Акт аднаўленьня незалежнасьці, прыняты Вярхоўным Саветам Літвы 11 сакавіка 1990 году, быў моцным ударам па савецкай імпэрыі, і генэральны сакратар ЦК КПСС, прэзыдэнт СССР Гарбачоў рабіў усё магчымае, каб «вярнуць Літву ў канстытуцыйнае рэчышча» і прымусіць літоўскіх дэпутатаў скасаваць сваё рашэньне. Пераконваў Бразаўскаса, заклікаў да «здаровага сэнсу» літоўскую дэлегацыю на зьезьдзе народных дэпутатаў СССР, нарэшце, сам паехаў у Літву.
«Нікуды вы ня сыдзеце!» — заявіў Гарбачоў на сходзе партактыву, але разуменьня не пачуў.
«Вы ж хочаце жыць у абноўленым Саюзе?» — запытаў Гарбачоў на вуліцы ў звычайных людзей, перад якімі спыніўся ягоны картэж. «Не!» — хорам адказалі літоўцы.
Кінахроніка захавала разгубленасьць Гарбачова. Ніякіх палітычных аргумэнтаў у Крамля не заставалася.
І тады, 13 студзеня 1991-га, на вуліцах Вільні зьявілася бранятэхніка. Ландсбергіс спрабуе датэлефанавацца да Гарбачова — памочнік адказвае, што «Міхаіл Сяргеевіч сьпіць». Захопленыя тэлецэнтар, тэлевежа, Дом друку. Аўтаматчыкі (потым высьветліцца, што ў апэрацыі ўдзельнічала група КГБ Альфа») б'юць мірных людзей прыкладамі сваіх «калашнікавых». Потым пачынаюць страляць. Загінула чатырнаццаць чалавек.
Ініцыятарам «навядзеньня канстытуцыйнага парадку» выступаў самаабвешчаны «камітэт нацыянальнага выратаваньня», членаў якога ніхто ня ведаў. Значна пазьней пацьвердзілася, што ніякага камітэту насaмрэч не існавала — ягоныя «заявы» трансьляваліся супрацоўнікамі ЦК кампартыі Літвы на плятформе КПСС, а выпрацоўваліся ў Маскве. Зрэшты, мы гэта разумелі ўжо ў тыя дні.
«Дзіўна, як у гэтай дзяржаве, па сутнасьці, нічога не мяняецца, — пісаў у тыя дні Васіль Быкаў. — Цячэ час, набліжаецца да завяршэньня ХХ стагодзьдзе, завяршаецца шосты год перабудовы, а звычкі роднага кіраўніцтва, яго ўстойлівы антыдэмакратызм застаюцца без устойлівых зьменаў. Ланцуг д’ябальскіх злачынстваў, паўтараючыся з зайздроснай рэгулярнасьцю, абяцае працягнуцца ў будучае стагодзьдзе. Вугоршчына-56, Новачаркаск-62, Чэхаславаччына-68, Тбілісі, Баку... Цяпер вось Вільня. І зноў — грубая, ваяўнічая сіла супраць народу, кроў і чалавечыя сьмерці... У гэты цяжкі час я дасылаю братэрскае прывітаньне маім сябрам — літоўскім пісьменьнікам і вельмі жадаю ім пратрымацца. Беларуская інтэлігенцыя, БНФ у гэтыя дні — разам зь Літвой, нашай братэрскай Летувой, і мы молімся за яе перамогу над спрадвечным злом і несправядлівасьцю» («Знамя юности», 16 студзеня 1990 г.).
Мы, дэпутаты Апазыцыі БНФ, сабраліся ў 363-м пакоі Дому ўраду 13 студзеня адразу, як пачулі пра падзеі ў Вільні (асабіста для мяне крыніцай інфармацыі было радыё «Свабода»). Напісалі заяву з асуджэньнем дзеяньняў Крамля і падтрымкай літоўскай незалежнасьці; да нас далучыліся і дэпутаты, якія не ўваходзілі ў Апазыцыю:
«Мы зьвяртаемся да народу Літоўскай Рэспублікі, яго законна абранага Вярхоўнага Савету і Ўраду і выказваем падтрымку ў гэты цяжкі час. Мы ў жалобе па ахвярах, якія прынёс народ Літвы на алтар свабоды і незалежнасьці. Мы зьвяртаемся да ўсіх Вярхоўных Саветаў сувэрэнных і аўтаномных рэспублік з заклікам падтрымаць народ Літвы ў яго справядлівых памкненьнях.
Мы патрабуем ад прэзыдэнта СССР:
— Вывесьці ўсе дэсантныя войскі з Прыбалтыйскіх рэспублік і неадкладна прыступіць да перамоў з законна абраным Вярхоўным Саветам і Ўрадам Літоўскай Рэспублікі па вырашэньні спрэчных пытаньняў;
— Адстаўкі міністра абароны СССР, які санкцыянаваў гэтую правакацыю, што прывяла да чалавечых ахвяраў;
... Прызнаньня дэ-юрэ і дэ-факта ўсіх абвешчаных сувэрэнітэтаў рэспублік...
Народныя дэпутаты Беларускай ССР Пётра Садоўскі, Алег Трусаў, Анатоль Вярцінскі, Аляксандар Шут, Уладзімер Новік, Лявонцій Зданевіч, Валянцін Голубеў, Уладзімер Заблоцкі, Мікалай Крыжаноўскі, Зянон Пазьняк, Віталь Малашка, Сяргей Навумчык, Сяргей Антончык, Лявон Дзейка, Лявон Баршчэўскі, Ігар Гермянчук, Яўген Новікаў, Генадзь Грушавы, Ніл Гілевіч, Яўген Глушкевіч, Іван Герасюк, Аляксандар Сасноў».
Падпісаўшы гэты тэкст, наступнае, што я зрабіў, — напісаў заяву аб выхадзе з КПСС. Тады шмат хто з актывістаў БНФ былі ў партыі; намесьнікі Пазьняка ў БНФ Міхась Ткачоў і Юры Хадыка, ягоныя намесьнікі па Апазыцыі БНФ Уладзімер Заблоцкі і Алег Трусаў, а таксама Валянцін Голубеў, Сяргей Папкоў, Мікалай Крыжаноўскі ды іншыя. Я ў КПСС уступіў у войску, спадзеючыся на абнаўленьне, перабудову і іншыя лёзунгі «сьвежага ветразя пераменаў» — наіўныя надзеі!
На другі дзень, калі распачалося чарговае пасяджэньне сэсіі, мы прапанавалі прыняць заяву ў падтрымку Літвы ўсяму Вярхоўнаму Савету.
Далей — цытаты з рэпартажаў тых дзён.
«Меркаваньні падзяліліся: адны прапаноўвалі прыняць заяву адразу, іншыя — пачакаць вяртаньня зь Вільні і расповеду пра падзеі старшыні Вярхоўнага Савету М. Дземянцея (Дземянцей на просьбу Гарбачова выехаў у Літву — С.Н.). Перамагло, як звычайна, кампраміснае рашэньне: накіраваць у Вільню групу дэпутатаў і па яе вяртаньні разам зь Дземянцеем прыняць рашэньне. Пасьля зацьверджаньня такой фармулёўкі дэпутат Папкоў заявіў, што ня будзе працаваць на сэсіі да вырашэньня пытаньня пра Літву. Дэпутат Навумчык сказаў, што ў гэты момант амаральна абмяркоўваць нешта іншае, не абмеркаваўшы становішча ў Літве. І таксама пакінуў залю» (Віталь Цыганкоў, «Ззаду плянэты ўсёй?» Знамя юности, 16 студзеня 1991 г.).
… Яшчэ на калідоры я пачуў, што тэлефон у пакоі апазыцыі звоніць няспынна. Паведамлялі зь Вярхоўнага Савету Літвы (здаецца, нават сам Ландсбергіс) — над будынкам парлямэнту зьявіліся вайсковыя гелікоптэры, пагроза штурму будынку рабілася ўсё больш рэальнай. Я вярнуўся ў Авальную залю — ля мікрафона якраз прамаўляў Валянцін Голубеў. За ім, памятаю, была чарга, але чакаць не выпадала. Я падышоў да Голубева.
— Валянцін, над Вярхоўным Саветам Літвы ўжо вайсковыя верталёты.
Голубеў сказаў пра гэта і пра пагрозу штурму і, як ён сам цяпер прыгадвае, рэплікі супраць дэлегаваньня дэпутатаў у Літву адразу спыніліся.
«Склад дэлегацыі для паездкі ў Вільню прапанаваў першы намесьнік старшыні Вярхоўнага Савету Станіслаў Шушкевіч. Ён быў прыняты без пярэчаньняў. У Вільню накіраваліся: Ніл Гілевіч — паэт, Валянцін Вялічка — у нядаўнім мінулым сакратар Гомельскага абкаму партыі, цяпер — прафсаюзны лідэр вобласьці, Тацяна Анісенка — намесьнік дырэктара прадпрыемства таварыства глухіх, Валянцін Голубеў — гісторык, Генадзь Карпенка — старшыня пастаяннай камісіі Вярхоўнага Савету, Сяргей Шабашоў — дэпутат ад вэтэранскай арганізацыі і Міхаіл Сьлямнёў — старшыня пастаяннай камісіі». (Народная газета, 16 студзеня 1991 г.).
У склад афіцыйнай дэлегацыі ўвайшоў толькі адзін дэпутат апазыцыі БНФ — Валянцін Голубеў. Мы вырашылі, што аднаго — недастаткова, і ў перапынку пасяджэньня Апазыцыя БНФ сфармавала сваю дэлегацыю — Барыс Гюнтэр, Ігар Пырх і аўтар гэтых радкоў.
Такім чынам, у Вільню ў той вечар выяжджалі дзьве дэлегацыі: афіцыйная зь сямі дэпутатаў і «апазыцыйная» — з трох. Як мы даведаліся пазьней, ужо ў Вільні, па ўласнай ініцыятыве паехалі ў Літву Віктар Ганчар, Яўген Глушкевіч і Аляксандар Лукашэнка — разам утрох.
Мы з Гюнтэрам і Пырхам вырашылі ехаць адразу, не чакаючы афіцыйнай дэлегацыі (для яе фармавалі картэж з аўтамабілямі суправаджэньня, што, у прынцыпе, было апраўдана; нам выдзелілі дзяжурную «Волгу»).
Праз пару гадзін на мяжы нас сустрэла дэпутат Сойму Раса Растаўскене:
— Вам замоўлены гатэль, і я магу вас туды правесьці. Альбо іншы варыянт — паедзем адразу ў Вярхоўны Савет. Але ёсьць вялікая пагроза штурму.
Натуральна, мы выбралі Вярхоўны Савет.
Вакол будынку літоўскага парлямэнту — дзясяткі, а мо і сотні тысяч людзей, што выйшлі падтрымаць Вярхоўны Савет. Бэтонныя блёкі, барыкады з арматуры, гараць вогнішчы, людзі трымаюцца за рукі і сьпяваюць песьні. Сярод жоўта-зялёна-чырвоных літоўскіх — і нашыя, бел-чырвона-белыя сьцягі. Сярод абаронцаў літоўскай свабоды былі і беларусы — і тыя, што стала жылі ў Літве, і актывісты Народнага Фронту зь Менску. Уладзімер Кармілкін гэтым разам не з фотаапаратам, а з плякатам.
Нас правялі ў залю пасяджэньняў Вярхоўнага Савету і пасадзілі непадалёку ад Мікалая Дземянцея, які выступаў там у ролі эмісара Гарбачова.
Калі Дземянцей нас пабачыў, ён зьмяніўся з твару.
«Мяне паслаў Гарбачоў!» — «А мяне — Пазьняк!»
«Вы што тут робіце? — зьдзіўлена спытаўся ў мяне Дземянцей, калі ўбачыў дэпутатаў БНФ. — Хто вас сюды паслаў?» — «А Вас, Мікалай Іванавіч?» — «Мяне сюды паслаў Гарбачоў». — «А мяне — Пазьняк!»
Больш пытаньняў не было, дыскусію мы не распачыналі, тым больш што побач сядзеў старшыня Вярхоўнага Савету Армэніі Тэр-Пэтрасян.
Місія Мікалая Дземянцея ў Літве, як ён сам пазьней сфармуляваў яе ў сваіх успамінах, была наступнай: «аказаньне неабходнай дапамогі яе (Літвы) кіраўніцтву па падтрымцы грамадзкага парадку ў адпаведнасьці зь дзейным заканадаўствам СССР», паколькі «ў першай палове студзеня ў Літоўскай Савецкай Сацыялістычнай Рэспубліцы будынак, дзе разьмяшчаліся літоўскае радыё і тэлебачаньне, захапілі сілы, якія выступалі за аддзяленьне рэспублікі ад СССР».
Больш няўдалай фігуры, чым Дземянцей, для перамоў з кіраўніцтвам Літвы (калі Гарбачоў сапраўды спадзяваўся на перамовы) прыдумаць было немагчыма. Мікалай Іванавіч нават сярод намэнклятуры не вызначаўся асаблівым інтэлектам. Ён прамаўляў блытана, непісьменна, і часта было цяжка зразумець, што ён хоча сказаць, бо пачатак фразы не супадаў па часе, родзе і ліку з канцом. Сумняваюся, каб Гарбачоў гэтага не разумеў.
Але калі Крамлю патрэбна было адцягнуць час, менавіта такая асоба магла ідэальна выканаць ролю прыкрыцьця сілавой апэрацыі, што была праведзеная з дапамогай танкаў і групы КГБ «Альфа».
У сваіх успамінах Дземянцей піша, што «інцыдэнт са штурмам Вільнюскага тэлецэнтру і масавыя беспарадкі ў літоўскай сталіцы былі спэцыяльна арганізаваныя з мэтай дыскрэдытацыі частак і падразьдзяленьняў Савецкай Арміі... для аддзяленьня ад СССР». Ён прыводзіць размовы з Ландсбергісам, але асабіста ў мяне няма даверу да памяці Мікалая Іванавіча, бо праз колькі старонак ён кажа, што мы разам з Пазьняком, адгаворваючы яго падпісваць «саюзны дагавор», шантажавалі і пагражалі... павесіць («на верёвке без мыла»; мыла тады сапраўды было ў дэфіцыце, магчыма, гэта паўплывала на фантазіі кіраўніка дзяржавы).
У адной залі зь Дземянцеем мы пабылі нядоўга — хутка ён з дэлегацыяй сышоў.
А празь некалькі хвілінаў мяне запрасілі на трыбуну.
Праз гады ў Сойме Літвы мне далі стэнаграму той прамовы (выступаў я па-расейску). Я выказаў шкадаваньне, што наш пракамуністычны Вярхоўны Савет не прыняў заявы ў падтрымку памкненьня літоўцаў да незалежнасьці. Зачытаў зварот Апазыцыі БНФ і Дэмклюбу, пад якім былі 82 дэпутацкія подпісы, а потым скарыстаўся прамой радыётрансьляцыяй сэсіі на ўсю Літву і зьвярнуўся да этнічных беларусаў, якія жылі тут альбо праходзілі вайсковую службу:
«Пользуясь случаем, я хотел бы сказать несколько слов, обращаясь к жителям Литвы — белорусам и к солдатам-белорусам, которые, возможно, тут находятся. Шаноўныя землякі, тое, што цяпер адбываецца ў Вільні, тое, што цяпер адбываецца ў Літве — гэта, можа быць, толькі пачатак той крывавай драмы, якая нам наканаваная. Цяпер спрачаюцца, калі ж пачалася перабудова. Безумоўна, што дакладна фініш перабудовы можна вызначыць — 13 студзеня 1991 года, тут. Давайце праявім салідарнасьць з народам Літвы, у якога адзінае з намі памкненьне — гэта памкненьне да свабоды, гэта памкненьне да сувэрэнітэту.
Дарагія землякі, тыя, хто па волі лёсу, па волі савецкай Канстытуцыі вымушаны апрануць вайсковую форму, памятайце, што калі дула аўтамата накіраванае на брата, дык няма ніякіх гарантыяў, а ёсьць стопрацэнтовая верагоднасьць таго, што заўтра гэтае дула будзе накіраванае на вашых маці, на вашых сясьцёр, на вашых братоў, на вашых дзяцей. Апусьціце зброю».
Я перадаў тэкст заявы Апазыцыі БНФ і Дэмклюбу Ландсбергісу і таксама заклікаў дэпутатаў зь іншых краінаў праявіць салідарнасьць зь літоўскімі калегамі і не пакідаць у гэтую ноч будынак Вярхоўнага Савету, які знаходзіўся пад пагрозай штурму.
Пасьля пасяджэньня міністар аховы краю, дэпутат Андрус Буткявічус павёў мяне па калідорах.
Паўсюль — мяхі зь пяском, барыкады з мэблі. Паўсюль — добраахвотнікі, і толькі ў дзясятка зь іх я ўбачыў стрэльбы — вялізныя, пачатку ХХ стагодзьдзя.
— Колькі вы здолееце пратрымацца? — спытаўся я ў міністра.
Буткявічус не адказаў.
Абодва мы разумелі, што дэсант захопіць будынак самае большае за 15 хвілін. Але вынікам будуць сотні забітых людзей і на плошчы, і ў Вярхоўным Савеце.
Пакуль мы хадзілі па калідорах парлямэнту, Барыс Гюнтэр і Ігар Пырх сустрэліся з Ландсбергісам.
— Ландсбергіс прасіў, каб мы дапамаглі са зброяй, — расказаў потым Ігар Пырх. — Я адказаў, што ў БНФ зброі няма.
Гэта была праўда.
Ня ведаю, ці зьвяртаўся з такой просьбай старшыня Вярхоўнага Савету Літвы да Дземянцея і што той адказаў. Самым шчырым адказам было б: «Я не кантралюю на тэрыторыі сваёй рэспублікі ніводзін пісталет. Усім распараджаецца Масква».
Тую ноч я правёў у будынку разам з абаронцамі парлямэнту, а на другі дзень нас прывялі ў палац, дзе стаялі труны зь целамі забітых. Потым была цырымонія пахаваньня…
Між іншым, раніцай я адчуў, што кіраўнік афіцыйнай дэлегацыі Ніл Гілевіч павітаўся са мной неяк холадна. Высьветлілася, што прычынай быў мой учорашні выступ у парлямэнце Літвы. Гілевіч сказаў, што яму не спадабалася, што я назваў Вярхоўны Савет Беларусі «пракамуністычным», хаця, думаю, прычына была іншая. Ніл Сымонавіч вельмі вялікую ўвагу надаваў дэталям пратаколу, і выступ некага ў абыход яго, кіраўніка афіцыйнай дэлегацыі, успрыняўся ім як непавага да ягонага ўласнага статусу. Аднак у той дзень было не да палітэсу. Апрача таго, Апазыцыя БНФ таму і накіравала сваіх прадстаўнікоў, што хацела мець сваё, незалежнае ад камуністычнай большасьці «вока» (а пры неабходнасьці — і незалежны «голас»).
Але вялікае значэньне мела і тое, што ў складзе афіцыйнай дэлегацыі быў і дэпутат БНФ Валянцін Голубеў. Ён быў пазбаўлены таго «права манэўру», якое мелі мы — затое ўбачыў тое, чаго ня ўбачыла нашая дэлегацыя.
«Уражаньні ў мяне страшэнныя, цяжкія, — распавёў перад ад’ездам зь Вільні Валянцін Голубаў журналісту Генадзю Барбарычу. — Зьезьдзілі да Дому друку, да тэлебачаньня, бачылі гэтыя танкі, якія там стаяць, бачылі фотаздымкі забітых, гутарылі з салдатамі, спрабавалі пагутарыць з адным афіцэрам. Аказалася, сам ён беларус. Вочы апусьціў — сорамна. Казаў, што павінен выканаць загад, канстытуцыйны абавязак. Што можа казаць афіцэр, калі побач стаяць дзесяць салдат, а яшчэ іншы афіцэр побач, а потым яшчэ чалавек, апрануты ў форму міліцыянта, падбягае і кантрольна прыслухоўваецца. Гэтага афіцэра таксама можна зразумець… Але лепш пайсьці пад суд, адмовіўшыся страляць у мірных людзей.
Былі мы ў Вярхоўным Савеце, сустракаліся зь некаторымі кіраўнікамі… Затым спрабавалі сустрэцца з тымі, хто запрасіў сюды войска. Што гэта за «камітэт нацыянальнага выратаваньня», тым больш, што тэлеграма ад яго імя ў Вярхоўны Савет БССР была накіраваная з ЦК кампартыі Літвы? І сёньня мы наведалі ў канцы дня, пасьля пахаваньня, ЦК КПЛ. Мы сустрэліся там з загадчыкам ідэалягічным аддзелам Ермалавічусам, спрабавалі даведацца, што гэта за камітэт, якія людзі туды ўваходзяць? Нічога нам не назвалі — ні прозьвішчаў, нічога. Падобна, што гэтага камітэту папросту не існуе…»
Увечары 16 студзеня мы вярнуліся ў Менск.
Лукашэнка: што будзе, калі адабраць у прэзыдэнта танкі?
На другі дзень, 17 студзеня, на парадку дня было чарнобыльскае пытаньне. Але Дземянцей, які вярнуўся з Масквы (ён выступіў з інфармацыяй пра Літву ў Вярхоўным Савеце СССР) каротка распавёў пра віленскія падзеі — са спадзяваньнем, што на гэтым тэма будзе вычарпаная.
Дземянцей: «Што да пытаньняў наконт вытокаў, як гэта адбывалася, дык мы павінны разгледзець іх спакойна, па-за парадкам дня. Дзеля таго, каб не перашкодзіць працэсу грамадзянскай згоды, не падштурхоўваць да грамадзянскай вайны. Трэба спрыяць таму прымірэньню, якое надышло. І нашыя выступы і наш аналіз пакуль ні да чаго не прывядуць… А зараз будзем працягваць працаваць па парадку дня…»
Мы, канешне, усьведамлялі важнасьць чарнобыльскага пытаньня — аднак падзеі ў Літве патрабавалі неадкладнага абмеркаваньня. Узьнікла спрэчка паміж дэпутатамі БНФ і Дэмклюбу з аднаго боку і прадстаўнікамі парлямэнцкай большасьці з другога.
Валянцін Голубеў (Апазыцыя БНФ): «Я член той дэлегацыі, якую Вярхоўны Савет Рэспублікі накіраваў у Літоўскую Рэспубліку… Мы паабяцалі ў Літоўскай Рэспубліцы, што давядзем да дэпутатаў Вярхоўнага Савету і да народу рэспублікі ўсю тую праўду, што там робіцца. Мы просім нас выслухаць…»
Сяргей Навумчык (Апазыцыя БНФ): «Сапраўды, калі бываеш там, то і ў парлямэнце адчуваеш сябе ў вельмі няёмкім становішчы. Калі парлямэнты сьвету выказаліся аб гэтай праблеме, а мы, суседзі, маўчым. Мы хацелі б прапанаваць, каб літаральна цяпер быў пачаты разгляд літоўскага пытаньня».
Уладзімер Кудлаш (былы першы сакратар ЦК ЛКСМБ): «Як вы ведаеце, у сьнежні мінулага году група народных дэпутатаў унесла ў парадак дня пытаньне аб парушэньні грамадзкага парадку пры правядзеньні альтэрнатыўнага мітынгу 7 лістапада 1990 году ў горадзе Менску. Пытаньне ў парадак дня ўключылі апошнім. .. Уношу прапанову абмеркаваць гэтае пытаньне адразу пасьля разгляду законапраектаў па чарнобыльскай тэматыцы. Абмеркаваньне гэтага пытаньня, на мой погляд, пакажа на самой справе, хто ёсьць хто».
(Кудлаш выступаў па-расейску. Увогуле, на сэсіях Вярхоўнага Савету дэпутаты Апазыцыі БНФ выступалі па-беларуску, з камуністаў жа па— беларуску выступалі лічаныя адзінкі. Тут і далей расейскамоўныя выступы, а таксама расейскамоўныя дакумэнты ды публікацыі падаюцца ў перакладзе на беларускую).
Віктар Ганчар: «Якія заўгодна спробы адцягнуць разгляд справы аб становішчы ў Літве ёсьць спробай схаваць праўду аб рэальным становішчы ў гэтай рэспубліцы. .. Калі зараз мы не прыступім да разгляду гэтага пытаньня, дык гэта будзе найвышэйшая мяжа амаральнасьці».
Мікалай Крыжаноўскі (Апазыцыя БНФ): «Мы ў складзе трох народных дэпутатаў — Сяргея Антончыка, Аляксандра Шута і Мікалая Крыжаноўскага — былі ў Латвіі. Там становішча — копія становішча ў Літве, толькі пакуль што няма ахвяр. І мы хацелі б таксама расказаць аб падзеях, якія адбываюцца ў Латвіі. Мы былі ў Вярхоўным Савеце, сустракаліся зь людзьмі і хацелі б аб гэтым зрабіць справаздачу».
Генадзь Карпенка: «Усе ўрады Саюзу Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік выказалі свае адносіны да гэтых падзеяў. І мы абавязаныя зрабіць гэта неадкладна».
Алесь Шут: «Як я памятаю, Вярхоўны Савет большасьцю галасоў вырашыў: калі вернецца дэлегацыя зь Літвы і будзе тут Мікалай Іванавіч Дземянцей, дык мы будзем разглядаць гэтае пытаньне».
Шушкевіч праводзіць галасаваньне: 257 дэпутатаў выказваюцца за тое, каб разглядаць сытуацыю ў Літве неадкладна. Слова бярэ кіраўнік афіцыйнай дэлегацыі.
Ніл Гілевіч: «Маё першае ўражаньне — гэта ненатуральнасьць, нейкая недарэчнасьць, уродлівасьць самой гэтай сытуацыі, а іменна таго, што мы ўбачылі. Гэта абарончыя збудаваньні з магутных бэтонных блёкаў вакол будынку Вярхоўнага Савету, усе гэтыя загароджы, завалы, сьцены. Гэтак сама і вогнішчы, якія гараць дзень і ноч, каля якіх грэюцца, якімі вечарамі асьвятляюцца, і вогнішчы з узброенымі людзьмі каля афіцыйнага будынку ў Вільні, танкі, бронетранспарцёры. І тая зацятая непрымірымасьць, якая адчувалася паўсюдна. Усё гэта, паўтараю, здаецца нейкай вялікай ненатуральнасьцю ў горадзе, які зьяўляецца адным са старажытных цэнтраў культуры нашай краіны (СССР. Увогуле, тут і далей у выступах большасьці дэпутатаў пад словам «краіна» маецца Савецкі Саюз — С.Н.). У тым ліку, можа быць, перш за ўсё, калыскай нашай беларускай культуры.
Я ўспамінаю выступ прэзыдэнта Гарбачова 14 сьнежня вечарам па тэлебачаньні на сэсіі Вярхоўнага Савету ў Маскве. У мяне ўжо тады было ўражаньне, што мне не даводзілася раней слухаць такой непераканаўчай прамовы прэзыдэнта, як гэтая. У мяне было ўражаньне, што палітыка нашай краіны — і ўнутраная, і міжнародная — як бы правалілася ў нейкую яму, выбрацца зь якой вельмі няпроста. Трэба выраўняць усе рэспублікі і народы нашай краіны ў правах, зрабіць раўнапраўнымі, сувэрэннымі дзяржавамі на справе, а не на словах.
На маё разуменьне, прычына прычынаў тых падзей, што адбыліся ў нашай краіне да Літвы і што адбыліся ў Літве — недаацэнка нацыянальнага пытаньня пры канцы дваццатага стагодзьдзя. Глухата і сьлепата да нацыянальных праблем проста невытлумачальныя і нармальнаму разуменьню не паддаюцца…
Я прыходжу да высновы, што тым, хто задумаў і абвясьціў перабудову ў нашай краіне, трэба было пачынаць, па-першае, з нацыянальнага пытаньня як аднаго з найбольш складаных і цяжкіх для рашэньня. Затым — з выратаваньня аўтарытэту Камуністычнай партыі, з навядзеньня сацыяльнага парадку, сацыяльнай справядлівасьці ў краіне. Я ўпэўнены, што не дайшло б у рэспубліках да самой ідэі сэпаратызму, дзяржаўнай адасобленасьці. Проста ў гэтым не было б патрэбы. Калі б праблемы вырашаліся і былі вырашаныя дэмакратычна раней».
Тут зраблю рэмарку-тлумачэньне. Ніл Сымонавіч падкрэсьліваў сваю адданасьць камуністычным ідэалам — і часам з гэтае прычыны ён, чыя адданасьць беларушчыне ніколі не выклікала ў мяне сумневу, трапляў у пастку. Гэтым разам ён салідарызаваўся з тымі, хто выступаў супраць памкненьняў народаў да незалежнасьці (тэрмін «сэпаратызм» меў у той час адмоўнае адценьне).
«Працэс сувэрэнізацыі, набыцьця самастойнасьці — гэта працэс доўгі, разьлічаны на многія гады, — працягваў Ніл Гілевіч. — Адразу, з ходу, нейкім адным дзеяньнем такіх пытаньняў ня вырашыш. У мяне ўражаньне, што ў Літве і некаторых іншых рэспубліках не лічыліся, паўтараю, з рэальным станам рэчаў, рашылі вырашыць гэтыя пытаньні як найхутчэй…
Другі ўрок, які таксама тычыцца ня толькі Літвы, Прыбалтыкі, але і нас з вамі. Трэба не распаляць нянавісьці да савецкай улады, да асноў таго ладу жыцьця, які дзясяткі гадоў меў месца ў нас — да сацыялістычнага ладу жыцьця, гэтаксама як да камуністаў і камуністычнай партыі. Бо гэта таксама авантурызм і нежаданьне ўлічваць рэальную сытуацыю. Тысячы людзей пражылі дзясяткі гадоў у пэўных сацыяльных умовах, у пэўных палітычных умовах. Людзі вераць, як і верылі, што гэта іх жыцьцё, іх лёс. Гэта мільёны людзей, і калі іх крыўдзіць непрадуманымі, безадказнымі заявамі, гэтым самым можна толькі выклікаць варажнечу, нянавісьць і давесьці справу да грамадзянскай вайны...
… Нядаўна (вы чыталі ў друку) забілі рэдактара абласной газэты Івана Іванавіча Фаміна ў Расеі. Я не сумняваюся, што забілі сапраўднага камуніста. Гэта да ведама тых, хто сьпяшаецца перш за ўсё абвінавачваць камуністаў. Я амаль не сумняваюся, што забілі прадстаўнікі тых самых сіл, якія б хацелі зрабіць самы горшы пераварот у нас і давесьці да канчатковага развалу нашу краіну».
Што маглі падумаць людзі Беларусі, пачуўшы ў тэле— і радыётрансьляцыі гэтыя словы? Усім вядома, што апанэнтамі камуністаў у Расеі выступалі дэмакраты, а ў Беларусі — БНФ. «Развал краіны» атаясамліваўся з патрабаваньнем незалежнасьці савецкіх рэспублік. Можна было зразумець, што «забілі прадстаўнікі» гэтых самых «сіл».
«Я хачу сказаць — працягваў Ніл Сымонавіч, — што людзі, якія жывуць у Прыбалтыцы, маю на ўвазе не літоўцаў, не эстонцаў, а людзей, якія прыехалі туды жыць, — яны не вінаваты. Гэта — савецкія людзі, выхаваныя ва ўмовах сацыялістычнага ладу. Гэта — людзі пэўных перакананьняў, у тым ліку і камуністычных, і з гэтым трэба лічыцца. Яны таксама маюць права на павагу, на талерантныя адносіны, на спачуваньне. Ім надзвычай цяжка. Не заўсёды яны па сваёй віне, па сваёй уласнай волі туды паехалі. Але калі і па ўласнай волі, то яны паехалі з поўным даверам, што гэта нашы, савецкія, сацыялістычныя рэспублікі, і мы там будзем жыць, працаваць як савецкія людзі, і ствараць ім сёньня горшыя ўмовы жыцьця нельга. З гэтым аднак ня ўсе ў прыбалтыйскіх рэспубліках, ды і ў іншых, як мы ведаем, хочуць лічыцца, і ня лічацца».
Гэта быў наўпроставы намёк на тое, што іншыя выступоўцы называлі «парушэньнем правоў рускамоўнага насельніцтва». Увогуле, у выступе Гілевіча прагучалі тры тэзы: не чапайце камуністаў, у сытуацыі вінаватыя ў тым ліку і тыя, хто «парушыў правы» нелітоўцаў — гэта значыць, вінаватыя абодва бакі. Гэтыя тэзы былі аспрэчаныя ў выступах дэпутатаў (пераважна — з Апазыцыі БНФ). Нам было надзвычай важна, каб нашую контр-аргумэнтацыю пачулі ня толькі дэпутаты ў Авальнай залі, але і грамадзяне Беларусі праз трансьляцыю.
У тыя хвіліны думаў над аргумэнтацыяй і я, але давялося скарэктаваць свой выступ, бо нечакана сам апынуўся прадметам абмеркаваньня. І даволі бурнага.
Гілевіч пачаў тлумачыць, чаму ня ўсе члены афіцыйнай дэлегацыі ў першы вечар патрапілі ў парлямэнт Літвы: па яго словах, дэпутаты Вярхоўнага Савету Літвы, якія сустрэлі афіцыйную дэлегацыю —
«…на дарозе і прывезьлі ў гасьцініцу, заявілі нам, што сёньня вечарам, указваючы на выключную сытуацыю, на фактычна, як яны сказалі, неаб’яўленую вайну Літве, на камэнданцкі час, яны не гарантуюць, калі мы паедзем усёй дэлегацыяй, нават захаваньне ў цэласнасьці нашага транспарту. І што лепш за ўсё гэты транспарт, пакуль ёсьць магчымасьць, паставіць у гараж. І абрысавалі нам сытуацыю вельмі складанай, аб’явілі, што сёньня яны могуць запрасіць толькі двух чалавек.
… Чаму, скажам, такія насьцярожаныя адносіны да нас? Я баюся гаварыць катэгарычна, але ёсьць у мяне ўражаньне, што ў цэлым у Вярхоўным Савеце Літвы насьцярожаныя адносіны да нашага Вярхоўнага Савету. І гэта не без заслуг некаторых народных дэпутатаў Беларускай ССР. Ва ўсякім разе першае, што мы зрабілі, прыйшоўшы ў фае гасьцініцы яшчэ да таго, як атрымаць ключы, уключылі прыёмнік і пачулі выступленьне народнага дэпутата БССР Навумчыка, які пасьпеў раней нас туды прыехаць і ўзяў слова на Вярхоўным Савеце Літвы. І па тым, што мы пачулі, стала зразумела, што гэта была, мякка кажучы, ня самая лепшая характарыстыка нашага Вярхоўнага Савету. … Дарагія мае, нікому на нашай зямлі я не судзьдзя, але я хачу сказаць, што вось такія адносіны да нашай рэспублікі, да вярхоўнай улады рэспублікі я не разумею і ніколі не зразумею».
У маю абарону выступіў Міхаіл Сьлямнёў — удзельнік афіцыйнай дэлегацыі, член Прэзыдыюму Вярхоўнага Савету, старшыня Камісіі па міжнацыянальных адносінах:
Міхаіл Сьлямнёў: Навумчык быў упаўнаважаны зрабіць адпаведную заяву ад вялікай групы дэпутатаў, амаль ад 100 чалавек — ад дэпутатаў Беларускага Народнага Фронту, ад Дэмакратычнага клюбу. Гэта заява, я думаю, не магла паўплываць на тое, што Вярхоўны Савет Літвы запрасіў увечары ўдзельнічаць не ў пасяджэньні, а ў гутарках толькі двух народных дэпутатаў».
Тое было слушна, Гілевіч супярэчыў сам сабе — мой выступ члены афіцыйнай дэлегацыі пачулі ў прамой радыётрансьляцыі ў момант, калі засяляліся ў гатэль і адначасна з запрашэньнем ад літоўскіх дэпутатаў, што сустракалі дэлегацыю. Чуць жа літоўскія парлямэнтарыі мой выступ маглі толькі разам з Гілевічам, праз радыё, і наўрад ці тут жа вырашылі запрасіць толькі двух дэпутатаў, а ня ўсю дэлегацыю (ясна, што рашэньне было прынятае раней і не самімі дэпутатамі, а кіраўніцтвам парлямэнту Літвы).
Але для дэпутатаў-камуністаў гэта было ня важна — яны атрымалі аб’ект для аўтадафэ, які знаходзіўся непасрэдна тут, у залі. Далучыліся да прачуханкі і некаторыя дэпутаты Дэмклюбу.
Валянцін Вялічка: «…Калі ўключылі прыёмнік, дык пачулі выступ Сяргея Навумчыка. Яго словы, што беларускі парлямэнт, які ў большасьці складаецца з партыйна-савецкага апарату, ня ў стане сёньня зразумець патрэбы і трывогі Літвы. Яму сёньня ледзь ня сорамна за такі парлямэнт. Я хачу сказаць, што кожнаму з нас даверылі мандат выбаршчыкі, народ. І даваць такую ацэнку ў парлямэнце ў такі напружаны час, калі адбыліся такія трагічныя падзеі, калі ідзе грамадзянская вайна — вогнішчы гараць, паўсюль заклікі, плякаты, арматура, людзі ўзбуджаныя, — недапушчальна, хто б гэта ні быў і якую б групу ён ні прадстаўляў, калі ён афіцыйна на тое не ўпаўнаважаны».
Генадзь Карпенка: «Я не магу ўсё ж не сказаць пра выступ Навумчыка ў парлямэнце. Цалкам падтрымліваю яго ў частцы звароту групы дэпутатаў, аўтарам якога я таксама зрабіўся, у падтрымку літоўскага народу. Але я ні ў якім разе не падтрымліваю, калі чалавек кажа, што яму сорамна за такі парлямэнт, які ён прадстаўляе. Ёсьць адно выйсьце, калі вам сорамна («шум у залі» — пазначана ў стэнаграме; шум не дазволіў застэнаграфаваць словы Карпенкі «…тады пакладзіце дэпутацкі мандат» — С.Н.).
Тацьцяна Анісенка: «Таварышы, я пераканаўча вас прашу, у прыватнасьці Сяргея Навумчыка. Ведаеце, калі я чула, што Вы казалі ў цэлым пра ўвесь наш парлямэнт, мне было гранічна крыўдна, што Вы кажаце і ад майго імя. Вы абсалютна ня ведаеце, якое ў мяне меркаваньне склалася ад наведваньня Літвы».
Перад самым маім выступам узьняўся дэпутат Судас і запатрабаваў, каб я патлумачыў, чаму я «даваў ацэнку ўсяму Вярхоўнаму Савету».
Мушу прызнацца, што такіх абвінавачаньняў я не чакаў — кожны (і ня толькі дэпутат — звычайны грамадзянін) мае права даваць ацэнку каму заўгодна, у тым ліку і парлямэнту. Ацэнку ж Вярхоўнаму Савету як пракамуністычнаму, намэнклятурнаму мы, дэпутаты Апазыцыі БНФ, давалі не аднойчы. Відаць, пачуць пра сябе праўду за межамі Беларусі было непрыемна.
Калі б папрокі на мой адрас ішлі толькі ад дэпутатаў-намэнклятуршчыкаў, я б наўрад ці на іх адказваў. Але распачаў Ніл Гілевіч, а падтрымаў Генадзь Карпенка. Думаю, што абарона «гонару мундзіра» тут была не на першым месцы. Думаю, шаноўных калег пакрыўдзіла, што нехта іншы, а не яны, атрымалі слова з трыбуны літоўскага парлямэнту — прычым калі пасяджэньне слухала ўся Літва. Што да Ніла Сымонавіча, дык ён увогуле надта даткліва ставіўся да субардынацыі, і ў Вільні, бясспрэчна, як кіраўнік афіцыйнай, прызначанай Вярхоўным Саветам дэлегацыі, адчуваў сябе «галоўным».
Звычайна , калі даводзілася выступаць з трыбуны, якая стаяла ў цэнтры залі, у прамоўцы быў час для падрыхтоўкі (іншая справа — рэплікі ад мікрафонаў: тут, зразумела, былі экспромты, часта даводзілася імгненна рэагаваць на нейкі папярэдні выступ, асабліва калі гэта быў выступ палітычнага апанэнта). Калі загадзя было вядома, якое пытаньне будзе абмяркоўвацца ў той ці іншы дзень, некаторыя пісалі тэксты сваіх выступаў. Часта гэтак рабіў Пазьняк, што было цалкам слушна, паколькі ягоныя словы ўспрымаліся не як меркаваньне асобы, а як пазыцыя шматтысячнага народнага руху. Выступы Пазьняка ўражвалі дакладнымі, выверанымі фармулёўкамі: прачытаеш потым у стэнаграме і бачыш, што кожнае слова да месца, яго нельга прыбраць альбо замяніць нейкім іншым. Я ж звычайна толькі пазначаў сказы — тэзісы на аркушы паперы, разумеючы, што, хутчэй за ўсё, давядзецца ўлічваць папярэднія выступы. Так і гэтым разам — падрыхтаванага тэксту не было, але і будаваць свой выступ на апраўданьнях за словы ў літоўскім парлямэнце я не зьбіраўся. Мне не было за што апраўдвацца. Аднак патлумачыць сваю пазыцыю (з улікам трансьляцыі) прыйшлося.
Сяргей Навумчык: «Паважаныя спадары дэпутаты! Як вядома, па рашэньні парлямэнцкай Апазыцыі БНФ і Дэмакратычнага клюбу ў Вільню выяжджала група з трох народных дэпутатаў — Пырха, Гюнтэра і Навумчыка — для назіраньня за сытуацыяй. Разам з тым мы везьлі туды заяву аб становішчы ў Літве, якая была прынятая і падпісаная групай народных дэпутатаў ад Апазыцыі і Дэмакратычнага клюбу.
Учора гэтая група была прынятая Ландсбергісам. Мы сустракаліся зь іншымі кіраўнікамі Вярхоўнага Савету Літвы, з жыхарамі Вільні, сустракаліся таксама і з тымі вайскоўцамі, якія стаяць на абароне захопленых вайсковых аб’ектаў. Тут казалася пра тое, што некаторыя аб’екты кантралююцца арміяй. Я ня згодны. Яны захопленыя — і толькі так трэба разумець тое, што мы бачылі каля тэлецэнтру. Над гэтым цэнтрам пераможна лунае чырвоны сьцяг як сымбаль цудоўна праведзенай ваеннай апэрацыі. Але гэтая ваенная апэрацыя каштавала 14 чалавечых жыцьцяў.
Наогул, сытуацыя вельмі складаная... Як вядома, «камітэт нацыянальнага выратаваньня», якога мы ня бачылі (відаць, ніхто яго ўжо ніколі не пабачыць), патрабуе ўвядзеньня прэзыдэнцкай (гэта значыць — крамлёўскай — удакладненьне 2013 г.) улады. Прынамсі, гэта азначае і роспуск Вярхоўнага Савету Літвы. Тым ня менш мы бачылі, што Вярхоўны Савет Літвы фактычна перанасычаны зброяй. Там маладыя людзі, студэнты, у іх я ня бачыў аўтаматычнай зброі. У асноўным гэта зброя паляўнічая, але яе вельмі многа. Яны гатовы абараняць гэты парлямэнт да канца.
Такое жаданьне выказваюць і жыхары Вільні. Парлямэнт заўсёды ўзяты ў вялікае кола людзей. Яны яго будуць абараняць. Усялякае ўвядзеньне прэзыдэнцкай улады, роспуск Вярхоўнага Савету, прывядзе да выкарыстаньня армейскіх падразьдзяленьняў. А гэта значыць, да вялізных і вялізных ахвяраў.
Прычым я не спыняюся на неканстытуцыйнасьці вось гэтага кроку, мы павінны заявіць пра недапушчальнасьць такога праўленьня. Тым самым пацьвердзіць, што мы прызнаем законна абраны парлямэнт Літвы і яго ўрад. Гэта цалкам адпавядае Канстытуцыі сувэрэннай Літоўскай Рэспублікі.
У заключэньні не магу не спыніцца на прапанове дэпутата Судаса растлумачыць моманты свайго выступленьня ў літоўскім парлямэнце.
Я зачытаў заяву Дэмакратычнага клюбу і Апазыцыі, пад якой стаяць 83 подпісы. Ад сябе прыватна выказаў тыя адчуваньні, якія ў нас былі 15-га, калі, на жаль, большасьцю Вярхоўны Савет не прыняў нічога па Літве. Да таго часу, пакуль мы прыехалі ў парлямэнт, амаль усе парлямэнты саюзных рэспублік і шмат якія парлямэнты сьвету засьведчылі свае адносіны да Літвы. У якім мы апынуліся становішчы? Я маю на ўвазе наш парлямэнт. Гэта, безумоўна, выклікае толькі адзіныя чалавечыя пачуцьці — сорам».
У маю абарону выступіў Віктар Ганчар: «Усе члены афіцыйнай дэлегацыі дазволілі сабе ацаніць учынак Навумчыка. Чаму ж яны тады не пацьвердзілі сваю ацэнку учынку Ніла Сымонавіча (Гілевіча — С.Н.), калі ён фактычна адмовіўся выступіць на жалобнай паніхідзе ў горадзе Вільнюсе?».
Выказаў Ганчар і свае ўражаньні.
Віктар Ганчар: «Калі б вы бачылі гэтыя надоўбы, супрацьтанкавыя равы, «яжы», калі б вы бачылі людзей, якія сядзяць круглыя суткі (і іх тысячы) вакол вогнішчаў, калі б вы бачылі парлямэнт, дзе людзі ляжаць, — вам стала б зразумела: у выпадку якога заўгодна абвастрэньня, якой заўгодна палітыкі ня толькі зрынаньня законнай улады, але якой заўгодна спробы ўвядзеньня прэзыдэнцкага кіраваньня гэты варыянт прывядзе да непрадказальнай трагедыі. Таму я не зьбіраюся ацэньваць нашае палітычнае кіраўніцтва (маецца на ўвазе кіраўніцтва СССР — С.Н.). Але я ўсё-такі падтрымліваю дэпутата Лукашэнку. Калі стаялі на каленях Бразаўскас і Прунскене ў храме, ён зрабіў заўвагу, што не зашкодзіла б, каб тут стаяў на каленях і наш вышэйшы палітычны кіраўнік. І я думаю, што ў гэтым выпадку літоўскі народ ім бы гэта дараваў... Хаця Ніл Сымонавіч забараніў фактычна членам дэлегацыі быць у той вечар у парлямэнце, мы там былі — і я, і Лукашэнка, і Глушкевіч».
Пасьля Ганчара слова ўзяў Лукашэнка.
Аляксандар Лукашэнка: «Самая галоўная думка, якая пастаянна сьвідруе мне галаву пасьля Літвы. Гэта думка пра тое, што рабіў бы прэзыдэнт і ягоная каманда, калі б сёньня ў іх адабраць танкі і тых ачмурэлых салдат, якія там знаходзяцца…
Мае ўражаньні. Усё пачалося з таго, што частку афіцыйнай дэлегацыі «заперлі» у гатэлі. Яны ня здолелі пабываць у парлямэнце. Хаця, як мы пабачылі пазьней, перашкодаў ніхто не рабіў.
Другое. Зьнешне ў Вільнюсе, як і ў мірны час, спакойны рух аўтамабіляў і гэтак далей. Але не пакідае пастаяннае ўнутранае напружаньне, асабліва пасьля наведваньня парлямэнту і таго, што робіцца вакол яго. Ідзе буйное будаўніцтва ўмацавальных рубяжоў па ахове гэтага будынку.
Трэцяе. Я зайздрошчу членам парлямэнту і тым лідэрам, якія сёньня абраныя літоўскім народам, якія так абараняюць народ.
Чацьвёртае. Вялікая мудрасьць літоўскага народу, найвышэйшы парадак і адсутнасьць усялякіх эмоцыяў і правакацыяў.
Пятае. Пахаваньне. Незьлічоная колькасьць людзей. І аднадушнасьць у ацэнцы таго, што здарылася.
Шостае. Сапраўды, напэўна, ёсьць сур’ёзныя праблемы ў адносінах паміж рускамоўным насельніцтвам і тым насельніцтвам, якое там знаходзіцца. Я гэта адчуў на сабе.
Сёмае. Я разумею, чаму Віктар Іосіфавіч Ганчар не сказаў галоўнага. Мы размаўлялі з салдатамі і асабліва з афіцэрам. Нас уразіла адна ягоная заява. Я як чалавек, які ўвогуле шмат праслужыў у войску (тэрміновую і афіцэрам), скажу так, што небясьпечна апрацаваныя гэтыя вайскоўцы. Ён заявіў даслоўна так (там, дарэчы, наш беларускі таварыш, і салдаты — нашыя беларускія хлопцы): «Спыняцца нам на гэтым нельга». Я адразу не зразумеў, на чым нельга? Мы запыталіся ў яго: «На чым спыняцца нельга?» — «Трэба ратаваць Саюз, трэба ісьці да канца», — вось выснова афіцэра. (Шум у залі). Таварышы, я даю інфармацыю…
Выснова. Ня ведаю, якое іншае кіраўніцтва рэспублікі сёньня можа кіраваць гэтым народам. Але гарматамі размахваць перад носам народу шмат розуму ня трэба. Адзінае выйсьце з гэтага — даць магчымасьць літоўскаму народу сёньня вызначыцца і вырашаць праблемы самому. А дзеля таго, каб гэта адбылося, думаю, што прэзыдэнту і ягонай камандзе, хто ў гэтым удзельнічаў, трэба паехаць у Літву, перад парлямэнтам, стаць на калені перад гэтым мужным народам і паспрабаваць патлумачыцца і прабачыцца».
Лукашэнка своеасабліва асэнсуе ўрокі Літвы. Пройдзе пяць гадоў, і ён зробіць усё, каб у 95-м годзе быў абраны такі Вярхоўны Савет, які народ ня выйдзе абараняць, калі Лукашэнка яго разгоніць у 96-м. На доўгія гады галоўным інструмэнтам захаваньня непадзельнай улады ён абярэ войскі, рэпрэсіўны апарат і ачмурэньне.
Ацэнкі дзеяньняў «саюзнага» кіраўніцтва былі гранічна рэзкімі.
Яўген Глушкевіч: «Калі нейкі камандзір, начальнік альбо камэндант гарнізону абвяшчае, груба кажучы, вайну ў Літве,і пра гэта ня ведае міністар абароны, дык я як дэпутат і грамадзянін Саюзу не хачу, каб у нас быў такі міністар. Я ўношу прапанову, каб мы сёньня паставілі на галасаваньне пытаньне аб адстаўцы прэзыдэнта Гарбачова. Прэзыдэнт, які, па ягоных словах, ня ведае, што адбываецца ў дзяржаве, ужо не прэзыдэнт».
Генадзь Майсееў (Апазыцыя БНФ; зачытвае заяву Наваполацкага гарадзкога савету народных дэпутатаў): «Лічым, што дзейнасьць так званага «камітэту нацыянальнага выратаваньня», накіраваная на гвалтоўнае адхіленьне законна абранай улады, павінна быць спыненая, а ягоныя кіраўнікі павінны панесьці адказнасьць у адпаведнасьці зь дзеючым заканадаўствам. Рашэньне прыбалтыйскай праблемы, роўна як і пытаньняў, зьвязаных з ацэнкай дзейнасьці законна абраных органаў улады ў іншых рэспубліках, належыць ажыцьцяўляць палітычнымі мэтадамі, сыходзячы з павагі сувэрэнітэту, які абвешчаны рэспублікамі».
Ігар Гермянчук (Апазыцыя БНФ): «Злачынства, якое здарылася ў Вільні — жахлівае злачынства. Яму няма і ня можа быць апраўданьня. Я не разумею тых дэпутатаў, якія спрабуюць з гэтай трыбуны накіроўваць свой гнеў і асуджэньне ў бок літоўцаў, у бок парлямэнту і ўраду Літвы. Відаць, ня ўсе разумеюць, пра што ідзе гаворка. Гаворка ідзе пра тое, што крывавую бойню ў Вільні ўчынілі не літоўцы. У гэтай бойні забівалі не літоўцы, а забівалі літоўцаў, мірны народ Літвы. Загінулі людзі, і гэта самае жахлівае. Але нават калі б гэты путч скончыўся бяскроўна, мы ўсё роўна не павінны былі б маўчаць. Я ня ведаю, па якой прычыне дэпутаты, якія ўваходзяць у партыйную групу КПБ і складаюць большасьць у нашым Вярхоўным Савеце, адмовіліся абмяркоўваць гэтае пытаньне ў першы дзень сэсіі. Я думаю, што гэтых прычын дзьве. Першая — гэта, магчыма, боязь зрабіць што-небудзь такое, што не спадабалася б Крамлю, і другая — гэта, магчыма, маўклівая падтрымка дзеяньняў змоўшчыкаў і ваеншчыны, якія ўчынілі злачынства ў Літве.... Трэба запатрабаваць ад Гарбачова неадкладна абнародаваць склад так званага «камітэту нацыянальнага выратаваньня» Літвы. Наш Вярхоўны Савет павінен гарантаваць, што ў выпадку, калі нехта з членаў гэтага камітэту зьявіцца на тэрыторыі Беларусі, ён будзе арыштаваны як дзяржаўны злачынца і перададзены законнай уладзе Літвы, туды, дзе яны зьдзейсьнілі злачынства».
(Не магу не сказаць у дужках, што роўна праз тры гады, 15 студзеня 1991 году, былыя сакратары ЦК кампартыі Літвы на плятформе КПСС Буракявічус і Ярмалавічус, якія агучвалі заявы няіснага «камітэту нацыянальнага выратаваньня» і абвінавачваліся ў арганізацыі крывавых падзеяў у Вільні, былі арыштаваныя на тэрыторыі Беларусі і перададзеныя Літве. За гэта колішняя пракамуністычная, а ў той час ужо пракебічаўская большасьць (пры актыўнай падтрымцы дэпутата Лукашэнкі) адправіла ў адстаўку старшыню КДБ Эдуарда Шыркоўскага і міністра ўнутраных спраў Уладзімера Ягорава, што адкрыла шлях і да адстаўкі Станіслава Шушкевіча з пасады сьпікера парлямэнту.)
Алег Трусаў (Апазыцыя БНФ): «Я выступаю супраць такога, я б сказаў імпэрскага тэрміну, як «русскоязычное население», бо Літву насяляюць, акрамя літоўцаў і рускіх, таксама палякі, беларусы, украінцы, яўрэі, якія шануюць сваю мову і не зьбіраюцца ад яе адмаўляцца».
Сяргей Папкоў (Апазыцыя БНФ): «Хто вінаваты ў тым, што дэзарыентаваныя людзі на гэтай тэрыторыі, якая завецца сёньня Савецкі Саюз? Хто вінаваты ў тым, што чалавек не разумее, што яго радзіма там, дзе ён нарадзіўся? Што гэты салдат, які ў Прыбалтыцы знаходзіцца са зброяй, ня ведае, што ён у гасьцях на радзіме літоўцаў? Што гіне яго зямля? Я маю на ўвазе Пскоўшчыну, Магілёўшчыну, Харкаўшчыну і гэтак далей. А ён спрабуе наадварот, ён пад уплывам, пад узьдзеяньнем цэнтральных уладаў, яго выкарыстоўваюць там, у іншым краі, калі гіне яго зямля. Хто вінаваты? Вядома, што гэта тыя структуры, якія спрабуюць захаваць імпэрыю, імпэрскую палітыку. Гэта цэнтральны ўрад, які ўскормлены гэтай камуністычнай ідэалёгіяй».
Уладзімер Грыбанаў: «Прычына палягае ў тым, што разбураецца, менавіта разбураецца на адной шостай частцы зямнога шару манаполія на ўладу адной палітычнай сілы. І гэты будынак, які быў узьведзены на слупах таго, што КПСС ведае адказы на ўсе літаральна пытаньні, цяпер разбураецца. Вы паглядзіце, разбураюцца ілюзіі».
Сяргей Антончык (Апазыцыя БНФ. Зачытвае заяву Менскага гарадзкога савету народных дэпутатаў): «Стварэньне камітэту нацыянальнага выратаваньня Літвы зьяўляецца цалкам антыканстытуцыйным актам. Зьвяртаемся да прэзыдэнта СССР з патрабаваньнем спыніць гвалтоўныя дзеяньні».
Дэпутаты — камуністы паспрабавалі перавесьці тэму на абмеркаваньне асобаў:
Валеры Паўлаў: «Калі ў нас у Беларусі будзе такая самая сыстэма ахайваньня Узброеных сілаў СССР і такія самыя нацыяналістычныя выступы... Да прыкладу, 15 студзеня каля газэтнага шапіка да мяне падышоў народны дэпутат Навумчык і кажа: «Вітаю, спадар падпалкоўнік». А я кажу: «Не спадар, а таварыш». Ён кажа — «Таварышы ў нас у Літве». … Я ніколі спадаром ня быў!».
(Падпалкоўнік Валеры Паўлаў рэгулярна абвінавачваў мяне ў тым, што я не паважаю савецкую армію. Аднойчы напісаў мне ліст, на дэпутацкім блянку, дзе папракнуў ужо тым, што я не служыў у войску. Давялося адказаць, што служыў два гады, і нават прайшоў палігон у Капусьціным Яры. Пасьля гэтага папрокі спыніліся. Паўлаў прыйшоў у Вярхоўны Савет падпалкоўнікам, сышоў — генэрал-маёрам. Я ж як быў, так і застаўся старшым лейтэнантам.)
Зінаіда Пянькова: «Сёньня мы павінны абмяркоўваць пытаньне пра Чарнобыль. І, на вялікі жаль, я ня чула ў выступах народных дэпутатаў таварышаў Лукашэнкі, Ганчара, Навумчыка і шмат каго іншых такога болю, зь якім яны выказваліся за літоўскі народ, такога самага болю за нашых чарнобыльскіх дзяцей і людзей, якія пацярпелі ад Чарнобылю»
Выступ Пазьняка быў своеасаблівым падсумаваньнем дыскусіі, расстаноўкай акцэнтаў.
Зянон Пазьняк: «Паважаныя дэпутаты, узброеныя падзеі, што адбыліся ў Вільні, зьвязаныя не са становішчам у Літве, а са становішчам улады ў СССР. Гэта штучна прыдуманае пытаньне, пытаньне прапагандысцкае, што існуе канфлікт, дзьве сілы, і што там ледзь не двоеўладзьдзе. Гэта палітыка цэнтру, і выходзіць гэтая палітыка з агульнай імпэрскай палітыкі прэзыдэнта Гарбачова. Цяжка ўявіць, каб ляўрэат Нобэлеўскай прэміі міру, палітык у белай манішцы, аддаў бы загад страляць войскам, але цяжка ўявіць і тое, што прэзыдэнт нічога ня ведаў аб тым, што войскі будуць страляць. Зь якога боку ні вазьмі — гэта сьведчаньне краху гэтай палітыкі. І гэты путч быў падрыхтаваны па канонах, якія ўжо выпрацаваны і ў Вэнгрыі, і ў Аўганістане, і ў Бэрліне, і ў іншых краінах.
Як і ў тых краінах, у Літве галоўную ролю адыгрывала кампартыя. І тут трэба абсалютна ясна ўсьвядоміць, што так званы «камітэт нацыянальнага выратаваньня», які ніяк ня могуць знайсьці, гэта ня што іншае, як тыя сілы, якія за гэтым стаяць. Гэта — ЦК КПЛ на плятформе КПСС. Тое, што вытвараюць камуністы сумесна з Савецкай Арміяй на Віленшчыне і па ўсёй Літве — гэта дзяржаўны бандытызм, агрэсія і ўзброены разбой. КПСС як ценявая структура ўлады абапіраецца на тры кіты насільля: на партыйны апарат, КДБ і войска.
У розныя пэрыяды былі розныя прыярытэты. У 30-50 гады — гэта НКВД. У 60-80-я — гэта апарат. З канца 80-х, пасьля сканчэньня халоднай вайны, прыярытэтам насільля валодае генэралітэт і Савецкая Армія, якая робіцца вызначальнай прыладай унутранай палітыкі і падаўленьня грамадзтва. Такая дынаміка рэжыму.
Цяпер мы бачым пачварнага мілітарнага монстра, які вырас на імпэрскай псыхалёгіі камунізму. У нашых патрабаваньнях я прапаную адлюстраваць такое палажэньне, як вывад дэсантных войскаў з рэспублік і расфармаваньня аддзелаў АМОН.
Акрамя таго мы павінны патрабаваць ад пракуратуры СССР арышту «камітэту нацыянальнага выратаваньня» Літвы. Так робіцца заўсёды. Гэта была падрыхтоўка дзяржаўнага перавароту, і арышт павінен адбыцца.
Наступнае. Патрабаваць ад Вярхоўнага Савету СССР і прэзыдэнта спыненьня палітыкі агрэсіі супраць прыбалтыйскіх краінаў і іншых рэспублік.
І апошняе. Я далучаюся да патрабаваньня адстаўкі міністра абароны Язава».
Пазьняк у сваім выступе ня выказаўся за адстаўку прэзыдэнта СССР — ніякіх ілюзіяў адносна Гарбачова ў нас даўно не было, але мы цудоўна ўсьведамлялі, што ў выпадку ягонай адстаўкі гаспадаром Крамля будзе прыхільнік самых жорсткіх, гвалтоўных мэтадаў захаваньня імпэрыі. Празь месяц з патрабаваньнем адстаўкі Гарбачова выступіць Барыс Ельцын, гэта будзе чарговы этап іх супрацьстаяньня ў барацьбе за Крэмль. Але для нас галоўным было пазбавіцца залежнасьці ад Крамля — хто б ні быў яго гаспадаром.
Пасьля выступу Пазьняка пачалося абмеркаваньне заявы Вярхоўнага Савету. Ішло яно цяжка, нашыя прапановы часта не праходзілі. У выніку тэкст быў прыняты ў такім выглядзе:
«З пачуцьцём трывогі і заклапочанасьці мы ўспрынялі трагічныя падзеі, якія адбыліся ў Літве. Нашы народы зьвязаныя даўнімі і цеснымі повязямі, і мы ня можам быць абыякавымі да таго, што здарылася. Мы выказваем шчырае спачуваньне сем'ям загінулых і ўсяму народу Літвы ў сувязі з трагедыяй, якая прывяла да чалавечых ахвяр.
Мы рашуча асуджаем ужываньне войскаў супраць мірнага насельніцтва, пратэстуем супраць прымяненьня ўзброеных сілаў унутры дзяржавы для дасягненьня палітычных мэтаў.
Лічым, што ўсе супярэчнасьці, якія ўзьнікаюць паміж сувэрэннымі рэспублікамі, а таксама паміж рэспублікамі і Цэнтрам, павінны вырашацца толькі шляхам дыялёгу і палітычнага ўрэгуляваньня, з павагай сувэрэнных правоў рэспублік. Сілавы ціск недапушчальны, толькі свабодны выбар народаў будзе гарантам міру і спакою ў рэспубліках.
Вярхоўны Савет Беларускай ССР зьвяртаецца да прэзыдэнта СССР з патрабаваньнем: неадкладна спыніць удзел узброеных сілаў у вырашэньні палітычных праблем Літвы, правесьці расьсьледаваньне дзейнасьці так званага камітэту нацыянальнага выратаваньня, прыняць неабходныя меры па прадухіленьні надалей прымяненьня зброі пры вырашэньні канфліктных сытуацый.
Мы зьвяртаемся да Вярхоўнага Савету Літвы з просьбай выкарыстаць усе свае магчымасьці дзеля адзінства грамадзтва. Будучыня любой дзяржавы немагчымая без справядлівасьці і роўнасьці ўсіх яго жыхароў незалежна ад іх нацыянальнасьці».
Так, гэтая заява ня ўлічвала шмат якія нашыя, дэпутатаў БНФ, прапановы (прызнаньне незалежнасьці Літвы, адстаўка міністра абароны СССР), у ёй утрымліваўся заклік да роўнасьці «жыхароў незалежна ад нацыянальнасьці», што было наўпроставым намёкам на нібыта ўціск рускамоўнага насельніцтва.
І ўсё ж гэтая заява была вельмі далёкай ад таго, якой бы яе хацеў бачыць Крэмль, названы тут «Цэнтрам». Было ў ёй і спачуваньне сем’ям загінулых і літоўскаму народу, і асуджэньне ўжываньня сілы супраць цывільных людзей, і патрабаваньне расьсьледаваньня дзейнасьці «камітэту нацыянальнага выратаваньня».
У сваіх выступах на сэсіі, заклікаючы Вярхоўны Савет падтрымаць імкненьне літоўцаў да свабоды, мы, дэпутаты БНФ, казалі, што іншыя парлямэнты ўжо асудзілі прымяненьне вайсковай сілы ў Вільні. Я дык увогуле заявіў, што «амаль усе парлямэнты саюзных рэспублік і шмат якія парлямэнты сьвету засьведчылі свае адносіны да Літвы». У гэтых словах не было сьвядомага падману, яны былі вымаўленыя пад уражаньнем той хвалі абурэньня паводзінамі Крамля і салідарнасьці зь літоўцамі якую несьлі сродкі масавай інфармацыі. У тыя дні ў Таліне старшыня Вярхоўнага Савету РСФСР Барыс Ельцын падпісаў разам з кіраўнікамі Латвіі, Літвы і Эстоніі сумесную заяву, зрабілі заявы прэзыдыюмы Вярхоўных Саветаў Расеі, Казахстану і Ўкраіны. Але — толькі прэзыдыюмы. У Кіеве, напрыклад, надзвычайную сэсію Вярхоўнай Рады вырашылі не склікаць. Магчыма, паўплывала тое, што нашая сэсія супала з падзеямі ў Вільні, але Вярхоўны Савет Беларусі быў адзіным парлямэнтам (калі не лічыць прыбалтыйскіх) у СССР, які абмяркоўваў сытуацыю ў Літве і прыняў з гэтай нагоды заяву.
Расповед пра 1991 год я пачаў зь віленскіх падзеяў ня толькі таму, што яны былі першымі паводле храналёгіі.
І паездка дэпутатаў у Вільню, і абмеркаваньне падзеяў у Літве ў Вярхоўным Савеце ў выніку, вельмі істотна паўплывалі і на дэпутатаў, і на беларускае грамадзтва.
Дэпутаты — некаторыя на ўласныя вочы, большасьць — з расповеду сваіх калег (прычым прадстаўнікоў дыямэтральна супрацьлеглых палітычных поглядаў) убачылі і зразумелі, што паняцьці «незалежнасьць» і «свабода» — ня проста словы, што людзі гатовыя плаціць за іх высокую цану. Нават — жыцьцямі.
Мы ж, фронтаўцы, яшчэ раз пераканаліся, што шлях да нашай, беларускай незалежнасьці можа быць ня толькі цяжкім, але і ахвярным — бо падзеі ў Літве паказалі: каб захаваць імпэрыю, Крэмль ня спыніцца перад людзкой крывёй.
