На Літэрату я заўсёды цяпер зазіраю, калі бываю тут, у любое надвор’е. Апошні мой здымак: моладзь разглядае на сьценах артыстычныя памяткі пра 223 пісьменьнікаў Літвы ці зьвязаных зь Літвой.
Па дарозе я, канечне, зазірну ў іншым месцы ў прачыненую браму. У невялікім падворку скульптура: мужчына з разгорнутай кнігай. Крыху засмучае подпіс: «мятрашцінінкас». Мы заўсёды лічылі, што гэта Скарына, што тут была друкарня. Але друк будзе «спаўда». А гэта, калі літаральна, помнік летапісцу. Магчыма літоўцам не хацелася тады (у савецкія часы) ясна напісаць пра нашага першакніжніка. Хоць ён быў некалі агульным для нас і для іх. Шыльда наконт самой друкарні Скарыны, таксама ёсьць, але непадалёк — на камяніцы на пляцы перад ратушай.
Сьляды Скарыны трапляюцца на Літэрату пад нумарам 154. Ёсьць, дарэчы, і Цётка.
Мне яшчэ кідаецца ў вочы Гюнтэр Грас. Каб паходзіў з былога Мэмэлю, няхай, але ж ён з былога Данцыга! Давялося пашукаць: чаму ён тут? У восеньскі час у 2000 годзе літоўцы адкрылі шыльду, прысьвечаную Ёсіфу Бродзкаму. Запрасілі нобэлеўскіх ляўрэатаў: Граса, Мілаша, Шымборску і Вянцлаву, самага масьцітага літоўскага паэта. Прэзыдэнт Адамкус на адкрыцьці сказаў слова пра «моц таленту» ды «імкненьне да свабоды». А мне раптам цяпер падумалася: калі Бродзкі абразьліва адрэагаваў на незалежнасьць Украіны, то сёньня напэўна піў бы шампанскае за Крым і Данбас. Ці не? Хто ведае.
Між іншым, Томас Вянцлава (я даведаўся толькі цяпер) быў загадчыкам літаратурнай часткі ў Шаўляйскім тэатры якраз калі я вучыўся ў Шаўляі ў школе…
Дома нарэшце мае рукі дабіраюцца да таміны, 500 старонак, «Kultura literacka Wilna (1323-1655)», прывезенай з Варшавы. Раней не чытаў яго. І пра Скарыну там, канечне, ёсьць. І больш за тое: у гісторыі Вільні ў 1522 годзе пазначана толькі адна падзея — менавіта «заснаваньне друкарні Скарынам» (насамрэч ён яе арэндаваў). Цікавае супадзеньне: якраз закончылася будаўніцтва муроў вакол гораду. І, напэўна, Вострая брама паўстала якраз таксама.
Аднойчы ў Празе мне трапілася кніга з храналёгіяй гарадзкіх падзей. Хоць асабліва не спадзяваўся, але быў расчараваны: у 1517-м у Празе нічога вартага ўвагі не адбылося, прочырк. Марны год! Друк Бібліі Скарынам не ўспамінаўся.
Што да рукапісных кніг у Вільні, то першым вядомае імя Ваські, як вынікае з польскага тому, пісара Мікалая Радзівіла, які скапіяваў для гаспадара ў 1483-м энцыкляпэдычны збор. І дазволю сабе таксама яшчэ адну ўзгадку: самым значным прыватным кнігазборам пэўны час у Вільні валодаў Саламон Рысінскі, як вядома, першы хто назваў сябе пісьмова беларусам. Яшчэ ён быў кальвіністам і вельмі скрупулёзным чалавекам: у канцы кожнай кнігі пазначана — колькі за яе заплачана. Цэлы кнігазбор — 1152 тамы каштаваў 2136 злотых 6 грошаў. Вось такі першы беларус быў: самы разумны ў Вільні.
Яму зайздросьцілі, што хаваць. Праўда, кнігі свае ён прадаў Радзівілу, літоўскай галіны, біржайскай. Прачытаўшы іх уперад, трэба думаць.
Уяўляю: якое выдатнае месца для такой турыстычнай прынады магло б быць у Горадні! Скажам, на сьцяне колішняй гімназіі ў былой дамініканскай камяніцы першай паловы ХVІІІ стагодзьдзя. Пісьменьнікі, зьвязаныя з Горадняй. Іх таксама можна знайсьці нямала. Напрыклад, пачатак ХХ стагодзьдзя: Эліза Ажэшка і будучы Нобэлеўскі ляўрэат Уладыслаў Рэймант. А закончыць можна, скажам, Сьвятланай Алексіевіч. Якая, праўда, у Горадні бывала раней, але Нобэля па літаратуры атрымала толькі што.
Прыклад вуліцы Літэрату здаецца мне вартым перайманьня. Ня трэба баяцца паўтору: у Горадні былі свае пісьменьнікі.
