Чаму, ведаючы загадзя афіцыйныя вынікі выбараў, варта ці ня варта браць удзел у выбарчай кампаніі? Як ацэньваеце вынікі сваёй працы не з пункту гледжаньня лічбаў ЦВК?
Абмяркоўваюць сустаршыня БХД і каардынатарка кампаніі назіраньня «Права выбару» Вольга Кавалькова, сустаршыня кампаніі «Гавары праўду» Тацянай Караткевіч і старшыня беларускай партыі «Зялёных» Анастасія Дарафеева.
Караткевіч: Вынікі нашага ўдзелу — гэта новыя людзі
Ганна Соўсь: Я прапаную не абмяркоўваць афіцыйныя вынікі выбараў. Прывяду дзьве цытаты. Праваабаронца і былы палітвязень Алесь Бяляцкі напісаў у Фэйсбуку: «„Гісторыя“ у Беларусі ўжо чвэрць стагодзьдзя як спынілася... Вінаватыя ўсе мы. Вінаватыя ў тым, што дазволілі спыніць гісторыю ў краіне, дзе мы жывем». Яшчэ адзін былы палітвязень Сяргей Парсюкевіч працытаваў вядомую фразу: «Каб зло перамагло, дастаткова таго, каб дабро бязьдзейнічала. Ці так, беларусы?» Калі гаварыць у катэгорыях Дабра і Зла, то ўсе вы тры як раз не бязьдзейнічалі, а спрабавалі нешта рабіць — назіраць, сустракацца з людзьмі, даносіць інфармацыю, стаяць у пікетах, спрабаваць зрушыць жалезны сцэнар улады. Як вы ацэньваеце вынікі сваёй працы? Не з пункту гледжаньня лічбаў ЦВК, а з пункту гледжаньня таго ж дабра і зла ці проста жыцьцёвай пэрспэктывы.
Тацяна Караткевіч: Канешне, калі мы пачыналі кампанію выбараў у мясцовыя саветы, мы разумелі гэтую рэчаіснасьць, у якой дзейнічаем, таму ставілі шэраг задач, і на сёньняшні момант, як нам падаецца, вынікі нашага ўдзелу — гэта новыя людзі. Вылучылі 169 чалавек кандыдатамі, і большасьць зь іх — гэта новыя людзі. Яны праводзілі актыўную кампанію. Яшчэ такім пазытыўным вынікам зьяўляецца тое, што з зарэгістраваных 103 кандыдатаў большая частка змагла знайсьці болевыя кропкі, тыя праблемы, якія не вырашаюцца, і змагла мабілізаваць грамадзтва, жыхароў сваіх акругаў на тое, каб зрабіць нейкія крокі для іх вырашэньня. Я маю на ўвазе і падпісныя кампаніі, і зварот да ўладаў. Яны змаглі прадставіць сваіх выбарцаў, і гэта вельмі важны практычны вынік гэтай кампаніі.
Гэта тое, што мы як грамадзкая кампанія, арганізацыя, змаглі дамагчыся. Канешне, калі мы глядзім на гэтую кампанію здалёк, можна сказаць, што цалкам улады павярнуліся сьпінай да людзей. Гэтыя афіцыйныя вынікі — няма ніводнага альтэрнатыўнага дэпутата — яны якраз пра тое і кажуць, што ўлада вельмі цынічна ігнаруе думку апазыцыі і грамадзян і сілай стараецца выключыць грамадзтва з палітычнай сфэры, цалкам жадаючы ўсталяваць татальны кантроль.
Кавалькова: Зло перамагае, калі перастаём працаваць
Вольга Кавалькова: Я хачу пагадзіцца, што зло перамагае, калі перастаём працаваць. А перастаць працаваць азначае здацца, прыняць сцэнар улады, які яна ўвесь час нам навязвае. Уявіце, што ўсе палітычныя партыі, усе грамадзкія актывісты спынілі сваю працу. Гэта толькі падарунак уладам, і іх сцэнар — гэтага дамагчыся. Але гэтага ня будзе. Беззаконьне, якое яны робяць, яшчэ больш натхняе, напрыклад, мяне, на барацьбу з ім. Калі казаць пра вынікі працы, то мінусаў заўжды менш, чым плюсаў. Плюсы заўжды ёсьць, асабліва падчас выбарчых кампаній — гэта і далучэньне новых людзей да нашых шэрагаў падчас пікетаў у Менску і рэгіёна. 75% назіральнікаў у Беларускай хрысьціянскай дэмакратыі — гэта новыя людзі, якія далучыліся толькі падчас гэтай кампаніі і выйшлі на выбарчыя ўчасткі назіраць.
У плюсах — папулярызацыя нашай партыі, мясцовых лідэраў, людзей, якія пайшлі кандыдатамі змагацца за вырашэньне праблем, гэта ўзьняцьце і вырашэньне лякальных праблем. Вельмі шмат прыкладаў. Улада рэагуе на тое, што нашы кандыдаты ўздымаюць пытаньні з асуджанымі паводле артыкулу 328 Крымінальнага кодэксу. А мы ўжо вельмі даўно займаемся рэформай судовай сыстэмы. Зараз падчас выбарчай кампаніі актыўна праводзілі пікеты, і адным з вынікаў я лічу актывізацыю іх працы, сустрэчу ўладаў з сваякамі асуджаных.
Увогуле атрымліваеш натхненьне, калі на пікетах размаўляеш з людзьмі, якія падыходзяць і кажуць, што толькі таму, што вы стаіце пад бел-чырвона-белым сьцягам, мы падпішамся пад любую вашу кампанію, любыя вашы дзеяньні, і такі настрой у параўнаньні з папярэдняй парлямэнцкай кампаніяй у людзей расьце. Я лічу гэта добрым вынікам менавіта гэтай кампаніі. Пра мінусы, канешне, я думаю, мы яшчэ паразмаўляем.
Дарафеева: І тады ты проста становісься марыянэткай
Анастасія Дарафеева: Я ўвогуле ня ведаю, як ставіцца да вынікаў гэтай кампаніі, калі казаць пра нашы дзеяньні. Пакуль гэта экспэрымэнт, які працягваецца. Сьледам за Вольгай я пагаджуся з тым, што зло перамагае, калі дабро бязьдзейнічае. Але, на жаль, усё ня так проста. І часам таму, хто пазначае сябе як дабро, трэба аналізаваць свае дзеяньні. Часам можа апынуцца, што ты дзейнічаеш зь найлепшых матываў, думаеш, што ты спрабуеш дасягнуць нейкіх сваіх мэтаў, але ты даўно ўжо ўбудаваны ў тую схему, якую пабудавала зло, каб выконваць свае мэты. І тады ты проста становісься марыянэткай.
Мне падаецца, што якраз з выбарамі такая схема, з якой мы сутыкаліся, калі абмяркоўвалі, удзельнічаць у выбарах ці не, і як удзельнічаць, у якіх формах. Мы ўсе зараз знаходзімся ў такой пастцы. Тыя, хто хацеў бы нешта зьмяніць, апазыцыйныя партыі, грамадзкія аб’яднаньні і г.д., з аднаго боку ня могуць не ўдзельнічаць, ня могуць бязьдзейнічаць, таму што гэта значыць, што мы апусьцілі рукі і нічога ня робім. А з іншага боку, якім чынам можна дзейнічаць так, каб не ўбудавацца, не даваць паўтарыць гэтую схему, гэты сцэнар, вось гэты цырк, які паўтараецца ўжо шмат гадоў, таксама пакуль што не зразумела.
Што мы спрабавалі зрабіць... Мы ставім мэту шукаць нейкую новую мову, якая б дазволіла выскачыць вось з гэтых старых патэрнаў, у якіх беларуская палітыка парадкам буксуе апошнія гады. Ці было гэта пасьпяховым? Мне падаецца, казаць яшчэ рана. Ва ўсялякім выпадку, гэта было цікава, і некаторы эфэкт мы бачылі. У тым ліку ў камунікацыі зь некаторымі групамі, якія мы ставілі як мэтавыя. Калі казаць пра жывы эфэкт, жывое ўражаньне... Я была назіральнікам шмат разоў і заўжды адчувала сябе вельмі няёмка ў тых камунікацыях з камісіямі, калі ты пішаш гэтыя скаргі, ты робіш тое, што павінен рабіць назіральнік, але ў выніку ты ўсё роўна застаесься статыстам.
А ў гэты момант я атрымала сапраўдную асалоду ад твараў і камісіі, і афіцыйных назіральнікаў, калі яны ўвогуле не разумелі што рабіць і як дзейнічаць. Гэты было вельмі цікава. Мне падаецца, калі б гэта было можна неяк маштабаваць, гэта было б адным з магчымых варыянтаў працы ў пошуку новай мовы. Але гэта экспэрымэнт.
Ганна Соўсь: Анастасія была назіральніцай у касьцюме вавёркі. Таму і была такая рэакцыя сяброў камісіі. Гэта была сапраўды новая мова, пра якую мы яшчэ пагаворым далей. Учора я правяла дыскусію з Ганнай Севярынец і Аляксандрам Фядутам пра ролю і адказнасьць настаўнікаў за фальсыфікацыі. І Ганна сказала цікавую рэч: «Чым лепш працуюць назіральнікі, тым лепш фальсыфікуюць камісіі». Ці пагадзіліся б вы з тым, што фальсыфікацыі становяцца ўсё больш вытанчаныя? Альбо ўлада па-ранейшаму робіць афіцыйныя вынікі з пазыцыі сілы, не надта задумваючыся пра тое, каб фальсыфікацыі было цяжэй раскрыць?
Караткевіч: Мы ведаем, што фальсыфікуюць, але ў нас пакуль няма эфэктыўнага спосабу, як абараніць галасы сваіх выбаршчыкаў
Ннам, дэмакратычным арганізацыям і палітычным партыям важна паказаць іншы ўзровень палітычнай культуры.
Тацяна Караткевіч: Канешне, улада дзейнічае проста з пазыцыі сілы, у яе вельмі вялікі арсэнал дзеяньняў, якія прыводзяць да фальсыфікацыі. Проста кожныя выбары паказваюць усё новы і новы ўзровень гэтых фальсыфікацый. Я хачу вярнуцца да словаў Анастасіі пра тое, што рабіць. Мне падаецца, што ва ўмовах, калі ўлада проста ігнаруе меркаваньне грамадзтва, вельмі варта прадстаўляць ініцыятыву і дзейнічаць ня так, як дзейнічае ўлада. Яна цалкам імітуе працэс дэмакратыі, як, быццам бы, хоча паказаць, што мы ж для вас усё працуем, кожны дзень, а вы вось гэтага не ацэньваеце! І мы бачым, што на сёньняшні дзень у палітычнай сыстэме ўладзе патрэбныя неактыўныя кандыдаты, дэпутаты, якія не працуюць з грамадзтвам, камісіі, якія вельмі фармальна адносяцца да выконваньня ўсіх заканадаўчых нормаў Выбарчага кодэксу, назіральнікі, якія проста імітуюць свой удзел у назіраньні.
Таму нам, дэмакратычным арганізацыям і палітычным партыям важна паказаць іншы ўзровень палітычнай культуры, палітычнага ўдзелу, каб паказаць, што мы і ёсьць тая альтэрнатыва, тая сіла, якая ў будучыні зможа якасна прадстаўляць інтарэсы грамадзтва. Гэта вельмі важна. Тады мы зможам, напэўна, якасна супрацьстаяць гэтым фальсыфікацыям. Што тычыцца нашых назіраньняў, канешне, гэта было амаль відавочна — фальсыфікацыя яўкі, цалкам закрыты падлік галасоў, укіды бюлетэняў нават і падчас галасаваньня ў дзень выбараў. Мы ведаем, што фальсыфікуюць, але ў нас пакуль што няма эфэктыўнага спосабу, як абараніць галасы сваіх выбаршчыкаў. Трэба працягваць адкрыта працаваць з грамадзтвам, уцягваць людзей у кампаніі назіраньня, у грамадзкія і палітычныя кампаніі. Пакуль нас мала, а трэба, каб было больш.
Кавалькова: Камісіям стала ўсё роўна, ці раскрыюць гэтыя фальсыфікацыі
Ганна Соўсь: Вольга, некалькі тыдняў таму мы запісвалі перадачу «Толькі жанчыны», якая была прысьвечаная таксама выбарчай тэме. Вы расказвалі, што да вас зьвярнулася сябра камісіі, якая ўдзельнічала ў фальсыфікацыях, ёй стала сорамна, і яна вам прыватна пра гэта распавяла, але не захацела публічна агучыць сваю пазыцыю. Які досьвед цягам гэтага апошняга тыдня вашага назіраньня? Ці зьвярталіся да вас сябры камісіі, якія хацелі б распавесьці пра падобнае?
Вольга Кавалькова: На жаль, да мяне ў гэтую кампанію ніхто не зьвярнуўся. Мне падаецца, той зварот сябры камісіі быў зьвязаны з тым, што я сама як кандыдат прысутнічала на ўчастку. Гэта аказала вельмі моцны ўплыў на гэтую дзяўчыну, калі яна бачыла, што вось там кандыдат, бачыла бюлетэні, што людзі за мяне галасуюць, а старшыня камісіі фальсыфікуе і перакладае мае бюлетэні ў іншы стос, і ёй стала сорамна.
Ці вытанчаныя гэтыя фальсыфікацыі? Як гэта можна назваць вытанчаным, калі назіральнікаў, кандыдатаў выганяюць з міліцыяй, калі зьбіваюць журналістаў і адмаўляюць ім у акрэдытацыі падчас выбараў? Гэта не вытанчана. На мой погляд, камісіі рэальна абарзелі, па-першае з той прычыны, што яны не адчуваюць, што ім штосьці за гэта будзе. Трэба паглядзець усё-такі, колькі чыноўнікаў сядзіць у турмах, колькі сядзіць судзьдзяў, міліцыянтаў, пракурораў і дырэктараў заводаў... І мы таксама над гэтым працуем, каб данесьці да сябраў камісіі, што гэта не іх праца. Яны ўспрымаюць фальсыфікацыю як працу, ім кажуць, што перамог Пятроў, так яны і робяць.
На мой погляд, камісіі рэальна абарзелі, па-першае з той прычыны, што яны не адчуваюць, што ім штосьці за гэта будзе.
Яны не ўспрымаюць гэта як грамадзкую нагрузку, не ўспрымаюць, што яны павінныя быць незалежныя ад усіх: ад ЦВК, ад нейкіх вусных загадаў. І па выніках апошніх выбараў і досьведу назіраньняў агулам я бачу, што ўвогуле камісіям стала ўсё роўна, ці раскрыюць гэтыя фальсыфікацыі. Вось сядзіць назіральнік, і ён цэлы дзень сядзіць і лічыць людзей, якія ўкідаюць бюлетэні ў скрыню. Ён палічыў 20 чалавек. Увечары старшыня камісіі вывешвае пратакол, у якім піша, што бюлетэняў было выдадзена 80. Яны ўвогуле не спрабуюць хаваць гэтыя фальсыфікацыі. І на кожны гэты факт фальсыфікацыі ў іх няма аргумэнту, яны проста кажуць, што вашы назіральнікі ня маюць права фіксаваць людзей, якія заходзяць.
Нашы сілы, на жаль, пакуль няроўныя, але чым нас больш, тым больш шанцаў, што мы зможам супрацьстаяць вось гэтай сыстэме.
Таму я абураная такімі дзеяньнямі камісій, але гэта не азначае, што мы павінныя скласьці рукі. Калі б не было назіральнікаў, альтэрнатыўных дэмакратычных кандыдатаў, якія для мяне кожную кампанію зьяўляюцца проста героямі, якія на перадавой працуюць, сустракаюцца кожны дзень з гэтым нахабствам, то мы б не маглі ўвогуле сёньня разважаць пра гэтую тэму, бо ў нас не было б фактаў. Таму гэта важна, удзельнічаць і змагацца з гэтым, і фіксаваць тых людзей, якія сапраўды гэтыя фальсыфікацыі робяць. На жаль, яны яшчэ мала ўсьведамляюць, што іх фальсыфікацыі ўплываюць не на жыцьцё гэтага кандыдата ў першую чаргу, а на жыцьцё гэтай старшыні камісіі, таму што яе заробак і заробак яе дзяцей, і яе пэнсія, залежаць ад таго, што яна фальсыфікуе, і наша краіна — празь іх — жыве ўсё горш і горш. Калі яны гэта зразумеюць, тады можа быць штосьці адбудзецца, але і ад нашых дзеяньняў шмат залежыць. Я згодная з Тацянай, што чым больш людзей мы далучаем да нашых шэрагаў, тым больш шанцаў. Нашы сілы, на жаль, пакуль няроўныя, але чым нас больш, тым больш шанцаў, што мы зможам супрацьстаяць вось гэтай сыстэме.
Дарафеева: Можна гаварыць пра люстрацыю ў будучым сябраў камісій
Анастасія Дарафеева: Я магу сказаць з уласнага прыкладу, што ў нас не было ніякай вытанчанасьці. Уласна я спрабавала падысьці да стала, мне перагароджвалі фізычна дарогу — жанчына з камісіі, а нашага кандыдата, які здымаў гэта ўсё на відэа, выдалілі з залі. Наконт таго, што трэба далучаць больш людзей да назіраньняў... Назіраньні ў першую чаргу карысныя тым, што ў людзей, якія прыходзяць і бачаць гэта ўсё, зьмяняецца ўзровень разуменьня таго, што адбываецца ў краіне. Наколькі могуць назіраньні паўплываць? Так, яны даюць аргумэнты для таго, каб у першую чаргу на міжнародным узроўні паказваць парушэньні, і ўнутры краіны таксама.
Ці паўплывае колькасьць назіральнікаў на камісіі? Мне падаецца гэта спрэчным, таму што даецца адмашка з самага высокага ўзроўню, усё сыстэма пабудаваная так, што яны ведаюць, што яны прыкрытыя і што выяўленьне парушэньняў ніяк на іх не паўплывае, толькі калі ўласная сьвядомасьць прачнецца. Мне падаецца, што хутчэй тут можна гаварыць пра люстрацыю ў будучым сябраў камісій. Але на дадзеным этапе немагчыма думаць на некалькі крокаў наперад, бо аргумэнты пра будучыню для гэтых людзей там, дзе мы спрабавалі размаўляць, рэдка працуюць. Але час ад часу працуюць. Менавіта з камісіямі трэба працаваць, напэўна, на прыватным узроўні. Мне спадабалася, калі Вольга гаварыла, што да яе зьвярталася сябра камісіі. Калі б гэтых людзей можна было выводзіць у публічную прастору, калі б арганізаваць #metoo сярод, напрыклад, сябраў камісій, гэта было б нешта прыкольнае.
Ганна Соўсь: У працяг размовы пра новыя шляхі. Партыя «Зялёных» выбрала нестандартны падыход да назіраньня за выбарамі, Анастасія Дарафеева прыйшла на ўчастак у касьцюме вавёркі. Падобная стылістыка выкарыстоўвалася падчас Чарнобыльскага шлях. Вобраз вавёркі ў коле, як і краіны, якая кудысьці рушыцца, але насамрэч стаіць на месцы. Як можна мяняць падыходы, гуляць не па сцэнарах улады?
Анастасія Дарафеева: Трэба сядаць і думаць пра гэта. Гэта быў экспэрымэнт. Ніякіх гатовых рашэньняў няма. І ў нас, што самае прыкрае, часьцяком спрабуюць арыентавацца на вопыт, які быў у эўрапейскіх калегаў, нават украінскіх. Я думаю, што ніякія мэтады і спосабы ў нашых умовах, таму што яны занадта спэцыфічныя, не спрацуюць, трэба выпрацоўваць цалкам свае. Што гэта можа быць — мне падаецца, гэты працэс толькі распачынаецца. Варта вось пра гэтую ідэю з #metoo падумаць.
Я ня ведаю, што гэта па форме, магчыма, вавёрка лякальна нармальна спрацавала, гэта павінна быць поўнае разбурэньне тых патэрнаў, якія існуюць. То бок, каб у людзей не заставалася магчымасьці ў гэтай схеме ўвогуле працаваць. Таму што калі яны бачаць назіральніка, яны ведаюць, куды яго паставіць, у іх ёсьць набор інструкцый ці ўяўленьняў, што зь ім рабіць, гэта як вораг, якога трэба нэўтралізаваць, і ўсё зразумела. Калі яны бачаць нешта, да чаго яны ня ведаюць, як паставіцца, то яны ўвогуле губляюць усю папярэднюю стратэгію. Мне падаецца, такім шляхам можна пайсьці.
Кавалькова: Нельга чакаць, пакуль мы прыйдзем да ўлады. Сёньня мы жывем па тых законах, якія прымае ўлада
Ганна Соўсь: Вольга Кавалькова, як і ўсе ўдзельніцы перадачы, была вельмі актыўная ў гэтай кампаніі — штодня ў розных пікетах у розных гарадах. Мне падаецца, я зразумела іронію і адначасна пэўны адчай Вольгі, калі дзён дзесяць таму яна напісала ў Фэйсбуку: «Настрой вечара: цяпер бы сядзець у карункавай бялізьне, закінуўшы ногі на свайго мужчыну і піць віно, а ня вось гэта вось усё». І сапраўды, кожная з вас займаецца такой няўдзячнай і ў пэўным сэнсе беспэрспэктыўнай справай у Беларусі, прынамсі ў бліжэйшай пэрспэктыве. Ужо чвэрць стагодзьдзя так мала досьведу перамогаў тых, хто ў апазыцыі да ўлады. Вы — маладыя, энэргічныя лідэркі, якія маюць патэнцыял і хочуць дасягаць посьпеху ва ўмовах нармальнай палітычнай канкурэнцыі, а не «вось гэта вось усё», як напісала Вольга. Чаму вы працягваеце гэта рабіць?
Вольга Кавалькова: Па-першае таму, што я пляную і хачу жыць у гэтай краіне, і я хачу, каб я, мая сям’я, мае сваякі, людзі, якія мяне падтрымліваюць, жылі лепш. Для гэтага я працую. А калі казаць пра іншыя мэтады, якія не працуюць, напрыклад, у іншых краінах, то трэба шукаць мэтады тут. Няма пэсымістычнага настрою. Напрыклад, я магу сказаць, што за той час, што я належу да БХД, у нас ёсьць шмат добрых прыкладаў, калі спрацоўвае мэханізм грамадзкага ціску.
Апазыцыя, на мой погляд, павінная стаць больш прафэсійнай.
Мы распрацоўваем прапановы ў заканадаўства, зьбіраем подпісы грамадзян пад нашымі прапановамі, ад 100 да 50 тысяч у некаторых кампаніях, і потым займаемся лабіяваньнем гэтых прапаноў сярод органаў улады, праводзім сустрэчы з міністрамі, з чыноўнікамі, круглыя сталы, прыватныя сустрэчы, сустракаемся з дэпутатамі. Яно дае свой плён, у нас ёсьць посьпехі ў зьменах заканадаўства, наладжваньні вось гэтага дыялёгу. Бо нельга чакаць, пакуль мы прыйдзем да ўлады.
Сёньня мы жывем па тых законах, якія прымае ўлада. І мы павінныя на гэтыя законы ўплываць, хоць мы зараз знаходзімся звонку. Таму гэта адзін мэханізм, які трэба выкарыстоўваць, і па пэўных канкрэтных пытаньнях мы павінныя камунікаваць, наладжваць дыялёг і шукаць падтрымку сваіх прапановаў у людзей. Апазыцыя, на мой погляд, павінная стаць больш прафэсійнай, ня толькі крытыкаваць нейкія дзеяньні ўлады, але прадстаўляць свае прапановы на тыя накірункі, пра якія мы кажам. І тады і сярод людзей мы знойдзем большую падтрымку. Таксама мы павінныя быць больш адкрытымі, не дзяліць людзей на сваіх-чужых, таму што і з таго боку людзі хочуць жыць лепш, і мы з гэтага боку хочам жыць лепш.
Ганна Соўсь: Тацяна, я сачыла за вашай актыўнасьцю падчас гэтай кампаніі. Зьвярнула ўвагу на адно фота. Калі вы сустракаліся з выбарнікамі, вы выклалі фота з вядомымі асобамі — Натальляй Наважылавай і Тацянай Бандарчук.
Я так разумею, тыя людзі, якія галасавалі за вас калісьці на прэзыдэнцкіх выбарах, дагэтуль зьяўляюцца вашай падтрымкай. Вынікі афіцыйныя мы ведаем усе, і пэўная беспэрспэктыўнасьць на бліжэйшы час нам таксама ўсім зразумелая. Чаму вы працягваеце гэта рабіць, нягледзячы ні на што?
Тацяна Караткевіч: Першае, што мяне натхняе — падтрымка выбарцаў, хваля новых людзей, якія адкрыта кажуць: «Мы падтрымліваем вашу стратэгію і тактыку, і будзем разам з вамі, Тацяна, мы за вас галасавалі і будзем галасаваць». Гэта прыемна. Другі, вельмі важны аргумэнт, чаму мы працягваем — таму што на сёньняшні момант мы бачым, што альтэрнатывы мірным пераменам няма. Менавіта гэта мы жадаем сёньня данесьці да выбаршчыкаў. Што нам патрэбная альтэрнатыва, прадстаўленая на ўсіх узроўнях улады, нам патрэбен і дыялёг.
Мы з самага пачатку сказалі, што гэта маратон. Мы сёньня бачым, як вельмі павольна трансфармуецца грамадзкая пазыцыя. У 2015-м годзе я прадставіла сваю праграму, а сёньня мы бачым новых людзей, яны кажуць: «О, а мы прыйшлі таму, што вы за мірныя перамены, і мы вас падтрымліваем». Мы бачым, як усе працэсы павольна адбываюцца, і грамадзяне, нашы прыхільнікі, падтрымліваюць паступовы і пастаянны ўдзел у палітыцы. Таму і працягваем.
