Дудар, якога слухала неба

Па Беларусі найлепш падарожнічаць пад песьні «Камелоту» — у гэтым я неаднойчы пераконваўся сам і пераконваў сваіх сяброў па вандроўках. Зрэшты, сяброў агітаваць доўга не даводзілася — звычайна, пасьля дзьвюх-трох песьняў яны дружна цікавіліся, дзе можна набыць камелотаўскі дыск. Як жа дарэчна гучалі тыя песьні пад сьценамі Мірскага, Наваградзкага і Крэўскага замкаў, на беразе Сьвіцязі і Кромані, на бясконцых беларускіх бальшаках! Плэер ставіўся на паўтор, і неўзабаве чарговы экіпаж машыны баявой чатырма-пяцьцю галасамі заглушаў аўтадынамікі:

Хай паказыча нам горла
Каралеўскі напой!
Хай давядзе, што ня ўмёрла
Наша справа з табой!
Весялей, браце мой,
Гэй, браце мой...

Песьні для «Камелоту» пісаў Зьміцер Сідаровіч — мой даўні сябра, першы ў маім жыцьці тэхнар зь беларускім сьветапоглядам. Навіной пра ягоную раптоўную сьмерць у сорак восем гадоў я быў літаральна агаломшаны, вярнуўшыся з Украіны, з 200-годзьдзя Шаўчэнкі. У Кіеве мы са Зьмітром і пазнаёміліся — у яшчэ савецкім 1987-м. Тады таксама трываў травень, і каштаны на сонечным Храшчаціку ўздымалі свае белыя сьвечкі.

Зьміцер быў і жнец, і швец, і на дудзе грэц. Ён сапраўды належаў да рэдкага роду мультымастакоў. Ён пісаў вершы, прыдумваў мэлёдыі і выконваў уласныя песьні. Ён граў на гітары і на дудзе. Ён мог навучыць вас танцаваць падэспань. Ён умеў адрозьніць аўтэнтычны фальклёр ад прафэсійных падробак.
Можна было падумаць, што Зьміцер закончыў Акадэмію мастацтваў (прычым адразу некалькі аддзяленьняў), філфак унівэрсытэту і харэаграфічную навучальню. А ён — выпускнік будаўнічага факультэту Політэхнічнага інстытуту, дзе, дарэчы, дыплём абараняў па-беларуску. I было гэта амаль трыццаць гадоў таму, калі айчынная палітэхніка з роднай мовай амаль ня зналася. А да інстытуту Зьміцер Сідаровіч, карэнны мянчук, закончыў 121-ую сталічную школу, звычайную, без «ухілаў».

Ухіл быў у ім самім — любоў да беларускай старасьвеччыны, да нацыянальнага мэлясу, да бардаўскай песьні. I калі зь менскіх сцэнаў загучаў гурт «Камелот», творчым рухавіком якога стаў Зьміцер, здалося — гэта пачуліся галасы сярэднявечных ваяроў, якія ідучы на Грунвальд прысядалі за стол у карчомцы дзе-небудзь пад Наваградкам ці Крэвам.

Я перакананы: нягледзячы на кароткі час свайго існаваньня (1991–1996), «Камелот» ужо застаўся ў гісторыі беларускай музычнай культуры. Песьні з ягонага альбому «Ў краіне талераў» мне даводзілася чуць і на глухім лясным хутары пад Ракавам, і ў аўто на вуліцах Львова, і ў кватэры прафэсара Варшаўскага ўнівэрсытэту. Мой сын Вячка, ледзь-ледзь навучыўшыся хадзіць, адважна пайшоў у скокі, як толькі пад акампанэмэнт бубна пачуліся словы: «А дзе ж тыя ваяры, што са мной хадзілі ў Крым»...

Добра, што «Камелот» прагучаў своечасова. На сьвітанку нашай незалежнасьці былі патрэбныя якраз такія песьні — ваярскія, мужныя, якія б выхоўвалі сапраўдных абаронцаў Айчыны. Нездарма ў шматспадзеўныя 20-я гады мінулага стагодзьдзя Янка Купала палічыў сваім абавязкам напісаць нізку ваяцкіх, маршавых песьняў.

Шкада, што «Камелот» так хутка распаўся, бо наша адраджэньне зацягнулася і патрэба ў духаўздымных песьнях з акцэнтацыяй на айчынную гісторыю засталася. Асабліва пераконваесься ў гэтым, калі трапляеш у Беларусі на чарговы рыцарскі фэст, дзе маладзёны ў дасьпехах размаўляюць па-расейску, на мове краіны, у якой тых рыцараў спакон вякоў не было.

«Камелот» распаўся, але Зьміцер Сідаровіч і безь сяброў-паплечнікаў не апусьціў рукі. Ён ахвотна адгукаўся на прыяцельскія запросіны выступіць з камелотаўскім рэпэртуарам. Сплаўляўся на байдарках па Вяльлі, ехаў у падбеластоцкі Гарадок на «Басовішча», у Крынічнае над Нёманам на Брылёўскія чытаньні, у Зэльву на прэзэнтацыю новай кнігі Ларысы Геніюш, у Гарошкаў на песенны фэстываль Анатоля Сыса, у Сынкавічы на фэст хрысьціянскай паэзіі... I паўсюль зь ім былі дуда і гітара.

У Крынічным я паказаў сябру цуд прыроды — ладнаватую бярозу, якая вырасла проста на дубовым пні. Стаяла, як на пастамэнце, нібы сымбалізуючы паяднаную красу і сілу. Зьміцер агледзеў той «бярозадуб» з усіх бакоў і сур’ёзна заўважыў, што ў любой справе найгалоўнае — добры падмурак. Надзейным падмуркам для яго самога была гісторыя — пераважна Вялікае Княства, у якое ён, як аднойчы прызнаўся, згодны быў перасяліцца назаўжды. Зьміцер пакінуў нам песьні пра Бітву пад Воршай, пра славутага Тадэвуша Рэйтана, пра мрою ўсіх ліцьвінскіх дзяўчатаў — пана Скіргайлу, песьні, у якіх — рыцарская вернасьць Радзіме і каханай, весялосьць і кемлівасьць нашых далёкіх продкаў, якія ведалі смак жыцьця. Нездарма галоўным музычным інструмэнтам для Зьмітра стала дуда, гісторыя якой на беларускіх землях налічвае больш за чатырыста гадоў.
О, пра дуду ён мог расказваць бясконца, быццам праводзіў экскурсію па старасьвецкім музэі. Расказваў і паказваў, як дзейнічаюць усе тыя бурдоны і пішчыкі, зь якой скуры вырабляецца мех, у чым адрозьненьне шатляндзкіх дудаў ад беларускіх. Памятаю, выступалі мы разам у Мазыры, у гімназіі. Бязь лішняга розгаласу... І розгаласу не было, пакуль Зьміцер ня ўзяў у рукі дуду. Празь пяць хвілінаў у актавую залю зьбеглася ўся гімназія ўлучна з кухаркамі са сталоўкі і рамонтнікамі-страхарамі, якія мянялі шыфэр на даху. Усе тады пабачылі дуду, якая грала, упершыню. Не выключана, што дуда прыцягнула ўвагу і мясцовых ідэолягаў, чаго дырэктар гімназіі, непалахлівы ўвогуле чалавек, трохі асьцерагаўся.

Дудар ад Бога, Зьміцер Сідаровіч ахвотна браўся і за гітару. І як бард таксама ўмеў зацікавіць вучняў. Асабліва падабалася ім песьня «Ясна панна мая», якую Зьміцер выконваў проста эквілібрыстычна. Рэч у тым, што прыпеў тае песьні сьпяваўся скорагаворкай (!), і я заўсёды перажываў за сябра, каб ня зьбіўся. Ня зьбіўся ні разу. Юныя слухачы забываліся пра ўсё на сьвеце і зьдзіўляліся, як можна за сем сэкундаў (я неяк захранамэтраваў) так незвычайна прызнацца ў каханьні. Вось як гучаў той прыпеў (косак адмыслова ня стаўлю — выканаўца не дазваляў сабе ніводнай паўзы, як толькі паветра ў лёгкіх хапала):

Горы рассыплюцца ў порах
Сонца закрыецца чорным
Зоры сарвуцца зь нябёсаў
Буду я голы і босы
Зьнікнуць гады як хвіліны
Рознае стане адзіным
Золатам зробіцца сьмецьце
Ўсё памяняецца ў сьвеце
Толькі не зьнікае
Будзе ў сэрцы гэта песьня
Наша зорка зноў зазьзяе
Наша сонца уваскрэсьне!
Перачытваю адзіную кніжку Зьмітра Сідаровіча «Тры жалуды» (2007), якую пашчасьціла рэдагаваць. На ёй — сяброўскі размашысты аўтограф «за тытанічную працу»... Праца не была тытанічнай. Бо як ты будзеш рэдагаваць песьню, якую сьпяваюць, якая жыве ў народзе? Сьпеў не заўсёды падуладны законам граматыкі. Вершамі-песьнямі з тае кніжкі можна прызнавацца ў каханьні. Зь імі сьмялей выходзіць на плошчу і прыемна бавіць час у вясёлай сябрыне. Сьпяваючы іх, шмат хто лічыў Сідаровіча музыкам-прафэсіяналам. А ён працаваў ва ўстанове, назву якой зь першага разу і ня вымавіш, — «Белпраектстальканструкцыя». Канструяваў рэтрансьляцыйныя вежы. І пісаў рыцарскія баляды.

Калі рыхтавалі тыя «Тры жалуды» да друку, я папрасіў аўтара даслаць як мага больш падрабязную біяграфію. Як зазвычай бывае — аўтар складае свой жыцьцяпіс, рэдактар рэдагуе і скарачае. Тым разам скарачаць нічога не давялося. Сябра даслаў «падрабязную біяграфію» ў такім выглядзе: «Зьміцер Сідаровіч нарадзіўся ў 1965 годзе ў Менску. Дудар. Зьбірае фальклёр». І ўсё. Нават сваю навуковую кандыдацкую ступень не палічыў патрэбным прыгадаць. Так у кніжцы і выйшла.
Апошнім часам ён жыў самотнікам. Сваю аднапакаёўку на дзевятнаццатым паверсе па вуліцы Каліноўскага аздобіў насьценнымі камянямі, як старажытны замак. Па вечаровых позьніх званках было зразумела, што самоты тае ён у любую хвіліну гатовы пазбавіцца. Дуда і гітара заўсёды былі пад рукой. Аднойчы я спытаўся, зірнуўшы з вакна на далёкую ўнізе вуліцу і блізкія хмары: каму ты тут граеш, калі застаесься надоўга адзін? І Зьміцер бязь ценю ўсьмешкі адказаў: — Небу. — І слухае? — Гэта самы лепшы слухач...

Цяпер ён грацьме там. І калі мы, чарговым разам настрашаныя прароцтвамі пра хуткі канец сьвету, раптам пачуем адкульсьці звысоку зыкі арханёльскае трубы, то не сьпяшаймася ставіць апошнюю кропку. Магчыма, гэта гучыць для нас дуда Зьмітра Сідаровіча. Дудара, якога слухала і слухае неба.