Дзедаўшчына ў сучасным беларускім войску, у СССР і ў суседзяў

​Грамадзкае рэха справы Коржыча — чаму цяпер?

Дракахруст: Абставіны гібелі ў Печах салдата Аляксандра Коржыча ўзрушыла многіх у Беларусі. На ваш погляд, чаму? Выпадак, безумоўна, жахлівы і трагічны, але, здаецца, на жаль, не ўнікальны. Сёлета ў Барысаве, недалёка ад вайсковай часткі, загінуў салдат, два гады таму ў Печах быў выпадак самазабойства. Дык чаму справа Коржыча выклікала такі грамадзкі розгалас?

Алесін: Я думаю, калі можна так сказаць, пераход колькасьці ў якасьць. Усё ж такі армейская служба — досыць блізкі стан для большасьці мужчынскай паловы насельніцтва Беларусі, і таму ўсё, што там адбываецца, неабыякава і мужчынам, якія там служаць, і іх маці, сёстрам, жонкам і нявестам. Інфармацыя аб тым, што адбылося надзвычайнае здарэньне, якое было аналягічным нядаўняму, амаль такому ж, падняла гэты грамадзкі інтарэс да службы ў войску, і напэўна многія вырашылі выказаць тое, што ў іх даўно накіпела ў душы.

Дракахруст: Зьміцер, а як вы мяркуеце, чаму менавіта гэты выпадак, адзін з многіх падобных выпадкаў, выклікаў такі рэзананс? Можа быць, нейкія дэталі гэтай сытуацыі паўплывалі? Даводзілася чуць, чытаць, што ўжо нават у грамадзкім транспарце людзі абмяркоўваюць гэтыя 15 рублёў даніны, якую зьбіралі з салдат, каб іх ня білі. Можа нейкія іншыя аспэкты гэтай сытуацыі паўплывалі на рэакцыю?

Міцкевіч: На маю думку, тут адыгрывалі ролю і тыя дэталі, якія вы ўзгадалі, таму што ў гэтай вайсковай частцы адбывалася сапраўды стоадсоткавая «чарнуха». Гэта людзей узрушыла, таму што такія дробныя дэталі вельмі моцна ўзьдзейнічаюць на людзей.

Па-другое, тут мы маем вельмі добры прыклад, калі родныя чалавека пачалі размаўляць, таму што звычайна ў такіх выпадках людзі адмаўляюцца ад камэнтароў у друку. Плюс тыя, хто церпіць ад «дзедаўшчыны», таксама рэдка аб гэтым выказваюцца. А тут як раз усе гэтыя рэчы ўступілі ў дзеяньне.

І яшчэ адзін фактар — гэта тая ўвага, якая была зьвернутая на войска як раз пасьля вучэньняў «Захад-2017». То бок адыгралі сваю ролю інфармацыйныя плыні, якія круціліся вакол беларускага войска апошні год. Дзякуючы сродкам масавай інфармацыі людзі зьвярнулі на гэта ўвагу. Заявы пра небясьпеку расейскай агрэсіі, пра надыходзячыя вучэньні, пра сумесныя дзеяньні з Расейскай Фэдэрацыяй — усё гэта падвышала інтарэс людзей да таго, што адбываецца ў войску.

Адпаведна і рэакцыя была такая хуткая на тое, што здарылася ў Печах. То бок гэтая ўвага ў людзей ужо была, і яна проста чарговы раз сябе праявіла. І гэта вельмі добра. Апошнім часам людзі ўвогуле не цікавіліся праблемамі войска, таму што эканамічныя праблемы, праблемы сацыяльныя засьцілалі ўсё інфармацыйнае поле. І праблемы вайсковыя, праблемы абароны краіны, адыходзілі на нейкі там трыццаць пяты плян, ніхто збольшага пра гэта не казаў. А калі адбываюцца такія выпадкі, яны як раз прыцягваюць увагу людзей да таго, што ў войску адбываецца. І гэта паказьнік таго, што грамадзтву гэта важна.

«Дзедаўшчына» у войску савецкім і ў беларускім

Дракахруст: Арсені, міністэрства абароны па меры разварочваньня гэтай гісторыі ўсё больш «прачыналася», усё больш пачынала гаварыць нейкія рэальныя рэчы, а не толькі абмяжоўвацца «гумовымі» фармулёўкамі. Яно паведаміла, што за апошнія 4 гады было распачата 70 крымінальных справаў з нагоды «парушэньня статутных адносінаў паміж вайскоўцамі». Гэта неабавязкова сытуацыі, аналягічныя гібелі Коржыча, але, зь іншага боку, відаць, нешта сур’ёзнае было.

Дык гэта шмат ці гэта такая беларуская «норма»? Параўноўваючы з тымі часамі, калі гэта была Беларуская ваенная акруга узброеных сілаў СССР, "дзедаўшчыны", нестатутных адносінаў стала больш ці менш?

Сівіцкі: Мне здаецца, што безумоўна гэта вельмі шмат. Мы ўсе разумеем, што не ва ўсіх выпадках разьбіральніцтва даходзіць да крымінальнай справы. Мне здаецца, што гэту лічбу трэба памножыць на каэфіцыент сто, а можа і тысячу, каб зразумець рэальныя маштабы "дзедаўшчыны" ў беларускай арміі.

Гэтая сытуацыя непрымальная, і калі казаць пра самыя радыкальныя выпадкі, зьвязаныя з жыцьцём беларускіх вайскоўцаў, падкрэсьліваю, у мірны час, сытуацыя выглядае даволі кепска. І крыніцай гэтай сытуацыі стала тая цяжкая атмасфэра, якая, на жаль, зараз пануе ў беларускім войску.

Я некалькі разоў праходзіў вайсковыя зборы, у тым ліку і ў Печах, і нягледзячы на тое, што мы асабліва не сутыкаліся з шэраговым салдацкім складам, бо праходзілі зборы ў якасьці малодшых афіцэраў, нават тады нам з боку было відаць, што атмасфэра там даволі складаная. І па сутнасьці гэта такая сыстэма, дзе адсутнічае павага адзін да аднаго, дзе існуе шмат нефармальных правілаў.

Перш за ўсё гэта зьвязана з зарэгуляванасьцю побыту вайскоўцаў, і звычайна, калі чалавек трапляе ў войска, перад ім ставіцца дылема: жывем па статутах ці па «паняцьцях». Па статутах жыць немагчыма, бо яны настолькі глыбока рэгулююць розныя аспэкты жыцьця вайскоўцаў, што гэтым проста карыстаюцца так званыя «дзяды». І людзі робяць выбар на карысьць так званых «паняцьцяў», а гэтыя «паняцьці» — цалкам з крымінальнага сьвету. Ва ўсіх частках, дзе я праходзіў зборы, такая атмасфэра пануе.

Дракахруст: Аляксандр, а па вашых зьвестках цяпер «дзедаўшчыны» больш ці менш, чым было ў савецкія часы, прынамсі ў беларускай акрузе?

Алесін: Канешне, зараз «дзедаўшчыны» менш, таму што раней адным з чыньнікаў, фактараў «дзедаўшчыны» былі так званыя «зямляцтвы», калі вайскоўцы аб’ядноўваліся паміж сабой па нацыянальнай ці тэрытарыяльнай прыкмеце. І разборкі паміж гэтымі «зямляцтвамі» прымалі дзікія формы. Зараз у нас, дзякаваць Богу, гэты элемэнт адсутнічае.

Таму што быў прынцып экстэрытарыяльнасьці пры фармаваньні войска, то бок беларусаў прысылалі служыць, дапусьцім, на Далёкі Ўсход, у Сярэднюю Азію, а сюды прысылалі грузінаў, прызыўнікоў з рэспублік Сярэдняй Азіі і г.д. І тут яны гуртаваліся ў нацыянальна-замкнёныя групы, якія падтрымлівалі адзін аднаго ва ўсім.

Вельмі часта немагчыма было здабыць інфармацыю аб тым, што адбываецца: аб злачынствах, аб выпадках "дзедаўшчыны" і г.д. Таму да звычайнай «дзедаўшчыны», калі стараслужачыя рабіліся «дзядамі» і спрабавалі кампэнсаваць тыя прыніжэньні і пакуты, якія яны несьлі, будучы «салагамі», дадаваліся яшчэ і гэтыя падзелы на «зямляцтвы».

Зараз у нас гэтага элемэнту няма, але многае, што было характэрна для савецкай арміі, засталося. Гэта ў першую чаргу гэтая самая «дзедаўшчына». Бо на самой справе яна для многіх камандзіраў вельмі зручная, празь яе практычна адбывалася кіраваньне ваеннымі калектывамі, калі дастаткова было кіраваць «дзядамі», а «дзяды» ужо кіравалі ніжэйшымі. Гэта сыстэма сама сябе спараджала ізноў і ізноў.

Яна сябе ўзнаўляла, бо калі «салага», перажыўшы ўсе пакуты, рабіўся «дзедам», ён імкнуўся адыграцца на маладых. Гэтая сыстэма, як мне здаецца, зьяўляецца сьледзтвам таго, што інстытут малодшых камандзіраў, тым, чым зьяўляецца сяржант у арміі Злучаных Штатаў, на жаль, у нас слаба разьвіты. І гэты недахоп характэрны, як для савецкай арміі на яе позьніх этапах, так і для беларускай.

Афіцэр пасьля службовага дня, калі ён не дзяжурыць, пакідае вайсковую частку, а калектыў вайсковы застаецца сам насам і стыхійна ў такім калектыве адбываецца самаарганізацыя. Чалавек — гэта біялягічны від, і, як ва ўсялякай стаі, мацнейшы пачынае браць верх. І тут, зразумела, трэба ўсё браць у рамкі жорсткага статуту. Але на жаль, як мы бачым, у навучальных падразьдзяленьнях у Печах прысутнічаюць тыя самыя знакамітыя «дзяды», а афіцэры, як аказалася, ні пры чым.

Нядбайнасьць ці сыстэма?

Дракахруст: Зьміцер, міністэрства абароны Беларусі заявіла, што 90% беларускага войска свабодныя ад «дзедаўшчыны». Пра астатнія 10% яны нічога не казалі, але вось дзевяноста — свабодныя. Як вы лічыце, гэта сапраўды так?

Можа і праўда «дзедаўшчына» — гэта проста вынік нядбайнасьці асобных камандзіраў: ёсьць кепскія камандзіры, а ёсьць добрыя? І вось гэтыя 10% — кепскія? Ці гэта ўсё ж такі сыстэма, якая пануе ва ўсім войску, проста ў тых ці ў іншых формах і ступенях? Арсені сказаў, што бачыў гэта ва ўсіх частках, дзе праходзіў зборы. Можа ён проста патрапіў менавіта ў гэтыя 10%? Ці проста ў рэальнасьць?

Міцкевіч: З асабістага досьведу камунікацыі з афіцэрамі і тымі, хто служыў (у мяне даволі шырокае кола знаёмых у гэтым асяродзьдзі) я магу скажаць: досыць часта афіцэры не ўспрымаюць "дзедаўшчыну" як нешта ненармальнае. То бок яны гэта ўспрымаюць як абсалютна нармальную рэч, якая зьяўляецца часткай штодзённага жыцьця. Груба кажучы, іх гэта не парыць абсалютна. Ім гэта спрашчае жыцьцё.

Таму што калектыў, як сказаў Аляксандар Алесін, ён ужо арганізаваны, падзелены на групы. І афіцэрам дастаткова ўзьдзейнічаць толькі на адну групу, каб данесьці ўсе патрабаваньні да ўсіх. А тое, што ўнутры адбываецца — пакуль нічога не здарыцца, ніхто ні аб чым не задумваецца. А калі задумваецца, то я ведаю шэраг выпадкаў, калі людзей, салдатаў, якія хацелі заявіць пра тое, што адбываецца дзедаўшчына ў пэўнай ваеннай частцы, іх афіцэры прасілі: калі ласка, не заяўляеце, гэта сапсуе нам усю статыстыку.

Гэта ўсё пакрываецца, і я згодны з тым, што казаў Арсені — што гэтыя семдзесят выпадкаў за чатыры гады трэба памножыць у некалькі разоў. Але пытаньне ў тым, што грамадзкасьць пра гэта ня ведае.

Але ёсьць і іншая праблема. Ёсьць вайсковая контрвыведка, якая па сваіх абавязках цалкам павінная ведаць, што адбываецца ў ваенных частках. Але чамусьці ніякіх мераў не прымаецца. І гэта ўжо пытаньне, чаму адбываецца менавіта такім чынам. Таму што гэтая інфармацыя дакладна ёсьць, таму што ёсьць органы, якія за гэтым сочаць. І пры наяўнасьці такога кантролю і такой вялікай колькасьці вайскоўцаў немагчыма проста дамовіцца, каб усё гэта замоўчваць. Таму адпаведна мы можам сказаць, што гэта частка сыстэмы.

Я не скажу, што яна дзейнічае ва ўсіх вайсковых частках, таму што «дзедаўшчына» зьяўляецца збольшага ад таго, што вайскоўцам няма сябе чым заняць. Калі ты ўвесь час заняты, ты пасьля прыходзіш, падаеш у ложак і ўсё. Табе непатрэбныя ніякія гульні, бо ты заняты ўвесь час. І тут мы прыходзім адразу да праблемы таго, што адбываецца ў войску ў прынцыпе. Што ў людзей знаходзіцца час і магчымасьць практыкаваць такія рэчы.

Дракахруст: Калі параўнаць «дзедаўшчыну» у беларускім войску і ў войсках суседніх дзяржаваў, найперш, у расейскім і ўкраінскім — дзе яе больш? Ці ёсьць яна ў войсках краінаў NATO?

Сівіцкі: Я б хацеў дадаць да мінулага пытаньня. Я бачу прычыну «дзедаўшчыны», перш за ўсё, у пагаршэньні сацыяльна-дэмаграфічных характарыстык прызыўнікоў. Вядомая статыстыка афіцыйная, нярэдкія выпадкі, калі ў войска пранікаюць крымінальныя і паракрымінальныя элемэнты. Гэта тыя, хто знаходзіцца ва ўліку ў органах унутраных спраў, і нават тыя, хто мае крымінальную і адміністрацыйную судзімасьць.

Па-другое, трэба казаць аб ролі афіцэраў, якія звычайна знаходзяцца побач з салдацкім складам толькі падчас заняткаў, а ўвесь іншы час шэраговы склад адданы сам сабе. І па-трэцяе, я Зьміцера падтрымаю, бо сапраўды «дзедаўшчына» узьнікае ў тых частках, дзе кульгае баявая падрыхтоўка. Бо нават па свайму досьведу я памятаю, што падчас збораў нас загружалі такім чынам, што ў нас аставаўся час толькі на тое, каб адпачыць.

Увесь час быў заняты вайсковай падрыхтоўкай, заняткамі, і на іншыя рэчы проста не хапала часу. Сапраўды, калі казаць пра 120-ю мэханізаваную брыгаду, пра сілы спэцыяльных апэрацыяў, то там выпадкаў «дзедаўшчыны» амаль няма. Мне здаецца, што калі параўноўваць сытуацыю з сытуацыяй у Расеі, то, безумоўна, там значна горш. А вось калі казаць пра Ўкраіну, то мне здаецца, што там зараз наагул не выпадае казаць пра выпадкі «дзедаўшчыны», бо гэта краіна, якая ваюе, а ў войску на вайне «дзедаўшчына» звычайна мінімальная.

Алесін: Хачу сказаць, што і расейская, і ўкраінская армія выйшлі з шынялю арміі савецкай, таму што тыя, хто стваралі гэтыя арміі, праходзілі школу савецкай арміі і ўзялі адтуль усё, і не заўсёды самае лепшае. Я ўжо казаў, што для савецкай арміі адной з крыніцаў «дзедаўшчыны» былі «зямляцтвы».

І ў расейскай арміі мы бачым гэтую тэндэнцыю — нядаўна дагестанец расстраляў сваіх саслужыўцаў і камандзіра, незразумела, па якой прычыне. Але на самой справе такія выпадкі частыя і нават некаторыя групы этнічныя там і не служылі: чачэнцаў пэўны час ня бралі ў войска, дагестанцаў, інгушоў. Альбо яны служылі ў частках, не зьвязаных з нашэньнем баявой зброі.

То бок праблема там існуе. Плюс крымінальнасьць грамадзтва вельмі вялікая. Людзі заможныя могуць адкупіцца. І ў выніку ў войску служыць ніжні слой грамадзтва. Адсюль і вялікая колькасьць вайсковых здарэньняў, у тым ліку і са сьмяротным вынікам. Хаця яны гэту сытуацыю выпраўляюць за кошт павялічваньня кантрактнага набору, але цалкам пазбавіцца ад прызыву ўсё роўна ня могуць.

Што датычыцца ўкраінскай арміі. Яна сапраўды ваюе, але яе павялічылі да 250 тысячаў чалавек. Армію там ізноў зрабілі прызыўной і прызываць сталі ўсіх: усіх, хто хоча, ня хоча, можа, ня можа. І, канешне, у армію патрапілі элемэнты проста разумова і фізычна нездаровыя, крымінальныя элемэнты. Людзі незадаволеныя і азлобленыя. Акрамя таго, у іх розныя ідэйныя ўстаноўкі. Магчымы выпадкі дыскрымінацыі па нацыянальнай і моўнай прыкмеце. Да таго ж я адсочваю часта сытуацыю ўзьнікненьня канфліктаў унутры ўзброеных сілаў Украіны з ужываньнем зброі. Пытаньне, на якой глебе, што паслужыла прычынай, але ўсё роўна гэта адносіны, якія не адпавядаюць статуту, якія прымаюць такую звыродлівую форму.

Што датычыцца Захаду, то акрамя сацыяльных прычынаў, ёсьць яшчэ і прычыны біялягічныя. Калі зьбіраецца разам вялікая колькасьць маладых моцных людзей, у якіх адрэналін на мяжы, то нават у прафэсійных частках і падразьдзяленьнях адбываецца барацьба за лідэрства, за перавагу, бо людзі неаднолькавыя па сваім фізычным і псыхалягічным стане.

Нестатутныя адносіны ёсьць і ў арміі Нямеччыны, і ў арміі ЗША. Пра ЗША нядаўна быў апублікаваны эпізод пра тое, як навабранцам ладзілі «прысягу», якая вельмі падобная на «прысягу», якая была ў савецкай арміі. То бок абуткам сорак пятага памеру па прычынным месцы. Так чалавека пасьвячалі ў вайскоўца Шмат у чым гэта абумоўлена менавіта чалавечай прыродай і спэцыфікай вайсковай службы. Тут важная роля камандзіраў, важная роля выкананьня заканадаўства і грамадзкага кантролю за паўсядзённай дзейнасьцю вайсковых калектываў.

Што можа зрабіць грамадзтва?

Дракахруст: Справа Коржыча спарадзіла шэраг ініцыятываў і прапановаў, як прадухіліць падобныя трагедыі ў будучыні. Зьбіраюцца подпісы за адстаўку міністра Раўкова, «Гавары праўду» прапанавала стварыць пасаду вайсковага амбудсмэна.

А на ваш погляд, што трэба зьмяніць у беларускай арміі, каб гэта не паўтаралася? Ці патрэбныя тут нейкія інстытуцыйныя рашэньні, захады, ці гэта пытаньне простай вайсковай дысцыпліны, адказнасьці афіцэраў?

Міцкевіч: Спачатку я бы хацеў дадаць да папярэдняга пытаньня. Я тут пакапаўся ў статыстыцы і скажу вам наступнае: як раз нашы 70 крымінальных выпадкаў за чатыры гады ў параўнаньні з нашымі суседзямі вельмі мала. Бо ў Расеі толькі ў 2015 годзе было зарэгістраваны 201 крымінальны выпадак, зьвязаны з нестатутнымі адносінамі вайскоўцаў. Таксама мы ведаем, на колькі трэба памнажаць гэтую лічбу, і што там шмат чаго хаваецца, і што да нас даходзіць толькі самае гучнае.

Ва Ўкраіне за той жа самы 2015 год таксама 77 крымінальных справаў па гэтым артыкуле. Шмат што да крымінальных справаў не даходзіць. Як ужо казаў Арсені, ва Ўкраіне значна зьменшылася колькасьць такіх выпадкаў з-за таго, што Ўкраіна вядзе вайну. Але нават у гэтых умовах, наколькі я ведаю, наколькі мне распавядалі, там гэтыя рэчы даволі распаўсюджаныя.

Там гэта пераважна ладзяць тыя людзі, якіх прызвалі другі раз. «Дзедаўшчыны» у клясычнай форме там ужо няма, але зьявілася новая форма, якая зьявілася менавіта ў выніку прызыву людзей зусім іншага ўзросту — не клясычных прызыўнікоў 18-27 гадоў.

То бок наш адсотак «дзедаўшчыны», які ў нас паказваецца ў афіцыйнай статыстыцы, яшчэ даволі нізкі ў параўнаньні з Украінай, хоць гэтая краіна і вядзе вайну.

Што датычыцца таго, як гэту сытуацыю памяняць, то да мяне ўжо ўзгадалі дзьве добрыя рэчы: гэта сацыяльная структура войска, то бок як высьвятляецца па статыстыцы гэтага году, у нас нават у афіцэры збольшага ідуць людзі, якія называюць сябе сярэдняй клясай, але ў нас ён вельмі нешматлікі.

Ну і таксама праблема з баявой падрыхтоўкай. Калі вайсковец цэлы дзень нечым заняты, калі выбудаваная добрая сыстэма падрыхтоўкі, то ў яго не зьяўляецца думак, што бы яму яшчэ арганізаваць, якія б яшчэ забаўкі прыдумаць. Як ужо казалі, у сілах спэцыяльных апэрацыяў, у памежных войсках фактычна адсутнічае «дзедаўшчына», таму што там служба арганізаваная так, як яна павінная быць арганізаваная.

Гэта праблема арганізацыі ўзброеных сілаў і гэта праблема сыстэмная. Не выключана, што давядзецца ўсю гэтую структуру пераварушыць для таго, каб нешта памяняць у гэтым кірунку.

І плюс мы маем праблему з кадрамі ў войску, з-за таго, што зьмяншаецца прэстыж вайсковай службы. У нас цяпер людзі не імкнуцца стаць вайскоўцамі, таму што там невысокія заробкі. Хаця эканамічная сытуацыя ў краіне ў цэлым, канешне, ня вельмі, але і там яна таксама такая пры ненарміраванай працы. Плюс выпадкі, падобныя гібелі Коржыча, імідж афіцэрскай працы не паляпшаюць.

Усе перадачы «Праскі акцэнт» на Soundcloud

​