэмакратычны і нелегітымны

У нас 60 ці болей працэнтаў цяперашняй Канстытуцыі — цалкам нармальныя. Трэба проста зьмяніць разьдзел пра прэзыдэнцтва і некаторыя іншыя. А астатнія — цалкам нармальныя, яны засталіся ў рэдакцыі 1994 году. Усе правы і абавязкі ёсьць, але яны не выконваюцца цяперашняй уладай. Можна прыняць ідэальную Канстытуцыю і яе не выконваць.

Таму я лічу, што напачатку трэба вярнуцца да Канстытуцыі 1994 году, потым абраць Вярхоўны Савет, які ўнясе адпаведныя зьмены. І ніякіх рэфэрэндумаў не патрэбна. Вынікі рэфэрэндуму 1996 году адмяняць ня трэба, бо ён быў недэмакратычны і нелегітымны.

— То бок вы лічыце, што вяртаньне да Канстытуцыі 1994 году не прывядзе да злому заканадаўчай сыстэмы, якая існуе ў краіне — бо шмат чаго можна пакінуць?

— Нешта застанецца, а нешта адменіцца. Улада пяройдзе да парлямэнту, які будзе зацьвярджаць урад, урад будзе трымаць перад ім справаздачу. А потым можна будзе вырашаць пытаньне з прэзыдэнцтвам. Я лічу, што яно адамрэ — мы можам свабодна ад гэтага адмовіцца. Увогуле, я ўпэўнены, што прэзыдэнцтва зь вялікімі паўнамоцтвамі ў краінах постсавецкай прасторы адамрэ. Мабыць, толькі за выключэньнем Расеі.

Рэфэрэндум 1996 году: Канстытуцыя дыктатуры

  • 16x9 Image

    Віталь Цыганкоў

    Віталь Цыганкоў скончыў факультэт журналістыкі БДУ. Адзін з двух заснавальнікаў першага недзяржаўнага агенцтва навінаў БелаПАН. Працаваў ў газэтах «Звязда», быў карэспандэнтам у Беларусі расейскай «Независимой газеты», Associated Рress, аглядальнікам у газэце «Свабода». На беларускай Свабодзе ад 1994 году. Карэспандэнт расейскай Свабоды ў Беларусі.
     

Ігар Лосік Кацярына Андрэева Ірына Слаўнікава Марына Золатава Андрэй Кузьнечык
XS
SM
MD
LG