19 жніўня, у дзень путчу, у беларускія рэдакцыі адно за адным прыходзілі паведамленьні-загады ад ГКЧП. І хоць пранезалежніцкія настроі былі ў шмат якіх рэдакцыях, на наступны дзень з асуджэньнем путчу выйшлі два выданьні — «Народная газета» і «Звязда». Антыпутчысцкі нумар «Знамени юности» зьнялі з друку. Што адбывалася ў тыя дні ў рэдакцыях, Свабодзе распавялі былыя газэтчыкі.
«Народная газета»: Здаў нумар, выпіў шклянку гарэлкі і стаў чакаць, калі па мяне прыедуць
З самай вострай крытыкай ГКЧП 20 жніўня выйшаў нумар «Народнай газеты» — органа Вярхоўнага Савету БССР. Яе рэдактар Ёсіф Сярэдзіч быў у адпачынку. У тыя дні рэдакцыяй кіраваў намесьнік рэдактара Аляксандар Класкоўскі.
«19-га, помню, мы як на іголках сядзелі ў рэдакцыі, — расказаў Свабодзе Класкоўскі. — Не выключалі, што аўтаматчыкі ўварвуцца і тут жа арыштуюць нас. Бо хадзілі чуткі, што стаяць ужо вагоны для тых, хто ў чорным сьпісе — для ўсіх перабудоўшчыкаў».
Рэдакцыя газэты разьмяшчалася тады ў Доме ўраду. Класкоўскі кажа, што ўлада ў тыя дні была паралізаваная: усе чыноўнікі хаваліся па кабінэтах, ні ад кога немагчыма было дабіцца інтэрвію, сакратары стаялі ў прыёмных і на сьмерць адбіваліся — баранілі ад журналістаў сваё начальства.
«Усе пазашываліся, каб ня браць на сябе ніякай адказнасьці, — кажа Класкоўскі. — Паводзіны беларускай намэнклятуры былі менавіта такія — „хавайся ў бульбу“. Панаваў настрой, каб ціха пераседзець і паглядзець, на чый бок схіліцца фартуна».
Але рэдакцыя не магла сабе дазволіць ціха пераседзець. Хоць гэта было і рызыкоўна, але ў «Народнай газеце» вырашылі захаваць вернасьць Канстытуцыі і законнаму прэзыдэнту Гарбачову.
У нумары 19 жніўня выйшлі некалькі пастановаў ГКЧП. Іх вырашылі даць, каб чытачы ведалі, што насамрэч адбываецца. У процівагу путчыстам у «Народнай газеце» далі заяву прагрэсіўнай групы дэпутатаў і артыкул Паўла Якубовіча, які на той час быў дэмакратычным публіцыстам і адным зь першых пёраў рэдакцыі.
«Мы бралі на сябе адказнасьць і разумелі, што калі б путчысты перамаглі, гэта былі б арышты, — кажа Класкоўскі. — Закратаваныя вагоны, а можа, яшчэ і горшыя наступствы. Гэта ўжо праз тры дні адлягло ад сэрца, і мы з гумарам узгадвалі той дзень».
Пасьля таго як нумар здалі, Класкоўскі вярнуўся дамоў і патэлефанаваў у друкарню, каб упэўніцца, ці ўсё ў парадку. Яму адказалі, што нумар пачалі друкаваць.
«Я вярнуўся дадому, закурыў, хоць да гэтага некалькі гадоў не курыў. Потым адкаркаваў пляшку гарэлкі. Цэлую шклянку, без закускі. Выпіў і стаў чакаць, што могуць прыехаць да мяне і проста забраць. Потым уключыў прыёмнік, а там рэпартаж з Масквы — зь Белага дому. Белы дом трымаецца, Ельцын адозву напісаў. Стала неяк лягчэй. І падумаў — можа, путчысты яшчэ не перамогуць».
Класкоўскі кажа, што толькі дзякуючы паралічу ўлады «Народную газету» прапусьцілі ў друк. Але 19-га жніўня яшчэ ніхто ня ведаў, як павернуцца падзеі далей.
«Усё было вельмі неадназначна. Гэта цяпер, постфактум, лёгка маляваць сябе героем. Я не малюю сябе героем. Я рыхтаваўся сушыць сухары. Газэта — гэта гістарычны дакумэнт. І калі што, гэты нумар будзе фігураваць на судзе ў абвінаваўчым заключэньні».
«Знамя юности»: Напісалі зварот да вайскоўцаў, паслалі трох карэспандэнтаў у Маскву
Моцны антыпутчысцкі нумар меўся выйсьці ў «Знамени юности» — самай папулярнай газэце таго часу. Афіцыйна яна была органам камсамолу, але фактычна — прагрэсіўнай перабудовачнай газэтай.
Юры Вэльтнэр, рэдактар інтэрнэт-газэты «Беларускія навіны», у той час быў намесьнікам рэдактара «Знамёнкі». 19-га ён быў у адпачынку на лецішчы ў бацькоў. Але калі пачуў па радыё паведамленьне пра путч, сабраўся і паехаў у Менск на працу.
Па тэлетайпе ў рэдакцыю цэлым патокам ішлі літэрныя стужкі — паведамленьні, абавязковыя для друку. Празь БелТА яны ішлі з Масквы.
«Мы вырашылі, што дадзім адно паведамленьне пра стварэньне гэтага камітэту, чаго ён дабіваецца, якія мэты ставіць, — расказаў Свабодзе Вэльтнэр. — Чытач мае права зь першакрыніцы ведаць інфармацыю. А астатні нумар мы дамовіліся падрыхтаваць па ўласным уяўленьні».
Хтосьці пісаў зварот да вайскоўцаў. Сямён Букчын напісаў публіцыстычны матэрыял. Траіх карэспандэнтаў адправілі ў Маскву — на месца падзей. На першую паласу паставілі партрэт Гарбачова — здымак Мікалая Амельчанкі, які ў той час працаваў у «Звязьдзе».
«Мы тады былі адназначна на баку перабудовы, — кажа Вэльтнэр. — Але ня думалі пра наступствы. Гэта ўжо потым, калі ўсё адгрымела, сталі задумвацца, што было б. Прынамсі, страцілі б любімую працу. А тады мы рабілі сваю справу, толькі ў больш экстрэмальных умовах».
Калі нумар быў падрыхтаваны, Вэльтнэр пайшоў дадому. Потым яму патэлефанавалі з рэдакцыі і сказалі, што нумар адмаўляюцца друкаваць. Нібыта з ЦК партыі нехта патэлефанаваў дырэктару друкарні — ці ў само выдавецтва «Беларускі дом друку». Нумар загадалі не друкаваць, бо ён быў «стылёва сыры».
Вэльтнэр лічыць, што нумар затрымалі пасьля таго, як Галоўліт — орган цэнзуры ў Доме друку — перадаў зьмест нумару ў ЦК КПБ. Бязь іхняй візы ў савецкія часы газэты ў друк ня бралі.
«Газэта мела тады самы высокі наклад у Беларусі, і ўладам было ня ўсё роўна, як мы адлюструем у газэце гэтую падзею».
1991. Жнівеньскі путч
Друкарня падпарадкоўвалася наўпрост ЦК КПБ. У рэдакцыі не было ніякай магчымасьці паўплываць на гэтую сытуацыю. А таму 20 жніўня газэта ня выйшла.
На другі дзень частку матэрыялаў, якая яшчэ не састарэла, узялі ў наступны нумар. Карэспандэнты перадалі рэпартажы з Масквы, і 21 жніўня нумар выйшаў без усялякіх складанасьцяў.
«Відаць, нейкі пералом намеціўся ў Маскве, і мясцовыя чыноўнікі пабаяліся ўмешвацца», — кажа Вэльтнэр.
Але ў той жа вечар з той самай друкарні выйшаў антыпутчысцкі нумар «Народнай газеты». Чаму разьвярнулі «Знамя юности»? Вэльтнэр лічыць, што «Знамя юности» выказвалася больш адкрыта, тут называлі рэчы сваімі імёнамі.
«А перасьцярогаў наконт наступстваў у нас не было. Мы былі неяк узбуджаныя гэтай сытуацыяй. Рабілі справу, якую добра ведалі і любілі. Вочы баяцца, а рукі робяць. Гэта ўжо потым сталі разьбірацца ды аналізаваць падзеі таго дня».
«Звязда»: Палітыкі пазьбягалі журналістаў, чакалі, пакуль сытуацыя праясьніцца
Газэта «Звязда», як і ўсе партыйныя выданьні, выйшла 20-га жніўня з загадамі ГКЧП. Адзінае, што адрозьнівала яе, — першая паласа. Справа ад шапкі газэты быў зьмешчаны загаловак: «Краіна ў шоку. Мы ўсе анямелі».
Рэдакцыя беларускамоўнай «Звязды» ў 1991 годзе амаль цалкам выступала за незалежнасьць, расказаў Свабодзе Аляксандар Коктыш, які ў той час быў рэдактарам аддзелу інфармацыі.
«Я ня верыў у гэты путч, — кажа Коктыш. — Яраслаў Чапля, загадчык аддзелу партыйнага жыцьця, зьбіраў у гэтыя дні подпісы за незалежнасьць і супраць путчу. І большасьць калектыву падтрымала незалежнасьць. Я лічу, што „Звязда“ ў той час паводзіла сябе годна».
Словы Коктыша пацьвярджае Валянцін Жданко, дырэктар менскага бюро Радыё Свабода, а на той час карэспандэнт аддзелу палітыкі «Звязды».
«У рэдакцыі сапраўды ўсе былі супраць путчу, усе былі за незалежнасьць, — кажа Жданко. — Але старэйшыя людзі ў кіраўніцтве былі людзьмі асьцярожнымі. Яны памяталі іншыя часы, яшчэ дабрэжнеўскія. Адчувалася, што яны вельмі перасьцерагаліся. А таму асьцярожныя журналісты і палітыкі пазьнікалі на час, пакуль усё праясьніцца».
Пры гэтым намесьнік рэдактара Міхаіл Міхаевіч прапанаваў паставіць на першую паласу загаловак пра краіну ў шоку.
«Думаю, гэта было асэнсаванае рашэньне ўсіх», — кажа Коктыш.
19-га быў працоўны дзень, і карэспандэнты адправіліся на заданьні. Валянцін Жданко паехаў раніцай у Вярхоўны Савет, каб падрыхтаваць адтуль рэпартаж. Але нікога з палітыкаў там нельга было распытаць пра путч.
«Наколькі цяпер памятаю, было вельмі ціха, — кажа Жданко. — У кабінэтах не было нікога. Там зачынена, там нехта выйшаў».
На выхадзе з крыла, дзе сядзелі дэпутаты ў Доме ўраду, ён сустрэў Дзьмітрыя Булахава, старшыню камісіі па заканадаўстве і сябра прэзыдыюму.
«Ён акурат мусіў ацэньваць падзеі, — кажа Жданко. — Я папрасіў яго ацаніць падзеі. Але ён адказаў вельмі асьцярожна: «Тут трэба думаць, нельга адназначна сказаць».
Калі путч у Маскве праваліўся, у Беларусі пачаліся разборы. Над тымі, хто падтрымаў путч, навісала патэнцыйная пагроза. Таму чыноўнікі, якія баяліся за свае крэслы, вельмі хутка перайшлі на бок дэмакратыі і незалежнасьці.
«Пасьля тых падзей мяне запрашаў намесьнік міністра ўнутраных спраў Віктар Піскароў. Ён тлумачыў, што не падтрымліваў путчу, маўляў, яго ня так зразумелі».
