Ёй было 88 гадоў, яна ўсё жыцьцё выкладала беларускую мову і літаратуру, мы жылі ў розных гарадах і я, канешне, ня быў яе вучнем – але ў драматычныя для сябе дні атрымаў ад яе ўрок, які якраз быў зьвязаны зь беларускай мовай. Але ня толькі з мовай.
За беларускую мову яна магла заплаціць і жыцьцём. У часы Другой ўсясьветнай вайны 15-гадовая Марыя была прызначаная акупацыйнымі нямецкімі ўладамі спачатку настаўніцай, а потым дырэктаркай пачатковай школы. Яна прыгадвала, што ў школе не вялі ніякай прапаганды, не было нават партрэтаў Гітлера – проста вучылі дзяцей (павінен жа быў нехта іх вучыць – усе чатыры гады акупацыі. Ці дзеці павінны былі расьці дурнямі?). Але гэтага было дастаткова, каб, як потым стала вядома, партызаны атрымалі загад яе зьнішчыць. Нехта зь мясцовых выратаваў.
Яна не была ў камсамоле і ў партыі («душа не ляжала»), але яе прафэсіяналізм быў нагэтулькі высокі, што ня толькі абараніла дысэртацыю, але і загадвала інстытуцкай катэдрай беларускага мовазнаўства.
Як выкладчык і як адукаваны чалавек, які цікавіўся гісторыяй, Марыя Пракопаўна, вядома ж, ведала, што чорныя пэрыяды ў жыцьці нацый і народаў цягнуліся дзесяцігодзьдзямі, нават стагодзьдзямі. Але мяне заўсёды ўражвалі яе аптымізм і вера ў тое, што Беларусь будзе вольнай і дэмакратычнай. Я ня памятаю, каб у размовах, калі я распытваў яе пра Берасьце, Марыя Пракопаўна скардзілася на нейкія цяжкасьці, што любім рабіць мы ўсе. Наадварот – яна распавядала пра добрыя справы яе сяброў і знаёмых. Памятаю, зь якой цікавасьцю слухаў гэтыя ейныя расповеды Васіль Быкаў у Празе. Пра сябе не гаварыла – і толькі ад іншых можна было даведацца, што яна носіць перадачы ў турму палітвязьням, што ходзіць па інстанцыях, каб дамагчыся рэабілітацыі рэпрэсаванай жанчыны ў часы бальшавіцкага тэрору, ці што піша звароты ў пракуратуру, калі нехта зьневажае беларускую мову, ці перадае грошы са сваёй сьціплай пэнсіі ў ТБМ.
А цяпер пра ўчынак, які асабіста я ўспрыняў як урок.
Калі ў красавіку 95-га дэпутаты Апазыцыі БНФ былі зьбітыя ў Авальнай залі (а потым адбыўся «рэфэрэндум», у выніку якога былі зьмененыя герб і сьцяг, а беларускую мову пазбавілі статусу адзінай дзяржаўнай) – шмат каго з палітычных лідэраў апанавала апатыя. Некаторыя пакінулі Народны Фронт, увогуле адышлі ад нацыянальнага руху. Сярод іх былі і людзі з гучнымі імёнамі. Яны далучыліся да нацыянальнага руху, калі ён быў на ўздыме – але пакінулі яго, калі на Беларушчыну пачаўся наступ. Некаторыя аналітыкі вельмі падрабязна і не бяз пэўнай лёгікі патлумачылі, чаму гэты наступ пачаўся і чаму ўсё так амаль што безнадзейна.
Інакш зрабіла Марыя Пракопаўна. Як толькі даведалася пра начныя падзеі 12 красавіка ў Вярхоўным Савеце – яна пайшла ў мясцовую раду БНФ у Берасьці і запісалася ў Народны Фронт.
Мне падаецца, што ў гэтым учынку – увесь характар Марыі Пракопаўны і той галоўны ўрок, які былая выкладчыца беларускай мовы і літаратуры дала тым, для каго беларуская мова гучыць як родная: не здавацца тады, калі твой праціўнік блізкі да перамогі, і верыць у лепшае, калі ўсё выглядае безнадзейна.
