Штодня на сайце "Свабоды — некаторыя фрагмэнты, з дадаткамі і папраўкамі кнігі Аляксандра Лукашука "За кіпучай чэкісцкай работай".
Самай вострай праблемай у пасьляваенным Менску была жыльлёвая. Кватэраў у разбураным горадзе не хапала нават супрацоўнікам НКВД. Даводзілася месяцамі чакаць чаргі ў інтэрнатах і гасьцініцах. Калі абураныя чэкісты зьвярталіся па дапамогу да свайго наркама, той карцінна разводзіў рукамі:
Нэ магу, кацо. Як камуніст камуністу кажу: сам ня маю кватэры ў Менску.
I гэта была праўда — калі можна ўжыць такое слова ў адносінах да Лаўрэнція Цанавы, які са сьнежня 1938-га па кастрычнік 1951-га працягваў у Беларусі крывавую справу Піляра, Рапапорта, Ляплеўскага, Малчанава, Бермана, Наседкіна.
З АНКЕТЫ ГЕНЭРАЛ-ЛЕЙТЭНАНТА ЦАНАВЫ Л. Ф.:
Лаўрэнці Цанава, народны камісар унутраных справаў БССР (1938-1941), міністар дзяржбясьпекі БССР (1943 — 1951). З сайту КДБ
1900 г. н., бацька — селянін-бядняк, адукацыя — сельскае вышэйшае пачатковае вучылішча, агульнаадукацыйныя курсы ў Тыфлісе. З 1921 году на працы ў органах ЧК, пракуратуры, кампартыі Грузіі, на кіраўнічых гаспадарчых пасадах. З канца 1938-га — наркам унутраных справаў Беларусі. Пад час вайны камандаваў Асобым аддзелам Заходняга, потым Цэнтральнага франтоў, зьяўляўся намесьнікам камандуючага 2-га Беларускага фронту.
Вартаўніца адамкнула дзьверы, і я ўвайшоў у тое, пра што Цанава казаў «няма кватэры» — двухпавярховы каменны палац у лесе ў Сьцяпянцы. Столь ужо безь ляпных аздабленьняў, няма крышталёвых люстраў, карціны са сьцен перавандравалі ў музэі, зьніклі раскошныя дываны, на кухні гатуюць абеды не на трох, а больш чым на сто чалавек адразу — потым тут быў дзіцячы сад-санаторый. Няма вышэзнай агароджы, вартавых сабак, даўно здох горны казёл...
«Цанава ў Беларусі быў фэадалам», — так ацанілі дзейнасьць былога члена бюро ЦК КП(б)Б на пленуме ў Менску, які ў ліпені 1953 году абмяркоўваў пастанову ЦК КПСС аб «шпіёне імпэрыялістычных разьведак» Лаўрэнціі Берыі. Члены беларускага ЦК выходзілі на трыбуну і выкрывалі асабістага сябра Берыі, які ў гэты час ужо знаходзіўся ў турме.
Варта Цанаву было трапіць пад дождж, а ў газэтах абяцалі сонца — і ён забараняў друкаваць зводку надвор’я, абураліся камуністы; безь ягонай візы нельга было зьмяшчаць рэпартажы пра футбол, які ён апякаў; вадзіцель машыны, які пасьмеў абагнаць ягоны легкавік, начаваў у пастарунку; калі інструктар гаркаму партыі прынес яму запрашэньне на нейкі сход за нумарам 9 ці 10, Цанава патрабаваў звольніць інструктара — такі вялікі нумар зьневажаў ягоную годнасьць; наркаму назалялі камары — і на ягоны загад у Сьцяпянцы засыпалі цэлую сажалку...
Не адставалі ад гаспадара і падначаленыя. Калі ў начальніка Віцебскага ГБ Прохарава, заўзятага галубятніка, зьнік голуб, уся гарадзкая міліцыя была паднятая на ногі, ачэплены рабочы квартал, і птушку знайшлі — паміж тысячаў іншых. Цанава не даваў у крыўду свае кадры: калі ў начальніка Гарадзенскага ГБ Фралова ўзьнік канфлікт зь першым сакратаром абкаму С. Прытыцкім, дык пасаду мусіў пакінуць Прытыцкі; гэтаксама ўцякалі з рэспублікі іншыя партыйныя кіраўнікі, якіх ён неўзьлюбіў. Пра лёс беспартыйных грамадзянаў, аднак, на пленуме ня ўзгадвалі...
Пару гадоў да гэтага члены бюро ЦК КП(б)Б інакш ацэньвалі дзейнасьць Цанавы ў Беларусі. У характарыстыцы, зацьверджанай на бюро, гаворыцца:
«Узначальваючы МГБ БССР, т. Цанава правёў значную работу па выяўленьні і ліквідацыі шпіёнска-дывэрсійнай агентуры нямецка-фашысцкай і іншых замежных разьведак, па разгрому контррэвалюцыйнага нацыяналістычнага падпольля, падпольных арганізацыяў беларуска-нямецкіх нацыяналістаў і бандыцкіх тэрарыстычных групаў. Т. Цанава ў кіраўніцтве органамі ГБ прынцыповы, патрабавальны, праяўляе вялікую настойлівасьць, працаздольнасьць, выхоўвае кадры чэкістаў у духу бальшавіцкай партыйнасьці».
У 1938 годзе Берыя мяняў кадры Яжова па ўсёй краіне. Цанава некалі служыў пад ягоным кіраўніцтвам у ОГПУ Грузіі, праўда, прозьвішча ягонае тады было іншае — Джанджгава. Пры прызначэньні ў Менск, паводле расказаў самога наркама, Лаўрэнці Першы быццам параіў былому падначаленаму зьмяніць прозьвішча, маўляў, у Беларусі ня вымавяць такое прозьвішча. Пазьней, аднак, высьветлілася, што прычына была іншая. Пад час грамадзянскай вайны Джанджгава камандаваў чэкісцкай часткай і скраў дзяўчыну з горнага сяла. Калі вяскоўцы пайшлі яе вызваляць, ён пасек іх з кулямёту. Узьнік страшэнны шум, трэба было прымаць меры, і Берыя схаваў падначаленага. Потым яго перакінулі на гаспадарчую працу. У другой палове 30-х гадоў ён працаваў у наркамземе, намесьнікам начальніка лімонна-мандарынавага трэсту, потым начальнікам Калхідбуду.
Былы шэф, які ўзначаліў НКВД СССР, выклікаў Цанаву ў Маскву і адтуль паслаў наводзіць парадак ва ўнутраных справах Беларусі. Папярэднікі, наркамы Берман і Наседкін, пакінулі Цанаву надзвычайную спадчыну: хапун крывавым грэбнем ірваў вёску і горад, былі арыштаваныя практычна ўсе ўладальнікі высокіх кабінэтаў у Менску, прарэджанае мясцовае начальства, крытыя грузавікі ўжо больш за год па начах хадзілі на Курапаты.
Не спыніўся іх паток і з прыездам у Менск Панцеляймона Панамарэнкі і Лаўрэнція Цанавы. Ужо ў 1940-м заслугі наркама ва ўнутраных справах Беларусі былі ацэненыя першым ордэнам Леніна. Пасьля таго, як часткі Чырвонай Арміі разам з гітлераўцамі правялі парад пераможцаў у Берасьці, Цанава заняўся разгортваньнем апарату НКВД і сеткі даносчыкаў у Заходняй Беларусі. Палонныя польскія афіцэры пад аховай канвою НКВД адпраўляліся ў лягеры Поўначы, Сібіры, але найбольшая частка канцэнтравалася ў Катыні.
Разьбіраліся зь Вільняй, вяліся арышты тых, хто супрацоўнічаў з польскімі ўладамі, а таксама тых, хто зь імі змагаўся — членаў розных партыяў, нацыянальных арганізацыяў, у тым ліку сваяцкай КПЗБ. Усе гэтыя апэрацыі праводзіліся пад наглядам наркама ўнутраных справаў.
Цанаву выпала і праца па чыстцы кадраў самога НКВД — многія чэкісты прайшлі праз той самы канвэер, які нядаўна раскручвалі.
Калі пачалася вайна, энкавэдысты ліхаманкава пакавалі свае архівы і перапраўлялі далей ад лініі фронту. Адных вязьняў расстрэльвалі на месцы ў турмах, іншых тэрмінова зганялі ў калёны і вялі на Ўсход. Канваіры мелі загад: у «выпадку немагчымасьці забясьпечыць ахову кантынгенту» — расстрэльваць вязьняў на месцы. Вядомыя выпадкі, калі канваіры, махнуўшы рукой на інструкцыю, адпускалі людзей. Аднак большасьць лягла ў зямлю, як гэта адбылося з калёнамі арыштаваных, якіх эвакуявалі зь Літвы: толькі ля дарогі на Чэрвень былі расстраляныя многія сотні няшчасных.
Асобыя аддзелы, якімі камандаваў Цанава на Заходнім, а потым Цэнтральным франтах, працягвалі рабіць тое самае, што рабілі энкавэдысты ў мірны час: ваявалі супраць свайго народа. Супраць салдатаў і афіцэраў, якія патрапілі ў акружэньне, супраць тых, хто вёў «паражэнскія размовы» — напрыклад, згадваў лёзунг аб вайне на чужой тэрыторыі і малой крывёй...
За сваю дзейнасьць Цанава быў узнагароджаны яшчэ двума ордэнамі Леніна і амаль трыццацю іншымі ордэнамі і мэдалямі. Калі меркаваць па ўзнагародах, гераічны сьмершавец праявіў надзвычайны талент палкаводца: тры ордэны Суворава, два — Кутузава, ён атрымаў узнагароды за абарону Масквы, Каўказа, вызваленьне Варшавы і ўзяцьце Кёнігсбэргу, а таксама фарсіраваў Одэр, хадзіў у рэйды з партызанамі, меў баявыя заслугі перад Манголіяй і Тувінскай рэспублікай, і, апроч таго, доблесна працаваў у тыле.
У характарыстыцы, зацьверджанай бюро ЦК, гаворыцца, што Цанава «актыўна ўдзельнічаў у працы ЦК КП(б)Б у справе разьвіцьця партызанскага руху».
Спэцгрупы, падрыхтаваныя НКВД, закідваліся ў нямецкі тыл для арганізацыі супраціву. Іх вызначала бязьлітаснае стаўленьне да мясцовага насельніцтва, якое спачатку не сьпяшалася на абарону савецкай улады, не хацела рызыкаваць сем’ямі, ісьці ў лес. Узаемныя падазрэньні, сачэньне адзін за адным, даносы, беспадстаўныя арышты і расстрэлы на месцы, зьдзекі над мірным насельніцтвам — усе гэтыя партыйна-энкавэдысцкія парадкі крывавай цьвільлю пакрылі партызаншчыну, густа нашпігаваную «асабістамі».
Ды пра тое дарма шукаць зьвестак у афіцыйнай гісторыі партызанскага руху. У ёй прозьвішча Цанавы нават ня згадваецца, хоць менавіта пад ягоным аўтарствам у 1949 годзе выйшла першае поўнае апісаньне партызанскага руху ў Беларусі ў двух тамах пад назвай «Всенародная партизанская война в Белоруссии против фашистских захватчиков».
Тэкст пісалі за наркама, вядома ж, «літрабы» — так скарочана і дакладна называлі літаратурных работнікаў, якія абслугоўвалі ласае на пісьменьніцкія ляўры начальства. У аснову кнігі быў пакладзены радасны прынцып, адлюстраваны ў наступным узоры «фальклёру»:
А на нашай на гары
Вырасьлі два дубіка.
Сталін кажа ў Маскве,
Чуе ўся рэспубліка!
З прычыны бібліяграфічнай рэдкасьці выданьня прывядзем некалькі назваў разьдзелаў:
«Призыв товарища Сталина к всенародной Отечественной войне», «Партия большевиков — организатор всенародной борьбы и побед», «Коммунистическая партия (большевиков) Белоруссии во главе своего народа», «Колхозы — большевистская крепость», «Сталинская дружба народов Советского Союза нерушима».
Было ў кнізе сказана і пра «подлое предательское лицо белорусских националистов», але толькі мімаходзь, каб не псаваць карціну ўсенароднай адзінадушнасьці.
Сярод бесталковага нагрувашчаньня прыкладаў сапраўдных і прыдуманых нямецкіх зьверстваў ды бальшавіцкага гераізму — абавязковыя напаміны пра тое, што беларускі народ штохвілінна адчуваў геніяльны бацькоўскі клопат вялікага Сталіна і паплечнікаў.
«Выконваючы ўказаньні правадыра, верныя вучні Леніна і паплечнікі таварыша Сталіна Георгі Максімавіч Малянкоў і Лаўрэнці Паўлавіч Берыя з пачатку Айчыннай вайны аказвалі велізарную практычную дапамогу ў справе арганізацыі і далейшага разгортваньня партызанскага руху на тэрыторыі Беларусі».
15 ліпеня 1953 году загадам Галоўліту БССР № 143 было прадпісана
«канфіскаваць зь бібліятэк грамадзкага карыстаньня і кнігагандлю частку першую кнігі Цанавы Л. Ф. „Усенародная партызанская вайна ў Беларусі супраць фашысцкіх захопнікаў“, Менск, 1950 г., 10.000 асобнікаў, 342 ст.»
Канфіскацыі падлягалі і 60.000 асобнікаў двухтомніка на расейскай мове. У канцы ліпеня 1953 году зь менскага ў маскоўскі ЦК была накіраваная тэлеграма з просьбай пазбавіць Цанаву паўнамоцтваў дэпутата Вярхоўнага Савету СССР і БССР. Яшчэ праз два тыдні пленум ЦК КПБ пазбавіў паўнамоцтваў дэпутата Вярхоўнага Савету БССР і Лаўрэнція нумар адзін — Берыю.
Задоўга да гэтых падзеяў, у кастрычніку 1951-га, Цанава пакінуў Беларусь. Ён перабраўся ў Маскву, на пасаду намесьніка міністра дзяржбясьпекі Абакумава. Але затрымаўся на Лубянцы нядоўга: яго ўцягнула ў тую самую мясарубку, куды ён запіхваў іншых.
Комплекс будынкаў у Менску, дзе месьціцца міліцыя і КГБ, быў пабудаваны пасьля вайны пад непасрэдным кіраўніцтвам тады ўжо міністра ўнутраных справаў БССР Цанавы (у сакавіку 1946-га НКВД было перайменаванае ў МУС). Дом з гадзіньнікам насупраць таксама прызначаўся для работнікаў органаў, так што без жыльля чэкісты хадзілі нядоўга.
Цанава тлумачыў такое разьмяшчэньне кватэр для супрацоўнікаў спэцыфікай працы — часта даводзіцца працаваць па начах, зручна дабірацца. Некаторыя будаўнічыя матэрыялы дастаўляліся проста з Каўказу. Расказваюць, калі залівалі фундамэнт, Цанава зьняў і кінуў туды сваю генэральскую папаху.
Фундамэнт атрымаўся надзейны.
Чытаць далей
ТАЙНА СЬМЕРЦІ ХАРОШЫХ КАМУНІСТАЎ
У другой палове 80-х, на пачатку гістарычнай галоснасьці, у беларускім друку шмат пісалі пра лёсы двух кіраўнікоў Беларусі, чыё жыцьцё абарвалася ў 1937 годзе — старшыню ЦВК Аляксандра Чарвякова і старшыню Саўнаркаму Мікалая Галадзеда.
Яны ўніклі сьледзтва, суда і расстрэлу, скончыўшы самагубствам. Чарвякоў застрэліўся у сваім кабінэце пад час XVI зьезду кампартыі Беларусі, Галадзед выкінуўся з вакна будынку НКВД у Менску пасьля арышту. Зрэшты, гэта былі вэрсіі, якія адны гісторыкі прымалі, іншыя адмаўлялі, сьцьвярджаючы, што Чарвякова застрэлілі, а Галадзеда выкінулі з вакна самі энкавэдысты. Аднак архіўныя знаходкі дазваляюць больш пэўна гаварыць пра акалічнасьці сьмерці Мікалая Галадзеда...
