1. «Metropolis»
Гатэль «Metropolis» у Коўне, пабудаваны ў 1899 годзе, дагэтуль стаіць на сваім месцы. У ім апошнія свае гады прабавілі рэшткі ўраду Беларускай Народнай Рэспублікі. У 1923-м канчаткова расплаціліся нямецкімі грашыма за нумар і зьехалі.
Ён стаіць на рагу Лайсвэс алеі (праспэкт Свабоды) і Даўканта (аўтар праекту – Андрэеў). Кутні цагляны будынак зь вежай «а-ля рус», два паверхі. На першым рэстарацыі, але няма дзьвярэй у «вешбуціс», гатэль. Дзе яны? За рогам! На вуліцы Даўканта, у прыбудаваным у 1925-м трохпавярховым будынку чырвонай цэглы (архітэктар Дубянецкі). Драўляныя дзьверы-круцёлка, адчуваеш сябе нібы ў 1920-х гадах, калі трапляеш у тагачасны вэстыбюль. Лесьвіца, вітраж з гербамі. Другі паверх, на падлозе ходнік з надпісам «Metropolis».
Я стрыманы звычайна, але мяне перапаўняюць эмоцыі. Направа калідор у самую старую частку гатэлю, дзе жылі міністры БНР у выгнаньні. Некалі шыкоўны гатэль, усяго 27 нумароў, сёньня прапануе сьціплыя, але досыць годныя ўмовы, усяго «дзьве зоркі». У 1922-м гатэль набыло міністэрства ўнутраных спраў Літвы. На будынку дзьве мэмарыяльныя дошкі. На Даўканта: тут жыў намесьнік міністра замежных спраў Бронюс Казіс Балюціс. Дарэчы, якраз у 1922-м, значыцца, сутыкаўся на калідоры зь беларускімі дзеячамі. З 1934-га Балюціс пасол у Вялікабрытаніі і, па сумяшчэньні, у Галяндыі. Пасьля 1940-га імкнуўся захаваць сваю дыпляматычную пляцоўку і залаты запас літоўскага (ужо неіснуючага) ураду. Памёр на эміграцыі, у Лёндане, у 1967-м, «з пачуцьцём выкананага абавязку».
З боку Лайсвэс алеі на сьцяне «Мэтропаля» іншая шыльда. Наколькі я зразумеў: у гатэлі загінуў жаўнер Пранас Эймуціс, абараняючы амэрыканскую місію. Здарылася гэта 18 сакавіка 1919 году. Немцы вярнуліся зьнянацку! Нічога ня зробіш: слава героям… Амэрыканская місія ў абы-якім гатэлі не жыла б. У Горадні цераз вуліцу ад мяне гатэль «Раяль» быў, дзе амэрыканцы начавалі ў 1919-м. Таксама бліскучае месца, нядаўна разбурылі, пакінуўшы толькі фасадную сьценку, зрабілі муляж, які выглядае са двара як фінскі шыфэрны дом…
2. Ластоўскі
Урад БНР абедаў на першым паверсе. Насупраць вокнаў на Лайсвэс алеі сёньня бронзавы чалавек, якому нехта павязаў шалік. Подпіс: Даніэль Дольскі, ён сьпяваў у рэстарацыі, быў кумірам. У даваенны час «Мэтропаль» рэклямаваўся як самы сучасны і прыгожы гатэль літоўскай сталіцы. Што ж, магчыма тут жылі Крачэўскі, Цьвікевіч ці Ластоўскі. Думкамі, прынамсі першым часам, яны былі ў Горадні, дзе затрымацца ня выйшла, прыйшлі палякі. Апошні горад Бацькаўшчыны, як апошні шанец, быў страчаны.
Я паставіў свой пляцак і прысеў. І што зараз? Чамусьці ўспомніўся першым Ластоўскі. Настальгічныя вершы: «На Каложы ў Горадні» ці гэты, у народным стылі, «На чужыне». Пазьней дома зазірну ў кнігу:
Гэй,
Старана мая, староначка!
Не магу цябе прызабыціся,
І ўночы сплючы, і ўдзень ходзячы:
А я ўночы сплю, ды ня высплюся…
Паклаўшыся, я думаў пра Ластоўскага. І «Гісторыя крыўскай кнігі» і часопіс «Крывіч», адкуль мы студэнтамі перафатаграфоўвалі некалі «Лябірынты» (дзесь у мяне захаваліся), усё тут надрукавана. У лісьце з Коўна (а гэта быў ужо 1924 год) Вацлаў Ластоўскі пісаў: «У цяперашні час, пакуль мы ня маем сваёй дзяржаўнасьці, даводзіцца аб гэтым гаварыць тэарэтычна, але крок па кроку мы прасоўваемся наперад па шляху да незалежнасьці і мы яе набудзем».
3. Нямецкі крэдыт ураду БНР
Я думаў, мне будуць сьніцца вобразы з Ластоўскага, «лябірынты», але не, я проста дрэнна спаў і ня выспаўся. Няўтульнае месца. У мяне няма зьвестак: калі, як доўга, у якіх нумарах і колькі беларускіх урадоўцаў жылі ў «Мэтропалі», але я ведаю, што апошні гешэфт БНР закончыўся менавіта тут. Спыніць чужыя сілы, каб стварыць дзяржаву, ім не ўдалося. Выбіць крэдыт патрапілі, але вядома як даюць: пад свае ж тавары. Ня выйшла атрымаць наяўныя грошы (хітрыкамі ці хай праз хабар), ня выйшла набыць гарматы (хай праз падстаўных людзей), а тым больш наняць войска.
А што ўсё ж атрымалася? Сьмех і сьлёзы! Каб вялікі крэдыт не ператварыўся ў паперкі, заключыць дзелавую дамову зь фірмай IWEG зь Нюрнбэргу (дакумэнты надрукаваныя ў часопісе Arche, N3, 2009). Дзяржаўны праект ператварыўся ў гандлёвы. 1921 год. Немцы дыктуюць умовы: вы бярэце ў нас ня толькі пяць тысяч жаночых туфлікаў, але таксама дзьве тысячы мужчынскіх гарнітураў-троек. Жаночыя па цане сто трыццаць марак за пару, разам – 650 тысяч марак. Яшчэ шэсьцьсот пяцьдзесят даражэйшых – па сто семдзесят, столькі ж каштуюць мужчынскія (шэсьцьсот пяцьдзесят параў), разам за іх – 223000 марак. Мужчынскія гарнітуры немец змушае браць па трыста трыццаць марак. Плюс да гэтага ў сьпісе дарагія гарнітуры, дэмісэзонныя паліто, камбінэзоны, блакітныя рабочыя строі, фланэль на срочкі і сем тысяч параў шкарпэтак.
Але пакуль вайна, немец затаварыўся, таму змушае браць сельгаспрылады: вёдры, рыдлёўкі, сякеры бяз тронка, плугі, бароны. А таксама: сячкарні, сэпаратары, пілы, сярпы, вілы. Урад БНР згаджаецца, нічога ня зробіш. Немцы павінны паставіць вышэй пералічанае на адрас: «Прадстаўніку ўраду Беларускай Народнай Рэспублікі і беларускіх каапэратываў. Коўна, гасьцініца «Мэтраполіс», з надпісам — «груз Б.Н.Р.».
Надалей справа вялася праз дыпляматычную місію ў Бэрліне. Грошы таяць навідавоку: інфляцыя! Беларускі ўрад скардзіцца, што немцы затрымліваюць тавар, прысылаюць яго горшай якасьці. А нейкія рэчы зусім не дастаўленыя, «на чым Урад панёс вялікія страты». Немцы высылаюць у Коўна сваіх правяраючых. Тыя абураныя: нехта тут сам адмыслова псуе тавар!
Беларускія дзеячы схапіліся за галаву: «Урад, панёсшы вялікія страты і ня вытрымаўшы канкурэнцыі, змушаны быў прадаць тавары да валютнай вакханаліі са скідкай ад 40 да 50%, а папяросы (дарэчы, у сьпісе іх не было! – С.А.), якія ніхто і браць з пачатку не хацеў, – нават са скідкай да 70%». Выснова: «валютная вакханалія» і абясцэньваньне нямецкай маркі «дашчэнту зруйнавала і так невялікія фінансавыя запасы Ўраду».
4. Якая мэмарыяльная шыльда?
У калідоры «Мэтропаля» сёньня карціна – танцуючая пара ў стылі 1920-х гадоў. Для антуражу. Бліскучая пара. Мне няцяжка ўявіць, што гэта нехта зь дзеячоў БНР, які дазваляе сабе паліць дарагія цыгары і рабіць шыкоўныя падарункі жанчынам.
На сьцяне гатэлю няма памяткі пра наш урад. А, дапусьцім, каб была магчымасьць павесіць: якую б я прыдумаў? «Тут жылі – пералік…» Ці – «падтрымлівалі гандлёвыя сувязі зь Нямеччынай ад імя беларускага народу»? Ня ведаю...
