4 кастрычніка 2001 году ў касьцёле сьвятых Сымона й Алены, што на сталічным пляцы Незалежнасьці, адбылося нечуванае: ксёндз саступіў месца на сьвятая сьвятых — амбоне — паэту. Цягам чатырох гадзінаў доўжылася дзейства — чыталіся вершы, гучалі віншаваньні. Вечарына была прымеркаваная да 70-х угодкаў народнага паэта Беларусі Ніла Гілевіча, які сёньня ёсьць госьцем нашай перадачы.
(Міхась Скобла: ) "Ніл Сымонавіч, за сваё літаратурнае жыцьцё вам, пэўна ж, даводзілася выступаць у розных месцах. 4 кастрычніка вы чыталі вершы з амбону. Чаму ваша юбілейная вечарына адбылася ў храме, а не, скажам, у Доме літаратара?"
(Ніл Гілевіч: ) "Вечарына павінна была прайсьці ў Доме літаратара. Але, узважыўшы ўсе абставіны, я адмяніў яе. Бо яна мусіла прайсьці афіцыйна, з удзелам афіцыйных асобаў, як заплянавала кіраўніцтва Саюзу пісьменьнікаў без узгадненьня са мной.
Але, паралельна з Саюзам пісьменьнікаў, Таварыства беларускай мовы рыхтавала невялікую сяброўскую вечарыну, дзе павінны былі сабрацца паплечнікі, аднадумцы, дзе не было б выпадковых людзей. Для мяне была вялікая нечаканасьць, калі ў Дольную залю Чырвонага касьцёлу, дзе 200 з гакам месцаў, сабралася 1500 чалавек! Я вельмі ўдзячны ксяндзу-магістру Ўладзіславу Завальнюку, які дазволіў правесьці вечарыну ў вялікай залі".
(Скобла: ) "Ці павіншавалі вас улады? Званьне народнага паэта як бы абавязвае..."
(Гілевіч: ) "Ніякіх віншаваньняў не было — ні ад ураду, ні ад міністраў, ні ад кіраўнікоў дзяржаўных ведамстваў. Ніводнага дзяржаўнага віншаваньня! І дзякуй Богу! Я задаволены гэтым".
(Скобла: ) "У многіх пасьля 9 верасьня апусьціліся рукі. Людзі ня ведаюць, што рабіць, як ператрываць яшчэ пяць гадоў. З вашага гледзішча, якой у бліжэйшы час павінна быць стратэгія й тактыка тых, хто ўважае сябе апазыцыянэрам да сёньняшняй улады?"
(Гілевіч: ) "Вельмі кепска, калі ў некага апусьціліся рукі. Рукі апускаць ні ў якім разе нельга! 9 верасьня не спынілася жыцьцё, не абарвалася гісторыя Беларусі. Прыгадайце, што палякі пасьля падзелу Рэчы Паспалітай больш за сто гадоў ішлі да аднаўленьня сваёй дзяржаўнасьці. І прыйшлі. І ніхто не складаў рук, яны рабілі сваю справу, якую павінны былі рабіць.
І мы павінны працягваць сваю працу, кожны на сваім месцы, улічыўшы ўсе памылкі, усьвядоміўшы, чаго нам не хапае. А не хапае нам найперш нацыянальнай і гістарычнай сьвядомасьці. Значыць, трэба зьвярнуць увагу на моладзь — на школьніцтва, на студэнцтва, каб ужо цяпер рыхтаваліся да вялікіх дзеяньняў, каб увідочніць тую стратэгічную нязьменную мэту — дайсьці да Беларусі, Беларусі незалежнай, заможнай і дэмакратычнай".
(Скобла: ) "Відавочна, што беларуская апазыцыя павінна шукаць падтрымкі як на Захадзе, гэтак і на Ўсходзе. Месяц таму быў апублікаваны ваш зварот да расейскай інтэлігенцыі з заклікам не падтрымліваць дыктатарскі рэжым у Беларусі. Ці пачулі вас, ці былі нейкія водгукі з Расеі, ад тых, да каго вы зьвярталіся?"
(Гілевіч: ) "Гэты мой зварот, меркавалася, павінен быў быць надрукаваны і ў расейскіх газэтах. Мне абяцалі такую падтрымку. Але гэтага не адбылося. Скажу шчыра, я ня надта верыў, што будуць водгукі. Я ж вельмі добра ведаю сучасную расейскую інтэлігенцыю. Сёньняшняя яе пазыцыя, на маю думку, проста ганебная. Выдаюць сябе змагарамі за свабоду, за справядлівасьць, у традыцыях вялікай расейскай літаратуры.
А тут побач канкрэтная гістарычная сытуацыя — падтрымайце ж брацкі беларускі народ, падтрымайце яго ў найлепшых ягоных памкненьнях, у ягонай гістарычнай місіі! Дапамажыце разумным словам, запярэчце сваім кіраўнікам ды ўсім тым, хто сёньня хоча ізноў заграбастаць Беларусь, інкарпараваць яе ў імпэрыю! Маўчаць. Мне хацелася б, каб людзі ведалі сёньняшнюю пазыцыю расейскай інтэлігенцыі, якая асабіста ў мяне выклікае вялікае засмучэньне".
(Скобла: ) "У свой ча вы ачольвалі дзяржаўную камісію, якая арганізоўвала конкурс па стварэньні гімну незалежнай Беларускай дзяржавы. На жаль, колькігадовая праца камісіі не прынесла тады станоўчых вынікаў. І Рэспубліка Беларусь да гэтай пары фактычна ня мае свайго паўнавартаснага гімну.
Зразумела, што Лукашэнка ў 1995-м годзе адмяніў бы новы гімн, як ён зрабіў тое зь бела-чырвона-белым сьцягам і гербам Пагоня. Але цэлых чатыры гады Беларусь магла прачынацца не пад мэлёдыю, што адгукаецца ў памяці радком: "Мы беларусы, з братняю Русьсю..." Чаму ўсё ж не была скарыстаная яшчэ й гэтая магчымасьць дзяржаватворства?"
(Гілевіч: ) "Вы памыляецеся, калі думаеце, што былі гэтыя чатыры гады для гімну. Было проста ўвесьці герб і сьцяг, таму што яны былі. У верасьні 1991 году іх проста зацьвердзілі ў Вярхоўным Савеце па прапанове нашай камісіі па адукацыі й культуры, я, дарэчы, быў дакладчыкам.
А гімн трэба было стварыць. Вось і пачалі глядзець, абмяркоўваць розныя варыянты. Камісія была створаная на даручэньне Саўміну, і ў яе ўвайшлі пераважна музыкі: Лучанок, Вагнэр, Смольскі, Роўда, музыказнаўцы, прафэсары. Ад пачатку прапаноўваліся да разгляду наступныя творы: "Мы выйдзем шчыльнымі радамі" — вайсковы гімн часоў БНР, "Не пагаснуць зоркі ў небе" на верш Янкі Купалы, "Малітва" Міколы Равенскага на словы Натальлі Арсеньневай, а таксама славуты палянэз Агінскага.
Усё гэта музыказнаўцы адпрэчылі як непрыгоднае. Вырашылі абвесьціць конкурс. А час ідзе. І тут трэба сказаць пра галоўнае. Пакуль цягнулася абмеркаваньне, адбылася перамена настрояў у Вярхоўным Савеце, дзе й раней сытуацыя няпростая была — сьцяг і гімн прайшлі зь перавагай усяго на адзін голас!
Некаторыя дэпутаты-камуністы апомніліся, пачалі да мяне падыходзіць, маўляў, мы тады паслухалі вас і прагаласавалі, а цяпер прыйшла пара "адкруціць" усё назад. Ды й ва ўрадзе падтрымка ім была. Не забывайце, што тагачасны прэм'ер Вячаслаў Кебіч ў той час гаварыў усё тое, што потым падхапіў Лукашэнка — і пра інтэграцыю з Расеяй, і пра агульныя грошы.
І пайшла ўжо палітыка, каб не прапусьціць гімн. Маўляў, прамахнуліся са сьцягам і гербам, але тут ужо мы не прапусьцім! Пачалі спэцыяльна зацягваць. Конкурс нічога ня даў.
А тым часам дайшло ўжо да 1993 году. Вырашылі шукаць тэкст. Спыніліся на Купалавай "Маладой Беларусі". Пасьля конкурсу музыкаў толькі на гэты тэкст выбралі музыку Багатырова. А твор жа трэба развучыць, даць у выкананьні сымфанічнага аркестру, у выкананьні хору, пусьціць на Беларусь некалькі разоў, каб людзі паслухалі. І Вярхоўнаму Савету паказаць. І тут я адчуў наўмыснае тармажэньне, байкатаваньне гэтай задумы.
Я некалькі разоў тэлефанаваў міністру культуры, пытаўся: чаму справа зацягваецца? А ён: вы ведаеце, аркестар на гастролях, хор таксама ў ад'езьдзе... Вось так і цягнулася да 1994 году. І мне ўсё стала ясна. Я ў роспачы выступіў у друку: гімн у нас ёсьць — "Малітва". Давайце зробім трохі больш энэргічную аранжыроўку й зацьвердзім. Але было ўжо позна. У студзені 1994-га зьнялі з пасады Шушкевіча, ужо бралі верх рэваншысты".
(Скобла: ) "У вас заўсёды былі свае чытачы. Яскравае пацьверджаньне гэтаму — перапоўнены Чырвоны касьцёл 4 кастрычніка. Але падобна на тое, што ў вас зьявіўся самы галоўны чытач — Аляксандар Лукашэнка.
Я маю на ўвазе ягоную хваравітую рэакцыю на ваш верш "Быль пра чалавечнасьць тырана", надрукаваны ў "Народнай волі". Лукашэнка публічна прадэманстраваў з трыбуны ўсебеларускага сходу ў Палацы Рэспублікі, што чытае вашу паэзію.
Некалі Кандрат Крапіва прызнаваўся, што як толькі сядзе за пісьмовы стол, перад вачыма Лукаш Бэндэ паўстае. А ці не паўстае перад вамі ваш высокапастаўлены чытач?"
(Гілевіч: ) "Я не для яго пішу. Зашмат гонару для яго было б. Я пішу для людзей — так, як падказвае мне маё сумленьне, маё сэрца. Я выказваюся, спадзеючыся, што мае чытачы мяне пачуюць. Часам прыходзіцца чуць, што палітычная паэзія — гэта не мастацтва, яна нікому не патрэбная.
Мяне зьдзіўляюць такія меркаваньні. Я заўсёды прыгадваю вершы Купалы 1905-га, 1918-20 гадоў. Гэта была акурат палітычная паэзія, прыгадайце: "До спаць! паўстаньце грамадою, каб вораг вас ня мог зламаць!" Або верш Лермантава "На сьмерць паэта" — гэта таксама палітычная паэзія, але якая цэлую эпоху распачала ў расейскай паэзіі, прымусіла многіх задумацца над лёсам Расеі, над лёсам свабоды, над лёсам паэта й паэзіі.
Таму мая справа — выказваць у вершах тое, што я лічу патрэбным, вядома ж, са спадзяваньнем, што пачуюць тыя паважаныя людзі, для каго я пішу. Ну, а калі нехта й зь непаважаных мною пачуе... Што ж, мо й яму карысна будзе".
(Скобла: ) "Перш чым задаць вам наступнае пытаньне, я мушу сёе-тое патлумачыць. Нядаўна я глядзеў па тэлеканале НТВ дакумэнтальны фільм пра пярэдадзень Другой сусьветнай вайны. Мяне ўразіла падабенства праяваў народнай любові ў Нямеччыне і Савецкім Саюзе да сваіх правадыроў. Калі Гітлер і Сталін сустракаліся з народам — вось гэтыя людзкія вочы, якія сьвецяцца, гэтыя багавейныя позіркі.
Але яшчэ больш мяне ўразіла, што ў той жа дзень гэткімі ж самымі поглядамі глядзеў беларускі люд на свайго правадыра — на плошчы Мазыра, падчас "Дажынак". Як вы мяркуеце, ці не пачалася і ў нас сакралізацыя ўлады, якая ў гісторыі неаднойчы прыводзіла да плачлівых наступстваў?"
(Гілевіч: ) "Сакралізацыя ўлады ў нас па-сапраўднаму ніколі не заканчвалася. Яна не адменьвалася самім жыцьцём, людзі як бы чакалі такога моманту. Я чалавек яшчэ даваенны й памятаю па здымках даваенных, і цяпер бачу па рэтраспэктыўным кіно, як радаваліся тады тысячы людей, калі былі абвешчаныя вынікі суду над гэтак званымі "ворагамі народу", а насамрэч над бліжэйшымі паплечнікамі таварыша Сталіна.
Мяне таксама вельмі ўражвае гэтая здольнасьць людзей, натоўпу радавацца там, дзе трэба плакаць. Нейкі масавы псыхоз адбываецца зь людзьмі ў пэўных гістарычных сытуацыях.
Прычым, у краінах, якія прайшлі доўгі гістарычны шлях дэмакратычнага разьвіцьця, гэта немагчыма. Дзе былі такія сцэны? У фашысцкай Нямеччыне, у фашысцкай Італіі, у сталінскай савецкай імпэрыі. Мяне вельмі трывожыць тое, што адбываецца сёньня ў нас, што можна назіраць на беларускім тэлебачаньні.
Глядзіш — ну добрыя ж людзі, нашы ж беларусы, што ж вас прымушае радавацца там, дзе ніякіх падставаў для радасьці няма?! Там, дзе трэба засмучацца й думаць, як мы далей будзем жыць, якім шляхам мы пойдзем далей. Тут загадам нічога ня зробіш, тут трэба падымаць агульную культуру людзей, тлумачыць".
(Скобла: ) "У вас багаты жыцьцёвы вопыт суіснаваньня з уладай. Вы дзевяць гадоў, з 1980-га па 1989-ы год, узначальвалі Саюз пісьменьнікаў Беларусі. Кожная ўлада спрабуе з абаранкам ці бізуном падступіцца да людзей творчых.
Генадзь Бураўкін пасьпеў пры гэтай уладзе некалькі месяцаў пабыць намесьнікам міністра. Янка Брыль у адным са сваіх абразкоў прыгадваў, як яго настойліва запрашалі прыйсьці атрымаць мэдаль з рук прэзыдэнта. Ці рабіла спробы гэтая беларуская ўлада наблізіць да сябе вас?"
(Гілевіч: ) "Спроба наблізіць мяне да ўлады, ці хаця б нэўтралізаваць, выкрасьліць мяне з шэрагаў апазыцыі, была аднойчы зроблена.
Заходзіць неяк да мяне адзін паэт-начальнік, які быў на той час у фаворы ва ўлады. Бачу, што размова будзе незвычайная, бо нават трохі нападпітку быў. Кажа, прыйшоў да вас з такой праклятай місіяй, лепш бы не прыходзіць. Дастае пачатую пляшку каньяку — давай напачатку глынем перад размовай. Я кажу: не, давай спачатку пагаворым, у чым вашая місія? — "Мне даручылі пагаварыць з вамі, ці не далі б вы згоду сустрэцца з усенароднаабраным".
Мяне гэта вельмі зьдзівіла. Гавару, каб вы тут доўга ня мучыліся, я вам адразу скажу сваю думку. Такая сустрэча адбыцца ня можа. Каб яна адбылася, трэба, каб гэты ўсенароднаабраны спачатку папрасіў прабачэньня ў народу за тое, што абразіў яго найвялікшую сьвятыню — мову. Ён толькі-толькі ўзьлез на трон і сказаў, што беларуская мова нічога ня вартая, на ёй думак вялікіх нельга выказаць.
Калі ён хоча сустрэцца, няхай верне спачатку герб Пагоня й бела-чырвона-белы сьцяг! Няхай перастане спачатку прозьвішчы Быкава, Гілевіча ды іншых называць у множным ліку й ганьбаваць невядома за што!
Зробіць усё гэта, тады я падумаю, ці мы спаткаемся. А цяпер, лічыце, размова закончаная. Паэт-начальнік сказаў: "Ну то давайце хоць цяпер вып'ем". На гэтым і разьвіталіся. Больш ніякіх спробаў і прапановаў не было й не магло быць.
Наша ўзаемная "любоў" з Лукашэнкам пачалася яшчэ ў залі Вярхоўнага Савету. Яшчэ ў 1991-92 гадох я раскусіў усю сутнасьць гэтага чалавека, яго стаўленьне да нацыянальных каштоўнасьцяў, да мовы, да культуры, да сапраўдных інтарэсаў народу. Таму пра ніякае супрацоўніцтва не магло быць і гаворкі".
(Скобла: ) "Калі я яшчэ першакурсьнікам чытаў ваш раман у вершах "Родныя дзеці", то на палёх пазначаў рознага кшталту паралелі зь вядомага "Сказу пра Лысую гару". Гэткіх паралеляў назьбіралася 38, наўрад ці выпадкова. Дык хто на каго паўплываў — Вядзьмак Лысагорскі на Ніла Гілевіча, ці Гілевіч на Лысагорскага?"
(Гілевіч: ) "Ну, паводле храналёгіі, напэўна, Вядзьмак на Гілевіча — "Сказ..." жа напісаны раней. Аўтарства прыпісвалі й прыпісваюць многім. Вось днямі зьявілася найноўшае выданьне энцыкляпэдычнага даведніка "Хто ёсьць хто ў Беларусі". Дык там сказана, што самы верагодны аўтар "Сказу пра Лысую гару" — Рыгор Барадулін, а не Гілевіч.
Рэч у тым, што сёньня хто б ні захацеў узяць на сябе аўтарства паэмы, яго абвінавацяць — што ты, маўляў, бярэш на сябе тое, што ўжо належыць народу, што стала фальклёрам? Аўтара ўстанавіць могуць толькі дасьледчыкі-літаратуразнаўцы. Калі яны правядуць такое дасьледаваньне й аргумэнтавана дакажуць, што аўтар паэмы — гэта той, а ня іншы, то, магчыма, аўтар падыме рукі ўгору й здасца. Я нідзе нікому не адказаў, што "Сказ..." напісаў я, але нідзе нікому не сказаў, што гэта ня я..."
