Некага пакінула паэзія, нехта пакінуў сцэну, а нехта - і радзіму. Вось такое ў нас цяпер культурнае жыцьцё. Дакладней, такі заняпад. Сытуацыя вызначаецца ня новымі шэдэўральнымі творамі, або якімі неардынарнымі фэстамі, а менавіта стратамі, сярод якіх на першым месцы - людзі, таленавітыя і пэрспэктыўныя творцы, што пакінулі сцэну, а то й радзіму.
Летась улетку мы распавядалі ў "Вострай Браме" пра Андрэя Патрэя, сьпевака, голас якога дагэтуль напаўняе жыцьцём колішнія песьні пра "Пляц Францыска" і "Радыё Свабода". Сёньня Патрэй жыве дзесьці пад Воршай і шмат думае пра праваслаўнага Бога. Вольга Цярэшчанка - сьпявачка і кампазытарка, жыве ў Гомелі і служыць Богу каталіцкаму. Яна сьпявае, але даўно ўжо ня піша песень. Але й тое, што яна напісала, - безумоўны набытак нашай культуры. Мне пра гэта падумалася, калі чытаў у "Нашай Ніве" рэцэнзію пра новы песьняроўскі альбом на вершы Ларысы Геніюш. Аўтар рэцэнзіі прызнаваў высокі ўзровень ансамбля, але наракаў на тое, што ва ўсім тым альбоме няма аніводнай арыгінальнай мэлёдыі. Вось жа гэтым і адрозьніваецца кампазытарская творчасьць Цярэшчанкі - арыгінальнымі мэлёдыямі, якія запамінаюцца і правакуюць на сьпеў. А яшчэ тыя песьні вельмі беларускія, што асабліва заўважаеш на тле многіх цяперашніх гуртоў, якія сьпяваюць па-беларуску на шырокай, так бы мовіць, музычнай аснове, дзе чуеш то пэруанскія, то туркмэнскія матывы.
Зрэшты, песьні трэба слухаць, а не пераказваць іхныя вартасьці. І сёньня мы паслухаем песьні Вольгі Цярэшчанкі, а таксама яе саму - што яна пра гэта ўсё думае. І ў тым дапаможа нам Зьміцер Бартосік, які адмыслова выправіўся ў Гомель.
(Зьміцер Бартосік: ) “Напэўна, для кожнага, хто на мяжы 80-х і 90-х азываўся "сьвядомым беларусам", тыя часы захаваліся ў памяці, як эпоха вялікіх адкрыцьцяў. Калі самыя фантастычныя ідэі здаваліся рэальнымі, а наперадзе ў кожнага адкрываўся невядомы, але абавязкова вялікі лёс. З нашай савецкай рэчаіснасьцю тады выходзіла дзіўная мэтамарфоза. Мы чыталі "Крыніцу" зь "Бярозкай", дзе даведваліся пра ВКЛ і Вільню. Пакуль нашыя маткі намагаліся хутчэй патраціць зьбясцэненыя грошы на масла зь мясам, мы хадзілі па кнігарнях і скуплялі Літаратуру. Памятаю, як за ўбогі чырвонец у студзені 92-га ў маленькай кнігарні на Гомсельмашы я набыў апошні асобнік Статуту Вялікага Княства Літоўскага. Ідучы па вуліцы, я разглядаў ілюстрацыі ў фаліянце і па-новаму бачыў свой шэры, блёчны мікрараён. Варта было паставіць на падваконьне радыёпрыймач, настроены на "Свабоду", і самы ўстылы краявід ужо не здаваўся такім змрочным. Жывучы ў Гомелі, мы вучыліся ўсьведамляць, што жывем у Эўропе.
Шчыра не спачуваю людзям, для кога тыя часы афарбаваныя ў шэрыя колеры разьвітаньня зь любімым Саюзам. Для мяне ўваходжаньне ў беларушчыну неадрыўна зьвязанае з голасам Вольгі Цярэшчанкі. Дагэтуль грэе адзін эпізод тых часоў... Стаяў вельмі халодны й сьнежны сьнежань 91-га. У абласным драмтэатры сьвяткавалася стогодзьдзе з дня нараджэньня Максіма Багдановіча. У мармуровым фае наладзілі невялічкую выставу "народнай творчасьці". Акторы мясцовай драмы чыталі вершы. Некаторыя карыфеі ўжо пасьпелі з Аляксандраў парабіцца Алесямі. Афіцыйныя асобы з выканкамаў і ўправы культуры распавядалі публіцы, як яны ў цяжкія хвіліны зачытваліся Багдановічам. Але больш цікавага я знаходзіў сярод публікі. Асабліва запамнілася адна маладая кабета з дачкой. Дачка клікала маці на другі паверх у буфэт. Я міжволі спыніўся. Бо ўпершыню ў жыцьці пабачыў і пачуў беларускамоўнае дзіця. Па антракце маладзіца зьявілася на сцэне з гітараю.
Ці знаёмае вам такое радаснае пачуцьцё, калі, напрыклад, пасьля прачытаньня кніжкі, ці прагляду фільма трэба тэрмінова паведаміць пра гэта ўсім, каму толькі магчыма? Каб чыталі й глядзелі неадкладна. Нешта падобнае я адчуў падчас сьпяваньня Вольгі Цярэшчанкі. Тое, што ў беларускай нацыі былі геніяльныя паэты, багатая гісторыя й самы прыгожы сьцяг, безумоўна натхняла. Але тое, што ў маім горадзе пішуцца такія неверагодна прыгожыя песьні!.. І я зразумеў, што гэта ня проста прыгожая песьня. Гэтая песьня сьведчыла пра нашую хуткую бліскучую будучыню. Асабліва выразна гэта адчувалася пасьля тых афіцыйных фальшывых выступаў. У бліскучай, зорнай будучыні аўтаркі гэтай песьні я не сумняваўся.
Тое, што з нашаю краінай пачало адбывацца пасьля, усім вядома. Апошні раз я чуў Вольгу на яе сольным канцэрце ў тэатры "Вольная сцэна" вясною 96-га. Тая вясна яшчэ давала надзею на хуткае сканчэньне дурнога сну, у якім забылася Беларусь. Канцэрт быў шыкоўны. Вольга выступала са струнным квартэтам. І я чарговы раз пераканаўся, што лепш за яе ніхто ў нас не пераўтварае вершы ў песьні, што для яе голасу замалая гэтая заля, а песьня на словы Геніюш - чысты шэдэўр.
Слухаючы нядаўна адзіную Вользіну касэту, я злавіў сябе на думцы, што не было ў нас тады, ў 91-м ніякіх ружовых акуляраў. І нічога не пайшло кату пад хвост, як кажуць парою некаторыя мае зьнявераныя сябры. Песьні Цярэшчанкі за гэтыя дзесяць гадоў горшымі ня сталі. І чыя бяда большая? Тых, хто адкрыў і ўбачыў рэальную Беларусь, ці тых, хто застаўся глухім і сьляпым? Быццам крот... Мне вельмі захацелася зьезьдзіць у горад Гомель да Вольгі Цярэшчанкі. Далібог, не дзеля таго, каб аддацца настальгіі па 90-х. А паглядзець, чым цяпер жыве кампазытарка.
Уявіце сабе такую карціну. Сярод бэтонных скрыняў звычайнага мікрараёну захавалася невялічкая выспа драўляных дамоў. Гэта завалены сьнегам Пясочны праезд, на якім жыве сьпявачка. Старая хата, на панадворку якой у сумётах куляецца Вользін сын Франьцік. А з дому даносіцца песьня, якую сьпяваюць маці з дачкой.
Я быў вельмі ўсьцешаны, калі пабачыў Вольгу ў самым прыўзьнятым настроі”.
(Вольга Цярэшчанка: ) “У мяне была мара сьпяваць, выступаць. Як бы гэта выглядала ў савецкіх рэаліях, я тады не ўяўляла тады. Але – 16-17 гадоў, сьпяваць хацелася. Я нават у пэдвучылішчы перавялася з дашкольнага аддзяленьня на музычнае. Таму што гэта было маё. Адзінае, чаго мне бракавала – гэта тэарэтычнай падрыхтоўкі з музычнай школы. Я гэта адчуваю й зараз, бо я музычнай школы ня скончыла. Я ўмудрылася скончыць музычнае аддзяленьне пэдвучылішча.
Мэлёдыку я адчувала вельмі моцна, з самага раньняга дзяцінства. Мне падабаліся мелядычныя творы. І сьпявала я і як салістка, так і ў ансамблі "Пралескі" Гомельскага пэдвучылішча. Але мы не размаўлялі па-беларуску. Хоць рэпэртуар у нас быў народны, беларускі. І на гэты факт у свой час указала Тацяна Сапач. Прыйшла браць у нас інтэрвію й гаворыць: "Як гэта так – беларускі калектыў, але не размаўляеце па-беларуску". Я над гэтым не задумвалася ніколі. І з гэтага моманту пачала задумвацца. Таму што сутыкнулася з тым асяродкам, культурніцкім. Які размаўляе па-беларуску й сьпявае па-беларуску. І гэта для мяне было новым. І я паспрабавала сьпяваць тое, што сьпявалі ў беларускамоўных колах, але прыйшла да высновы, што для мяне гэта ня так проста. (У мяне быў малюсенькі вопыт сьпеваў на вясельлях, тут у вёсках, каля Гомелю. Гэты вопыт карысны. Але гэта толькі зарабляньне грошай. Я калі нават і сьпявала на гэтых вясельлях, я казала: "Даруйце, "Лімончыкі" і ўсе астатнія песьні, "чубчык кучаравы" я сьпяваць ня буду. Мне неяк хапіла сьмеласьці, нягледзячы на тое, што я была залежны чалавек ад музыкаў старэйшых і па ўзросьце, і па статусу). Урэшце я ўзяла гітару й пачала сьпяваць сама...
Бываюць моманты, калі мяне гэты горад раздражняе. Асабліва калі не расчышчаныя дарогі й цяжка рухацца. Але гэта праблема ня толькі для Гомеля, але й для ўсёй Беларусі. Гомель чамусьці абмінаецца беларускамоўнымі культурніцкімі коламі. Вядома, што ён спарадзіў шмат таленавітых пісьменьнікаў, паэтаў. Якія зьяжджалі адсюль. Не каб прыяжджаць сюды. Вось у Гародню прыяжджаюць і там нешта робяць, а вось каб сюды, дык такога няма. Я бачу, што з гадамі не зьмяняецца сытуацыя. Значыцца, на маю думку, трэба глядзець, чаму так адбываецца. І, улічваючы гэта, рабіць тое, што ты можаш, каб павярнуць сытуацыю. Але не глябальна. А, напрыклад, у сваёй сям'і. На сваім месцы працы. І я гэта зьмяняю. Я сьпяваю песьні - як свае, так і іншых бардаў, якія яшчэ невядомыя шырокаму колу. І я лічу, што я раблю правільна. Таму што ня трэба для гэтага ўступаць у ТБМ. Ня трэба для гэтага ўступаць у сацыял-дэмакратыю, каб нешта зьмяняць. Можа ў каго атрымліваецца гэта зьмяняць глябальна. На ўзроўні гарадоў, абласных цэнтраў. Калі ласка. У мяне гэта не атрымліваецца. Дзякуй Богу, што я гэта зразумела сваечасова. І вось я сьпяваю, я вучу сьпяваць дзетак. Я размаўляю па-беларуску, дзяцей гадую ў гэтым жа напрамку. А яшчэ я сьпяваю ня толькі зь дзецьмі. Я сьпяваю тады, калі мяне запрашаюць на розныя імпрэзы. Па школах вось зараз быў шэраг выступаў. Я не чакала, што такая будзе публіка сярод школьнікаў, сярод настаўнікаў. Якім хочацца гэта слухаць. І якім гэтага бракуе. Бо яны самі казалі, што ім гэтага бракуе. Такіх песень, такіх тэкстаў. Я ж даўно не пішу. Мае песьні старыя. Ім больш дзесяці гадоў. Яны пра гэта ня чулі, ня ведаюць. Для мяне гэта было адкрыцьцём...
Мая радзіма – гэта вёска Лушчыкі Воранаўскага раёну. Заходняя Беларусь, Гарадзеншчына. І я пераехала на Гомельшчыну, калі мне было шэсьць гадоў. Але да шасьці гадоў я пасьпела ўжо насьпявацца песень, якія слухала мая старэйшая сястра Натальля. З кружэлак. Прынамсі ў пяць гадоў я сьпявала... (пяе па-польску). Безумоўна, так ніхто не сьпяваў тут, на Гомельшчыне. І таму, можа быць, ёсьць нейкая сувязь паміж тым, што я да шасьці гадоў сьпявала й тым, што я сёньня знаходжуся ў каталіцкім асяродку горада. Наогул, у Гомелі ў касьцёле добрым рэчам вучаць. Вучаць, як сярод гэтага нашага пекла ў Беларусі быць шчасьлівым. Я думаю, што ў мяне гэта атрымліваецца. Ня ведаю, можа хто-небудзь пра мяне што іншае скажа. Я баюся гэтага выразу - "Твае праблемы". Гэта жахлівы враз, калі людзі гавораць: "твае праблемы". Яны цябе адштурхоўваюць. Яны проста ў гэты момант неміласэрныя!"
(Зьміцер Бартосік: ) “Нашу размову перапыніла Вользіна суседка, якая зайшла на агеньчык і сказала фразу, дзеля якой варта было ехаць у Гомель. "Што, - сказала суседка, - прыехалі зь Менску пагаварыць з нашым пясочнапраездаўскім талентам?" Пясочнапраездаўскі талент! Аўтарка адной зь лепшых нашых песень. Вольга не пакрыўдзілася. А вось мне, залётнаму сталічнаму госьцю, стала сорамна. Безумоўна, Вольга Цярэшчанка мае рацыю, калі кажа, што яна знаходзіцца на сваім месцы. Яна нямала зрабіла для нашых душаў і, спадзяюся, яшчэ нямала зробіць. Калі яе рэдкі па прыгажосьці голас будзе чуваць ня толькі ў Пясочным праезьдзе. Але гэта не яе праблемы”.
(Сяргей Дубавец: ) “Вольга Цярэшчанка жыве ў Гомелі і даўно ўжо ня піша песень. А тыя, што напісала колісь, успрымаюцца як хрэстаматыйныя, якія можна сьпяваць хоць за сталом, хоць у рок-гурце, хоць у акадэмічным хоры - ад гэтага яны не перастануць быць самі сабою. Вольга думае пра каталіцкага Бога. А напачатку сёньняшняй перадачы я згадаў Андрэя Патрэя, які даўно ўжо не сьпявае на сцэне і думае пра Бога праваслаўнага. І яна і ён жывуць у правінцыі. Натуральна, гэтых двух прыкладаў недастаткова, каб выбудоўваць тыпалёгію лёсаў творчых людзей Беларусі, безь якіх ня можна казаць пра ўсю карціну нашай сучаснай культуры. Тым ня менш, ёсьць спакуса параўноўваць і разважаць пра тое, ці ня выбралі яны Бога як альтэрнатыву гэтай самай культуры, якая іх ня толькі не ацаніла, але й не заўважыла? Зоркі знайшлі сваё месца калі не сярод людзей, дык на высокім небе. Яны напоўнілі сваё жыцьцё вялікім сэнсам, затое культура бязь іх свой сэнс страціла. Каб працягнуць тыпалягічны шэраг, я магу згадаць і іншых творцаў. Напрыклад, Анатоля Сыса, які абраў сабе публічную ролю бажаволка - зусім па-свойму вырашанае набліжэньне да Бога. У будучых выпусках "Вострае Брамы" мы яшчэ ня раз зьвернемся да самых галоўных стратаў беларускае культуры за апошнія гады - да таленавітых людзей, якія кожны па-свойму, а часам і вельмі падобна знаходзяць сябе ў жыцьці, тады як беларуская культура застаецца бязь іх, а гэта значыць, ні з чым”.
