Парэчча. Гісторыя зь нелінейным сюжэтам і адкрытым фіналам

Мястэчка Парэчча ўражвае адразу дагледжанасьцю сваіх фасадаў. Як быццам тут нядаўна адбыліся якія «Дажынкі». Насамрэч яркасьць дахаў і сьвежасьць шыльдаў тлумачыцца проста. Летась быў 150-гадовы юбілей Беларускай чыгункі. Ад сьвежапафарбаванага вакзала, які сваім архітэктурным абліччам упрыгожыў бы любы беларускі горад, разыходзяцца дзьве вуліцы.

На якіх старасьвецкія камяніцы суседнічаюць са старымі драўлянымі хатамі і новымі катэджамі. Першая кабета, што я сустрэў раньняй парою, з радасьцю расказала, чым жыве сёньняшняе мястэчка, і нават зазірнула ў гісторыю. Сама яна сьпяшалася на працу ў адзін з санаторыяў.

— У нас асноўны занятак насельніцтва — гэта пэдагогіка і мэдыцына. Сярэдняя школа, лягеры, базы адпачынку. Таму працоўных рук пастаянна не хапае. Не хапае кухараў, афіцыянтаў, санітарак. Лес дапамагае нам. Грыбы, лісічкі.

— Вакзал які ў вас клясны!

— Яго ж пабудавалі пазаплянава. Калі было паўстаньне Каліноўскага. А праўда ці няпраўда?

— Гэта калі расейскія ўлады перакідвалі войскі?

— Так, так.

— Тут жа здымаўся «Мяне клічуць Арлекіна»…

— «Міколка-паравоз»…

— «Чужая бацькаўшчына»…

— «Чырвоны ровар». А вось дом пекара. Кажуць так.

Я застаўся сфатаграфаваць дом пекара — двухпавярховую камяніцу з бальконам, у душы парадаваўшыся такой абазнанасьці ў гісторыі звычайнай кухаркі з санаторыя. Прычым ня толькі ў гісторыі краіны, але і ў гісторыі кіно.

Пецярбурска-Варшаўскую чыгунку пачалі будаваць паводле ўказу Мікалая І «Палкіна» ў 1852-м годзе. І ня толькі дзеля паслуг пасажырам. Імпэрыя імкнулася да вайсковага панаваньня ў неспакойных заходніх губэрнях. Рух на беларускім участку адкрыўся 27 сьнежня 1862-га. Амаль напярэдадні паўстаньня. І чыгунка адыграла ў ім сваю ролю.

Расейскія войскі ў мяцежны край перакідалі эшалёнамі.

Фасоністы высокі фасад вакзалу праглядаецца ў Парэччы амаль зь любой ускраіны. Нават у Горадні не пабудавалі такога чыгуначнага палаца. Чаму? Вось што пісаў гарадзенскі гісторык, народжаны падчас паўстаньня, Яўстафі Арлоўскі ў сваёй кнізе «Гродзенская даўніна»:

«Чыгунка Пецярбург — Варшава была пабудаваная кампаніяй францускіх інжынэраў, у ліку якіх шмат палякаў з францускімі пашпартамі. Гэтым складам інжынэраў-будаўнікоў тлумачацца многія незразумелыя на першы погляд акалічнасьці. Напрыклад, пабудова за трыццаць вёрстаў ад Горадні велізарнай другакляснай станцыі Парэчча — і пры ёй вялікай колькасьці чыгуначных складоў і майстэрняў; між тым у Горадні была пабудавана малюсенькая трохклясная станцыя. Тое ж самае і на станцыі Лапы. Справа тлумачыцца вельмі проста: гэтая мясцовасьць была зручнай для арганізацыі цэнтру польскай патрыятычнай дзейнасьці. Да таго ж Парэчча зьвязана грунтовай дарогай зь лячэбнай мясцовасьцю Друскенікі, якая ў той час была цэнтрам вышэйшага польскага грамадзтва ў Заходнім краі, а дрымучыя лясы, што цягнуліся тады паабапал чыгункі, палягчалі забесьпячэньне паўстанцаў зброяй».

Парэцкі вакзал, напэўна, самы любімы вакзал у беларускіх кіношнікаў. І зразумець іх можна. Лепшага прамысловага краявіду, дзе сучаснасьць нічым сябе не выдае, ня знойдзеш. Я тут быў не ўпершыню. У 1982-м годзе я здымаўся на гэтым самым пэроне. У фільме Валерыя Рыбарава «Чужая бацькаўшчына». Я стаяў на тым самым месцы, адкуль сышоў трыццаць гадоў таму назад. Але магіі вяртаньня ў дзяцінства не адбылося. Занадта бязьлюдна было на пэроне. Занадта ціха навокал. І занадта яркімі фарбамі размалявалі станцыйныя будынкі. А яшчэ нечага ў краявідзе не хапала. Невысокі спадар, які апынуўся са мною на пэроне, аказаўся начальнікам станцыі. Ён і паведаміў мне, чаго не хапае. Зьнікла шыкоўная воданапорная вежа, што прастаяла тут амаль 150 гадоў. І не перажыла нашага часу.

— Я на гэтым вакзале здымаўся ў фільме «Чужая бацькаўшчына». Помніце? Гасьцюхін?

— Помню. І жанчына. Стэфанія Станюта.

— Ваш вакзал такі знакаміты.

— Толькі вежы не засталося. Яе адрамантавалі былі. Але ноччу пажар. Царскае дрэва. А чаго запалілася, да гэтае пары гадаюць.

У той вежы быў драўляны толькі верхні ярус. Які быў сэнс зносіць яе ўсю? Напэўна, каб не замінала юбілею.

На адной са старых парэцкіх вуліц жывуць дзьве ятроўкі. Гэта значыць — жонкі двух родных братоў, Уладзіслава і Юзэфа Камароўскія. Худзенькія, акуратныя пані. Абедзьве перайшлі дзявяты дзясятак, абедзьве ўдовы. І абедзьве — проста скарб успамінаў. Уладзіслава Камароўская, якая лічыць сябе полькай, заносячыся ўспамінамі ў міжваенны час, сьведчыць, што апалячыць Беларусь Пілсудскаму за 20 гадоў так і не ўдалося. Пальшчызна была толькі ў афіцыйных установах.

— Ля царквы шэры дом, тут жыў Кісель. У яго быў магазын невялічкі. Дзе пошта старая, жыла такая Маеўска. Булкі пякла. Дзе два дубы стаяць, была кузьня. Тады кавалі былі вельмі важныя. З гэтага боку жыла Гітля. Яна таксама мела краму. Булкі прадавала. Царква тая самая, касьцёл той самы, вакзал той самы.

— Якія мовы гучалі на вуліцах?

— У школе вучылі па-польску.

— А па-беларуску ў мястэчку не гаварылі?

— Ну, як мы цяпер з вамі гаворым. Па-простаму. Толькі так і гаварылі. Вось калі пойдзем да школы, да касьцёла, да гміны…

— Пераходзілі на польскую.

— Не зусім. Бо як Пілсудскі заняў, колькі часу прайшло, ня ўсе вывучылі. Бо ня ўсе ў школу хадзілі. А Пілсудскі вельмі разумны. З чаго было пачынаць яму, як заваяваў?

Юзэфа Камароўская ўспамінае, як канец мірнага жыцьця настаў з прыходам бальшавікоў. Арышты, высылкі. А я чарговы раз спрабую зразумець, чаму пасьля столькіх крыўдаў ад савецкай улады людзі сталі савецкімі?

— Хто меў крыху кароваў і сьвіньняў, дык кулак. Забіралі і на белыя мядзьведзі, як казалі.

— Я ніяк не магу зразумець. Як пасьля ўсіх гэтых жахаў, якія рабілі бальшавікі, людзі сталі савецкімі?

— Перайначваліся. Паступова, паступова перакоўвалі. Ну хто хацеў ісьці ў калгас, на галадоўку? Кожны ж меў сваю зямлю і нешта рабіў на сваёй зямлі. Адзіналічнікаў пачалі раскулачваць. Нават было так: начальніку сельсавета, як норма якая — загад: ты павінен здаць столькі кулакоў. Быў плян.

— А ўсе астатнія?

— Было страшна. І немцы былі страшныя. І бальшавікі былі страшныя. Усё было страшна. Усе жылі ў страху. Ставілі ля ўлады такіх тупіцаў цёмных, непісьменных.

Няўжо страх настолькі ўвайшоў у беларускія гены? Што людзі ўжо інстынктыўна абіраюць сабе ў кіраўнікі ня самага разумнага, ня самага прыгожага, ня самага багатага — але самага страшнага? І няўжо сёньняшняга кіраўніка пераможа толькі яшчэ страшнейшы?

Вайна вачыма дзіцяці — гэта, вядома, не вайна вачыма салдата. Але дэталі, якія заўважыла дзіця, сёньня здаюцца надзвычай важнымі. Працягвае Юзэфа Камароўская.

— Быў такі выпадак. Адзін мужык нешта бярэ і накладвае ў рукі. І нясе ў жыта кладзе. А там з колцам гранаты ці міны. Потым хлапчукі, яны такія адважныя, клалі гэтыя гранаты ў агонь і рабілі «бум». Многія пакалечыліся. Многім пальцы паадрывала і вочы. Але чаму ён клаў на полі вось гэта? Везьці не хацеў? Ці назло, каб людзі натыкаліся? Але расказваю, што бачыла і запомніла.

— А фронт ужо прайшоў?

— Фронт прайшоў. Гэта ішлі тылы. І ён накідаў гэтых гранат. Я магу сказаць дакладна.

Вайна для тутэйшых жыхароў скончылася не ў 44-м, з прыходам Чырвонай Арміі. Яна працягвалася да 50-х гадоў. Насельніцтва вымушана было карміць людзей зь лесу. Банды з былых паліцаяў і тых, хто не хацеў служыць у Чырвонай арміі. Вось як цікава апісвае пані Ўладзіслава ролю замежнага радыё ў іхным лёсе.

— Прыходзілі партызаны. Бандыты і рабаўнікі.

— А хто яны былі? Польская Армія Краёва?

— Не. Большасьць літоўцы. Таму што пры немцах літоўцы вельмі кепска сябе паводзілі. Дапусьцім, каля могілак стралялі людзей. Ня немцы. Ніводзін немец не застрэліў. Літоўцы-паліцаі. Два хлопцы пайшлі ў банду гэтую. Былі паліцаямі. Бо ў Германію вывозілі, яны не хацелі ехаць. Мелі радыё. «Вольная Эўропа» перадавала. «Трымайцеся, хутка будзе перамена!» Прыйшлі першыя рускія, гэты голас гаварыў — будзе перамена. Прыйшлі немцы — ізноў «трымайцеся». Ізноў прыйшлі рускія. Ізноў «трымайцеся». Гэта нарабіла «Вольная Эўропа». Гэтыя хлопцы слухалі, слухалі. А яны пабылі толькі тры месяцы паліцаямі. Яна не пасьпелі нічога зрабіць. Бо баяліся ў Германію зьехаць. І пайшлі ў лес. Дык аднаго неўзабаве забілі рускія. НКВДысты шукалі іх. Другога таксама забілі. А гэтыя літоўцы, солтыс былы, таксама наслухаўся «Вольнай Эўропы», пайшоў у лес. Прыйдуць — давай есьці. Бяз сэнсу жыцьця сядзелі. Гэта жах. Ты іх корміш. Апошняе ў цябе забіраюць. Дзяржаве трэба здаць, і яшчэ банда гэтая прыйдзе.

Колькі разоў я чуў пра нелюдзяў, якія пад выглядам змаганьня з акупантамі лютавалі падчас вайны і пазьбеглі хоць якой адказнасьці за злачынствы пасьля яе. У Парэччы я з задавальненьнем пачуў нетыповую гісторыю са справядлівым канцом.

— Былі два такія літоўцы. Яны пры Польшчы былі бандыты і злодзеі. У кагосьці кабана скрадуць, кагосьці паб’юць. Іх палякі пасадзілі ў турму. Прыйшлі рускія. Яны пакрыўджаныя, яны асуджаныя. Рускія і выпусьцілі тых бандытаў. Пакуль былі рускія, яны сядзелі ціха. А як прыйшлі немцы… Жыў каля Друскенік лясьнік, немец. Стары, кульгавы. І яны яго застрэлілі. Што гэта такое? Што ён вам зрабіў? За гэта немцы выбілі 49 чалавек. Там і помнік стаіць. Пасьля, як прыйшлі рускія, адзін у Парэччы стаў старшынёй сельсавету. Пісаў павесткі, каму ў войска. Але ня ведаю хто, але нехта яго застрэліў. А пасьля і другога. Самі людзі зьдзейсьнілі самасуд над імі. Сваю кулю яны заслужылі. Хто чым ваюе, той ад таго згіне.

У блуканьнях па мястэчку мяне чакала незвычайная сустрэча. На мяне ішоў немалады чалавек у расейскім вайсковым камуфляжы з агромністым арбалетам наперавес. Разгаварыліся. Былы дэсантнік і сапёр, былы ўдзельнік вайны ў Аўганістане, маёр у адстаўцы Іван Кавалюк. Сапраўдны салдат савецкай імпэрыі, сталініст і ненавісьнік Амэрыкі, кавалер двух ордэнаў Чырвонай Зоркі. Даведаўшыся, што я са Свабоды, стары салдат зацягнуў мяне ў свой гараж, дзе напаіў кавай, даў стрэльнуць са свайго арбалета — гэта ягоныя сардэчныя лекі, і гадзіну раскрываў мне вочы на бастыён усясьветнага зла. Гэта значыць — на ЗША. Мяне ж больш цікавіла канкрэтыка. І вось што я пачуў пра Аўганістан.

— Вы верыце ў гэтыя страты — дваццаць тысяч?..

— Страты былі значна большыя. Такога ня можа быць. Я калі першы раз туды трапіў, у Аўганістан, на другі дзень трэба было ў бой ісьці. А днём з намі павінны былі правесьці інструктаж. Дык за дзьве гадзіны, пакуль камандуючы арміяй гаварыў, даваў каштоўныя ўказаньні, прыбягае ад’ютант. «Таварыш камандуючы, там цэлую роту паклалі. Свае». «Як так атрымалася?» — «Ды вось, артылерыя свая накрыла». Хвілін пятнаццаць праходзіць, ізноў падбягае. «Таварыш камандуючы, над „зялёнкай“ верталёт зьбілі. Пятнаццаць чалавек загінула». Ён — колькі можна гаварыць! Ну ня трэба так нізка лятаць над «зялёнкай». Праходзіць яшчэ пятнаццаць хвілін, ізноў бяжыць. «Таварыш камандуючы, там у заторы ў поўным складзе падарваўся ўзвод на БТР». — «Як падарваўся?» — «Ну, вось. Выбухоўку паклалі зьверху брані. Ехалі, наляцелі на міну, выбухоўка здэтанавала — і ўвесь узвод». «Ну колькі можна! Распарадзіцеся, каб адправілі пахавальныя». Гэта за сорак хвілін столькі людзей страцілі! А колькі было правакацыяў, колькі здавалі інфармацыі са штабу арміі. Б…"

Разьвітаўшыся з маёрам, які на памяць падараваў мне ўласнаручна зробленую драўляную лыжку, я накіраваўся ў бок вакзалу. Двухпавярховы дом па той бок чыгуначных пуцей знаёмы кожнаму, хто глядзеў фільм Валерыя Рыбарава «Мяне клічуць Арлекіна». Гэта значыць — палове беларусаў, як мінімум.

У гэтым доме жыў галоўны герой. Тады, у 80-я, той дом, як, дарэчы, і вакзал, быў жывапісна і натуральна абшарпаны. Сёньня ён стаіць атынкаваны і пафарбаваны. Я зазірнуў усярэдзіну.

У цёмным калідоры нічога не памянялася, здаецца, ад часоў пабудовы. Маладая прыемная жанчына выйшла з кватэры на кухню. І правяла мне экскурсію. Кухня — аблезлы пакой з сырымі сьценамі і печкай, якая больш чадзіць, чым грэе.

Вокны выходзяць на пэйзаж са скасабочанымі клецямі. Туалет — за парадным фасадам.

Драўляная загаджаная буда, якая не відаць з пэрону.

Сама Людміла Абухоўская, так клічуць маю суразмоўцу, паўгода таму аўдавела. Муж памёр ад раку. Яна адна выхоўвае 15-гадовую дачку. Працуе Людміла прыбіральшчыцай у школе. На паўстаўкі. Атрымлівае 600 тысяч. І пры гэтым усім Людміла выглядае, ну, калі не пасьпяховай, дык цалкам задаволенай жыцьцём жанчынай. Як гэтаму навучыцца?

— Вы са сваёй зарплатай…

— Я шчасьлівая.

— У гэтым палацы выпраменьваеце аптымізм.

— Падзяліцца? А дзе ж усё астатняе ўзяць? А калі я не магу гэта ўзяць, дык што? Вешацца? А што, іншага няма? Той жа лес, тое ж возера. Людзі. Багатыя людзі, можа, горш жывуць. Бо ўсяго дабіліся, чаго хацелі. І ня бачаць нічога. Ні прыгажосьці, ні любові.

Цывілізацыя — гэта шум. Усё гэта надакучае. У жыцьці зусім іншае патрэбна. Спакой і здароўе.

Спакой і здароўе. Калі вам лёс падасца ня надта ўдзячным, зьезьдзіце ў госьці да Людмілы.

А на гістарычным вакзале дзяжурная па станцыі Марыя перад прыходам гарадзенскага дызэля ўспамінае зусім іншае жыцьцё. Якое тут віравала так нядаўна. Міжнародны экспрэс, мітусьня памежнікаў.

— Калісьці праз вашу станцыю хадзіў цягнік.

— Ленінград — Варшава — Бэрлін. У нас на станцыі была мытня, памежная служба. Тады многа людзей езьдзіла. Рух быў. На Друскенікі, на Гародню.

— Вы тыя часы ўзгадваеце з настальгіяй?

— Вядома. Цяпер сядзіш бяз руху.

Так. Калісьці адсюль можна было паехаць хоць у Бэрлін, хоць у Варшаву. Нават да Вільні два разы на дзень хадзіў дызэль. Літоўцы з палякамі ўжо даўно пабудавалі сваю чыгуначную ветку, пакінуўшы гэты ўчастак былой Пецярбурска-Варшаўскай дарогі без былога руху. І ажыць гэты вакзал зможа толькі ў той Беларусі, пра якую сёньня мала хто марыць у гэтым мястэчку.