Пра гэта ды іншае — дэпутатка Вярхоўнай Рады Ўкраіны Надзея Саўчанка, каардынатарка ўкраінскай арганізацыі «Крым-SOS» беларуска Яўгенія Андрэюк, актывістка «Маладога фронту», сяброўка Сяргея Пальчэўскага Наста Гусева ў перадачы «Толькі жанчыны» з Ганнай Соўсь.
Надзея Саўчанка: «Часам складаецца ўражаньне, што ў нас Беларусь — вораг. Гэтага рабіць ня трэба»
Ганна Соўсь: Ці расцэньваеце вы беларуска-расейскія вучэньні «Захад-2017» як пагрозу? Для каго найперш — Украіны, Беларусі, краінаў Эўразьвязу?
Надзея Саўчанка: Ніколі ня варта недаацэньваць ворага, тым больш калі ты зь ім у стане вайны. Ад Расеі мы не чакалі подласьці і лічылі гэтую краіну сяброўскай аж да таго, пакуль яна не ўварвалася ў Крым, а потым не пачала вайну на Данбасе. Пра небясьпеку павінны ведаць і ўсьведамляць вайскоўцы, павінны зьбірацца дадзеныя выведкі, трэба трымаць сытуацыю пад кантролем. Заяўляць пра пагрозы публічна першым асобам краіны, я лічу ня варта, таму што ня варта нагнятаць сытуацыю і правакаваць тое, чаго яшчэ ня маем. Калі я чую заявы некаторых дэпутатаў Вярхоўнай рады, часам складаецца ўражаньне, што ў нас Беларусь — вораг. Гэтага рабіць ня трэба, таму што Беларусь ніколі не прыхоўвала сваіх саюзных стасункаў з Расеяй. Яны сапраўды маюць вайсковы саюз, праводзяць вайсковыя вучэньні, і гэтыя вучэньні не выклікалі б такой рэакцыі, калі б гэта было пяць гадоў таму, калі быў мірны час. Вучэньні праходзяць увесь час. У процівагу ім праводзяць вучэньні суседнія краіны. Ці можа гэта перарасьці ці ня можа? Мы зможам праверыць па факту.
Цяпер у сваіх заявах трэба заставацца наколькі можна людзьмі. Простыя людзі, беларусы, таксама ўстрывожаныя гэтымі вучэньнямі, яны разумеюць, што Расея ўжо ваюе з Украінай, і перажываюць, каб на тэрыторыі іх дзяржавы не пачалася вайна, бо вайны на сваёй зямлі ня хоча ніводны нармальны чалавек. І ня трэба тых людзей палохаць, трэба, каб у іх была наша падтрымка, каб яны ў выпадку небясьпекі маглі спыніць яе.
Ганна Соўсь: Як вы лічыце, ці будуць беларускія вайскоўцы ваяваць за незалежнасьць сваёй краіны з расейцамі, калі ўзьнікне пагроза незалежнасьці Беларусі, як гэта было ва Ўкраіне?
Надзея Саўчанка: І ўкраінскае войска не было зусім падрыхтаванае. Асабліва ў часы, калі не было загадаў зьверху. Войска — гэта ўсё ж жорсткая субардынацыя, адзінаначальніцва і субардынацыя, і калі не даюцца распараджэньні, то мы бачым, што войска не заўсёды можа ўсьвядоміць гарачую сытуацыю і спыніць яе. Гатовы народ. Народ заўсёды гатовы абараняць сваю зямлю. Калі Расея ў Беларусі будзе дзейнічаць гэтак жа, як і ва Ўкраіне, у Беларусі таксама знойдуцца людзі, якія паўстануць супраць гэтага.
«Гітлер і Сталін таксама падпісалі так званы пакт Молатава»
Ганна Соўсь: Ці верыце Вы заявам Аляксандра Лукашэнкі, што зь Беларусі ніколі ня будзе сыходзіць ваенная пагроза Ўкраіне? Ён пра гэта гаварыў прэзыдэнту Парашэнку, калі прыяжджаў на ўгодкі Чарнобыльскай аварыі. Ці вы верыце Лукашэнку?
Надзея Саўчанка: Давайце згадаем гісторыю. Гітлер і Сталін таксама падпісалі так званы пакт Молатава напярэдадні Другой Сусьветнай вайны. Нельга сказаць, што можна неяк ацэньваць афіцыйныя заявы. Яны былі прамоўленыя, зафіксаваныя. Давяраць ім ці не давяраць? Я не давяраю заявам і прэзыдэнта Ўкраіны. Што ж цяпер зрабіць? Будзем спадзявацца, што з глузду зьяжджаюць паасобку, а ня ўсе калектыўна.
Ганна Соўсь: Якія высновы варта было бы зрабіць беларускім вайскоўцам з украінскага досьведу? Украінскае войска мае ўжо рэальны вайсковы досьвед...
Надзея Саўчанка: Так, мае. У тым ліку і папярэдніх супольных вучэньняў яшчэ да вайны. Я ведаю, што ў Беларусі багата прафэсійных вайскоўцаў, адназначна, што яны адсочваюць сытуацыю ва Ўкраіне. Ня толькі беларусы, але і ў іншых краінах сьвету, краінах Балтыі, іншых краінаў Эўропы, дзе ёсьць такая рызыка, вывучаюць, што такое гібрыдная вайна і як ёй супрацьстаяць. Таму ва ўкраінскіх узброеных сіл ёсьць чаму павучыцца большасьці свабоднага сьвету для таго, каб папярэдзіць і павялічыць абароназдольнасьць сваіх краінаў.
Ганна Соўсь: Ці былі ў вас кантакты зь беларускімі добраахвотнікамі, якія ваююць за Ўкраіну? Як вы лічыце, чаму даволі шмат беларусаў едуць ваяваць за Ўкраіну?
Надзея Саўчанка: Асабіста я не сустракала беларусаў на фронце. Я бачыла беларусаў на Майдане. Адзін зь першых загінуў, абараняючы дэмакратыю ва Ўкраіне, Міхаіл Жызьнеўскі, малады хлопец, які аддаў сваё жыцьцё. Я думаю, што ён аддаў яго таму, што верыў у тое, што ва Ўкраіне можа атрымацца тое, што ён хацеў бы, каб адбылося ў Беларусі ў будучыні, каб правы былі роўныя для ўсіх людзей.
Адназначна ёсьць багата замежнікаў, якія ваююць, і цяпер трэба разабрацца — супраць Расеі ці за Ўкраіну. У кожнага зь іх розная матывацыя. У асноўным гэта людзі ідэйныя, людзі з тых краінаў, якія ўжо зьведалі гора ад Расейскай Фэдэрацыі, яны разумеюць, што такое імпэрыя і ня хочуць яе бачыць у сябе. Яны дапамагаюць украінцам не прайграць бой за нашу зямлю. Добра гэта ці дрэнна? Цяжка судзіць. Гэта гісторыя і гэта чалавечая прырода. Гэта адбываецца на кожнай вайне.
«Паміраюць аднолькава што жанчыны, што мужчыны»
Ганна Соўсь: Ці складана жанчыне на вайне? А ў чым могуць быць перавагі?
Надзея Саўчанка: Я не памятаю моманту, калі б я на фронце згадвала, што я жанчына. На фронце знаходзіцца чалавек, які найперш мае веру і ідэю, які мае пэўную спэцыяльнасьць, карысную для фронту, для вайны. Гэта твая праца і ты яе выконваеш. Ужо даўно стаіць гэтае пытаньне, яшчэ з постсавецкіх часоў... Я 10 гадоў служыла ва ўзброеных сілах Украіны і я змагалася ўвесь час з гендэрнай няроўнасьцю. Звычайна бытуе думка, што войска — гэта толькі мужчынская праца. Жанчыны вельмі часта даводзяць, што гэта ня так. І на фронце, і ў мірны час. Я лічу, што найперш мы павінны вучыць людзей ідэйна-патрыятычных, якія разумеюць, чаму яны абралі гэтую прафэсію, а па-другое, мы павінны вучыць спэцыялістаў. Жанчына і мужчына могуць аднолькава выканаць адну і тую ж працу і ў звычайным жыцьці, і на фронце. І паміраюць аднолькава што жанчыны, што мужчыны.
Наста Гусева: «Праводзіць сумесныя вучэньні з краінай-агрэсарам — гэта што пускаць у свой дом рабаўніка»
Ганна Соўсь: Наста, у якім кантэксьце вы разглядаеце беларуска-расейскія вучэньні, якія адбываюцца цяпер у Беларусі?
Наста Гусева: Я лічу, што праводзіць сумесныя вучэньні з краінай-агрэсарам — гэта што пускаць у свой дом рабаўніка. Гэта альбо сьляпая наіўнасьць, альбо ты такі ж злачынца. Пагроза для Беларусі як незалежнай і самадастатковай краіны ўзьнікла значна раней за вучэньні, яшчэ тады, калі народ пачаў забываць сваю мову, гісторыю, культуру, калі сталі саромецца беларускасьці, калі ў людзкіх сэрцах якраз пачаў прагрэсаваць «рускі сьвет». Вучэньні — гэта проста наступны крок да таго, каб закласьці ў народ думку, што яны частка гэтага «рускага сьвету» і што нібыта так і павінна быць.
Яўгенія Андрэюк: «Вайсковая каапэрацыя паміж Беларусьсю і Расеяй, паміж спэцслужбамі вельмі даўняя»
Ганна Соўсь: Яўгенія, а для вас, як для беларускі, якая працуе ва Ўкраіне, які кантэкст гэтых вучэньняў? Ці разглядаеце вы іх як пагрозу, калі пагрозу, то для каго найперш?
Яўгенія Андрэюк: Я ва Украіне жыву з 2014 году. Яшчэ падчас актыўных баявых дзеяньняў на ўсходзе я асабіста ледзь ня кожны дзень думала, каб толькі не было ніякіх баявых дзеяньняў на тэрыторыі Беларусі. Сёньня ўзьнялося з вучэньнямі пытаньне вайсковай каапэрацыі паміж Беларусьсю і Расеяй. На жаль, для людзей, якія жывуць у Беларусі, гэта не пытаньне сёньняшняга дня. Вайсковая каапэрацыя паміж Беларусьсю і Расеяй, а таксама паміж спэцслужбамі Беларусі і Расеі вельмі даўняя, яна ніколі не перарывалася з часоў развалу Савецкага Саюзу. Таму для мяне вучэньні зараз — адна з дэманстрацый таго, што такое ёсьць. Ва Ўкраіне вельмі насьцярожана ставяцца да вучэньняў, і, канешне, успрымаюць гэта як пагрозу як для Ўкраіны, так і перажываюць, каб у Беларусі не паўтарыўся крымскі сцэнар. Для многіх людзей гэта, канешне, нечаканы крок, тое, але насамрэч гэтая пагроза ёсьць заўсёды, і ня толькі падчас вучэньняў.
«Малады фронт» старэйшы за мяне ўсяго на 3 тыдні»
Ганна Соўсь: Наста, вы — маладафронтаўка, у назьве вашай арганізацыі другое слова — фронт. Вы — маладая дзяўчына, што для вас азначае слова «вайна», фронт. Ці гэта агульна вядомыя словы зь мінулага, ці слова вайна цяпер набывае новае значэньне?
Наста Гусева: Слова «фронт» у гэтым кантэксьце для мяне значыць «еднасьць» людзей, адданых сваёй айчыне, гатовых ахвяраваць дзеля яе. І ўжо не адно пакаленьне маладафронтаўцаў даказвае гэта справай. «Малады фронт» старэйшы за мяне ўсяго на 3 тыдні. Гэта сьведчыць пра тое, што ўжо не адно пакаленьне людзей вырасла з гэтымі ідэямі, і я спадзяюся, што мы ўсё ж зможам нечага дамагчыся.
Страшна, што чалавек, зь якім ранкам вітаўся, праз пару гадзін ляжыць з прастрэленай шыяй.
Што да вайны, то зараз я ўспрымаю яе зусім па-іншаму. Калі вайна як частка гісторыі, ты ведаеш пра яе толькі з падручнікаў, то ўсё ўяўляецца як скрозь туман. Не задумваесься пра побыт байцоў, пра тое, што кожны зь іх нешта думае, пра нешта марыць. Для мяне вайна страшная сваёй будзённасьцю. Страшна, што хлопцы спакойна гатуюць ежу пад шум бою, яны ведаюць, адкуль будзе снайпэр, і лічаць, што гэта амаль бясьпечна. Страшна, што чалавек, зь якім ранкам вітаўся, праз пару гадзін ляжыць з прастрэленай шыяй, і гэта таксама будзённасьць. Горкая, несправядлівая, але на вайне як на вайне. Вайна — гэта бруд, сьмерць, разбурэньне. Гэта сапраўды вельмі страшна, і я зраблю ўсё, каб не дапусьціць такога ў нас у Беларусі.
Ганна Соўсь: Вы гаворыце пра суседнюю Ўкраіну. Ці вы выяжджалі ва ўсходнюю Украіну, ці толькі са словаў апісваеце гэтую атмасфэру?
Наста Гусева: Гэтую будзённасьць, што зьмяніла маё ўяўленьне пра вайну, я адчула праз словы Сяргея Пальчэўскага, зь якім я стыкуюся. Ён мне расказваў пра гэта. Што для яго, напрыклад, нармалёва, то для мяне вельмі жахліва. Вось такая будзённасьць, калі ідзе бой, абстрэльваюць з гранатамётаў, а хтосьці гатуе ежу, гэта лічыцца нармальна, але гэта ненармальна, гэта страшна.
«Для мяне вайна стала часткай жыцьця»
Ганна Соўсь: Яўгенія, ваша арганізацыя «Крым-SOS» была створаная ў першы дзень акупацыі Крыму, і займаецца пытаньнямі перасьледу і парушэньня правоў чалавека ў Крыме, праблемамі перасяленцаў. Вы — ураджэнка Беларусі, але апошнія гады жывяце і працуеце ва Ўкраіне. Якое значэньне для вас апошнія гады займела слова «вайна»?
Калі я жыла ў Беларусі, вайна — гэта было штосьці ці з падручніку гісторыі.
Яўгенія Андрэюк: Так, насамрэч гэта стала зусім іншае слова. Калі я жыла ў Беларусі, вайна — гэта было штосьці ці з падручніку гісторыі, ці вельмі далёкае, зьвязанае з міжнародным крызісам. У Беларусі я як праваабаронца некалькі гадоў працавала з уцекачамі, але я заўсёды ўспрымала вайну як нешта далёкае. І ў 2014-м годзе, калі пачалася акупацыя Крыму, некалькі тыдняў я не магла паверыць, што гэта адбываецца. У той час я далучылася да арганізацыі «Крым-SOS», чытала ўсё, што тады посьцілі ў фэйсбуку. Калі ты бачыш вайсковую тэхніку, вайсковых людзей, настолькі цяжка ўспрыняць, што гэта стала часткай нашай рэальнасьці, хоць напэўна ўспрымаць гэта мы пачалі крыху раней падчас Майдану, калі пабачылі першых забітых. Тады таксама цяжка было паверыць, што можна забіць чалавека ў цэнтры горада.
Пасьля нечакана я і мае калегі сталі дапамагаць вайскоўцам. У Крыме вайскоўцы былі заблякаваныя ў вайсковых базах, і мы дапамагалі зь ежай, з аплатай тэлефонаў і проста з камунікацыяй, таму што ў некаторых вайсковых базах даволі доўга гэта цягнулася, амаль да месяцу. І гэта быў першы вопыт і першае разуменьне, калі пачалася вайна на ўсходзе. Тады ня тое, што зьмянілася радыкальна стаўленьне, тады мы зразумелі, што ідзе вайна тут і зараз.
Для мяне як беларускі гэта ніколі не была і зараз не ёсьць чужая справа. Праз нашых добраахвотнікаў на двух баках і ўвогуле праз то, што вайна тут. Гэта ў тым ліку і вырашэньне нашай будучыні. Калі ў маіх сяброў сталі гінуць знаёмыя, і калі мы хавалі іх, то гэта цяжка апісаць. Для мяне вайна зараз — гэта тое, што на ўсходзе і тое, што ў Крыме, і для мяне вайна стала часткай жыцьця.
«Расея ўжо даўно акупіравала Беларусь»
Ганна Соўсь: Наста, дзе зараз знаходзіцца ваш сябар Сяргей Пальчэўскі? Ці ведаеце вы, што зараз адбываецца зь ім?
Наста Гусева: Так, я ведаю, але ня стану агучваць дакладнае яго месцазнаходжаньне.
Ганна Соўсь: Сяргей Пальчэўскі, абаронца Курапатаў, як многія беларусы, зьехаў ваяваць ва Украіну. Для многіх гэта магчымасьць рэалізаваць сваё памкненьне змагацца за справядлівасьць, якое цяжка рэалізаваць у Беларусі. Як вы мяркуеце, чаму беларусы едуць на чужую вайну? Ці шмат беларусаў сталі бы ваяваць за незалежнасьць сваёй краіны з расейцамі, калі б узьнікла такая пагроза? Для Сяргея Пальчэўскага гэтая вайна ва Украіне чыя?
Гэта наша супольная барацьба з хваробай пад назвай «рускі сьвет».
Наста Гусева: Па ідэі так, гэта не беларуская вайна, але для мяне і для Сяргея, і шмат для якіх беларусаў вайна ва Украіне — гэта не чужая вайна. Гэта змаганьне з агульнай пагрозай. І лепей спыніць яе яшчэ ва Ўкраіне, калі ўжо так сталася. Хіба мы можам быць упэўненыя, што гэтая пагроза не перакінецца на нас? Пасьля вучэньняў ці пасьля баявых дзеяньняў ва Ўкраіне Расея не падумае, чаму б не адхапіць кавалак і Беларусі? Або ўсю Беларусь. Гэта наша супольная барацьба з хваробай пад назвай «рускі сьвет». Я не магу сказаць, ці шмат беларусаў сталі б зараз змагацца з Расеяй, бо яна ўжо даўно акупіравала Беларусь. Я магу толькі верыць у свой народ, што ўбачыўшы расейскіх вайскоўцаў з аўтаматамі, у аўтобусе, як гэта было ў нас нядаўна, або на сваіх вуліцах, яны прачнуцца нарэшце і стануць змагацца. Застаецца толькі верыць...
«Беларусь больш чым Расея зьяўляецца нашчадкам Савецкага Саюзу»
Ганна Соўсь: Яўгенія, ці вы згодная з Настай, што Беларусь ужо акупаваная расейцамі і ці лічыце вы, што беларусы едуць на чужую вайну, ці гэта ўсё ж іх вайна?
Яўгенія Андрэюк: Для мяне вайна ва Ўкраіне гэта ў тым ліку, напэўна і перш за ўсё вайна за каштоўнасьці, гэта вайна з тым мінулым, ад якога Ўкраіна зараз, і пэўная частка беларускага грамадзтва, жадала б адысьці, і тое, з чым для мяне зьвязана разьвіцьцё і прагрэсіўная будучыня Беларусі і Ўкраіны. Гэта змаганьне з каштоўнасьцямі, навязанымі, створанымі за 70 год Савецкага Саюзу. І ў гэтым сэнсе я думаю, што ня тое што Беларусь акупаваная, але Беларусь напэўна зараз больш чым Расея зьяўляецца нашчадкам гэтага Савецкага Саюзу і ўсіх гэтых каштоўнасьцей. Таму для мяне вайна ва Украіне — гэта частка нашай агульнай гісторыі.
Калі атрымаецца ва Ўкраіне адстаяць гэтыя каштоўнасьці і пачаць будаваць Украіну па-іншаму, ня так, як гэта было ў Савецкім Саюзе, калі насамрэч атрымаецца пачаць будаваць нармальна функцыянуючыя дэмакратычныя мэханізмы і мець моцную грамадзянскую супольнасьць ва Ўкраіне, тады прыйдзе час і гэта атрымаецца і ў Беларусі. І дзякуючы гэтаму вопыту мы таксама зможам вучыцца, абапіраючыся на гэтую падтрымку, рабіць тое самае ў нас. Калі гэта будзе прайгранае ва Ўкраіне, то нам будзе значна цяжэй аднойчы гэта рабіць.
«Зараз у вайны і жаночы твар таксама»
Ганна Соўсь: Як вы мяркуеце, ці актуальная ў 21 стагодзьдзі фраза з кнігі Сьвятланы Алексіевіч, што ў вайны не жаночы твар? Ці мае значэньне пол у 2017-м годзе, калі ідзе вайна, калі ёсьць пагроза вайны?
Наста Гусева: Калі так разглядаць у цэлым, я не бачыла вайну на твар, мне складана сказаць нешта на гэты конт. Але я думаю, што калі на тваю зямлю прыходзіць вайна, ты ўжо не мужчына ці жанчына. Ты грамадзянін і мусіш яе бараніць.
Яўгенія Андрэюк: З таго, што я бачу і што мае сябры ва Ўкраіне робяць, так, сапраўды жанчыны ўсё роўна больш падтрымліваюць, чым самі ўключаныя ў баявыя дзеяньні. Але напэўна валянтэрскі рух ва Ўкраіне будуецца вельмі шмат на жанчынах, а ў першыя месяцы вайны гэта было ўвогуле ўсё зроблена сіламі валянтэрскага руху. Зараз у 21-м стагодзьдзі, калі вайна ідзе ня толькі праз баявыя дзеяньні, але гэта таксама гібрыдная вайна і шмат змаганьня ў інтэрнэт-прасторы, на розных міжнародных пляцоўках — так, зараз у вайны і жаночы твар таксама.
Ганна Соўсь: Адна з удзельніц нашай перадачы — Надзея Саўчанка, якая ваявала за Ўкраіну і была ў расейскім палоне. Тады яна была своеасаблівым сымбалям Украіны. Як вы мяркуеце, ці могуць быць у Беларусі свае Саўчанкі?
Наста Гусева: Я ўпэўненая, што такія жанчыны дакладна ёсьць у Беларусі. Жанчыны ня менш адважныя і адданыя справе, чым мужчыны. Вядома, што кажучы пра жанчын на вайне, я не ўяўляю кожную зь іх з кулямётам альбо аўтаматам. Хоць ёсьць і такія жанчыны, і гэта заслугоўвае асаблівай павагі. Але ўзяць напрыклад жанчын-мэдыкаў, ці жанчын-валянтэраў, які ўнёсак яны робяць у абарону незалежнасьці. І гэта пераацэніць проста немагчыма. Таму я ўпэўненая, што ў Беларусі ёсьць такія жанчыны, якія ў выпадку чаго абавязкова стануць бараніць сваю краіну.
Я захапляюся сьмеласьцю і адданасьцю Надзеі Саўчанкі.
Яўгенія Андрэюк: Я таксама пагаджаюся, што такія людзі ёсьць зараз. Ёсьць жанчыны, якія робяць вельмі шмат, і шмат на іх будуецца ў Беларусі і ва Ўкраіне. Я захапляюся сьмеласьцю і адданасьцю Надзеі Саўчанкі і тым, што яна перажыла. Аднак, я праўда спадзяюся, што ў нас ня будзе сытуацыі, калі Расея зможа захапіць у палон кагосьці, судзіць і змушаць праходзіць увесь той страшны шлях, які Надзея змагла прайсьці вельмі годна. Мне вельмі б не хацелася, каб такія рэчы былі і ў нашай краіне, але, на жаль, з той палітыкай, якую Расея вядзе, выключаць гэтага немагчыма. Таму дай Бог, калі здарыцца нешта такое ў Беларусі, мы зможам таксама даць такі ж годны адказ і такі прыклад, які Надзея паказала.
Наста Гусева: Надзея Саўчанка — гэта адна з тых жанчын, якія ў часы вайны сталі сымбалямі. Але вось цікавы момант, што жанчыны, якія праяўляюць такую самаахвярнасьць і адданасьць, становяцца для мужчын, якія на фронце, сымбалем, падтрымкай. Напрыклад, Сяргей Пальчэўскі, калі даведаўся, што ў перадачы будзе таксама ўдзельнічаць Надзея Саўчанка, папрасіў сказаць, што калі яна была ў расейскім палоне, ён стаяў каля расейскай амбасады, падтрымліваючы яе. Гэта добрая падтрымка для мужчын, якія на фронце — ведаць, што ёсьць жанчыны, якія могуць іх натхняць.
Надзея Саўчанка: Даючы інтэрвію беларускай Свабодзе, хачу сказаць, што нягледзячы на ўсё складанасьці, якія цяпер адбываюцца на нашай прасторы і адназначна закранаюць нас усіх, найперш хачу падзякаваць многім беларусам, якія моцна падтрымлівалі мяне, калі я знаходзілася ў вязьніцы, якія разумелі, што Расея чыніць несправядлівасьць у дачыненьні да ўкраінцаў, і якія зараз падтрымліваюць украінскіх палітвязьняў, якія знаходзяцца ў турмах Расеі.
Усе мы людзі, у нас ідзе вайна ў нас, ёсьць людзі, якія са зброяй у руках застаюцца людзьмі, а ёсьць людзі, якія страчваюць чалавечае аблічча, знаходзячыся далёка ад фронту, знаходзячыся пры пасадах, пры ўладзе, або проста на канапах перад тэлевізарам ці за кампутарам у сацыяльных сетках. У гісторыі разьбірацца будзе багата з чым, але нам трэба зразумець, што мы жывем тут і зараз, і нашае жыцьцё нам ніхто ня верне, таму трэба зьберагчы жыцьцё, зьберагчы сябе, сваю сямʼю і пакінуць сваім нашчадкам толькі добрае стаўленьне адзін да аднаго і мір.
