Раніцай 24 ліпеня 1925 году на Беларусі зьніклі жыды. Замест іх на абшарах Радзімы зьявіўся народ, які дагэтуль тут мала хто бачыў — яўрэі. «...Считать необходимым — изживать из употребления в белорусском языке слова „жыд“, заменив его словом „яўрэй“, — гаварылася ў пастанове Бюро ЦК КП(б)Б. — Для этого в дальнейшем дать соответствующие директивы коммунистам — иметь в виду настоящее постановление в своей работе, в частности по Инбелкульту и Госиздату».
Пра беспартыйных, «сочуствуюшчіх», розных «попутчіков» і «эклектыкаў» у пастанове нічога не гаварылася. І яны яшчэ доўга ўжывалі слова «жыд», чарнасоценцы паганыя. Бо для таго, каб цябе назвалі чарнасоценцам, часам хопіць трох літар тваёй роднай мовы. Што ў 1925-м, што ў 2013-м.
...Вусьцішна робіцца, калі адна мова пачынае гаспадарыць у доме другой. Гаспадарыць не раўнуючы як нахабны сусед, які, заседзеўшыся да паўночы ў гасьцях, спустошыўшы лядоўню, выпіўшы ўсю самагонку і пераставіўшы мэблю, раптам абвяшчае, што ён, «пажалуй», паселіцца тут навечна. Менавіта такая гісторыя, здаецца, і адбылася з гордым беларускім словам «жыд». Адбылася гісторыя, а Гісторыя скончылася: беларуская мова апынулася на адно слова далей ад Эўропы — і гэта толькі здаецца, што адлегласьць у адно слова дастатковая, каб пасьпець ускочыць у апошні вагон цягніка. Мова, зьбяднелая на адно слова, здольная выжыць. Але мова, у якой словы крадуць ледзьве ня кожны дзень, — ужо ня мова, а крымінальная справа.
Процьма народу пасьля гэтае пастановы ЦК аўтаматычна зрабілася пячорнымі антысэмітамі. У тым ліку самі жыды, прынамсі тыя, якім яшчэ ўчора і ў галаву не прыходзіла выракацца такога падазро-о-о-нага беларускага назову сваёй нацыі. У антысэміта ператварыўся, напрыклад, Зьмітрок Бядуля. Што да беларусаў, дык у пячору да жыданенавісьнікаў трапіў Янка Купала. Супраць «усебеларускіх жыдоў» ён нічога ня меў, пісаў пра іх вершы і ўважаў за паўнапраўную частку новай супольнасьці (хаця і неяк няўклюдна заклікаў іх «сплаціць свой доўг прад Беларусьсю» — бо «жыды ж ёсьць жыды», яны ўсім нешта вінныя, і «нармальнага» чалавека цяжка пераканаць у адваротным, а Купала быў «нармальны»).
Цяжка знайсьці больш бессэнсоўны занятак, чым помсьціць мове за шавінізм, жорсткасьць і тупасьць асобных яе носьбітаў. Цяжка ўявіць сабе, каб немцы, у мэтах пераадоленьня нацысцкай спадчыны, узялі б і адмовіліся пасьля вайны ад слова «Jude». Але ўявім: няма слова — і ўсё, нацызм скончыўся і ўсе радасныя бягуць адбудоўваць сынагогі і ставіць помнікі?
Так не бывае. Ірацыянальны страх перад мовай — гэта, відаць, беларуская асаблівасьць. Нам наогул лепш маўчаць. Тады і вершы пішуцца, і ежа з рота не вывальваецца, і ўвагі ніхто не зьвяртае, і верагоднасьць быць запісаным у чарнасоценцы і нацысты значна меншая. Бо, ужываючы слова «жыд», ты міжволі азіраешся — ці не пачуў хто. Крыўда будзе вялікая, а помсьціць будуць не табе, а мове. Дык не падстаўляйма беларускую. Яўрэі дык яўрэі. Атос, Партос, д’Артаньян, Кампраміс.
Пра беспартыйных, «сочуствуюшчіх», розных «попутчіков» і «эклектыкаў» у пастанове нічога не гаварылася. І яны яшчэ доўга ўжывалі слова «жыд», чарнасоценцы паганыя. Бо для таго, каб цябе назвалі чарнасоценцам, часам хопіць трох літар тваёй роднай мовы. Што ў 1925-м, што ў 2013-м.
...Вусьцішна робіцца, калі адна мова пачынае гаспадарыць у доме другой. Гаспадарыць не раўнуючы як нахабны сусед, які, заседзеўшыся да паўночы ў гасьцях, спустошыўшы лядоўню, выпіўшы ўсю самагонку і пераставіўшы мэблю, раптам абвяшчае, што ён, «пажалуй», паселіцца тут навечна. Менавіта такая гісторыя, здаецца, і адбылася з гордым беларускім словам «жыд». Адбылася гісторыя, а Гісторыя скончылася: беларуская мова апынулася на адно слова далей ад Эўропы — і гэта толькі здаецца, што адлегласьць у адно слова дастатковая, каб пасьпець ускочыць у апошні вагон цягніка. Мова, зьбяднелая на адно слова, здольная выжыць. Але мова, у якой словы крадуць ледзьве ня кожны дзень, — ужо ня мова, а крымінальная справа.
Процьма народу пасьля гэтае пастановы ЦК аўтаматычна зрабілася пячорнымі антысэмітамі. У тым ліку самі жыды, прынамсі тыя, якім яшчэ ўчора і ў галаву не прыходзіла выракацца такога падазро-о-о-нага беларускага назову сваёй нацыі. У антысэміта ператварыўся, напрыклад, Зьмітрок Бядуля. Што да беларусаў, дык у пячору да жыданенавісьнікаў трапіў Янка Купала. Супраць «усебеларускіх жыдоў» ён нічога ня меў, пісаў пра іх вершы і ўважаў за паўнапраўную частку новай супольнасьці (хаця і неяк няўклюдна заклікаў іх «сплаціць свой доўг прад Беларусьсю» — бо «жыды ж ёсьць жыды», яны ўсім нешта вінныя, і «нармальнага» чалавека цяжка пераканаць у адваротным, а Купала быў «нармальны»).
Цяжка знайсьці больш бессэнсоўны занятак, чым помсьціць мове за шавінізм, жорсткасьць і тупасьць асобных яе носьбітаў. Цяжка ўявіць сабе, каб немцы, у мэтах пераадоленьня нацысцкай спадчыны, узялі б і адмовіліся пасьля вайны ад слова «Jude». Але ўявім: няма слова — і ўсё, нацызм скончыўся і ўсе радасныя бягуць адбудоўваць сынагогі і ставіць помнікі?
Так не бывае. Ірацыянальны страх перад мовай — гэта, відаць, беларуская асаблівасьць. Нам наогул лепш маўчаць. Тады і вершы пішуцца, і ежа з рота не вывальваецца, і ўвагі ніхто не зьвяртае, і верагоднасьць быць запісаным у чарнасоценцы і нацысты значна меншая. Бо, ужываючы слова «жыд», ты міжволі азіраешся — ці не пачуў хто. Крыўда будзе вялікая, а помсьціць будуць не табе, а мове. Дык не падстаўляйма беларускую. Яўрэі дык яўрэі. Атос, Партос, д’Артаньян, Кампраміс.
