Беларускай Фэмідзе не пазайздросьціш. Ад летняй сьпякоты ўсё жывое страчвае сваю жыцьцёвую актыўнасьць, стараецца ў цянёк зашыцца. Нават пільнавокія і чуйнавухія супрацьпаветраныя сілы РБ разамлелі ад сонца і прыдрамалі пры сваіх лякатарах. А як прыдрамаць дзе-небудзь у халадку, калі ты багіня правасудзьдзя? Тым болей судзіць даводзіцца часта і не абы якіх злачынцаў — то кандыдатаў на прэзыдэнта, то тэрарыстаў, якія без усялякай матывацыі узрываюць бомбы ў мэтро, то — апошнім часам усё часьцей — журналістаў і прадпрымальнікаў.
Вось і гэтым разам на лаве падсудных апынуўся не зусім звычайны «злачынца» — кнігараспаўсюднік Алесь Яўдаха. Увесь ягоны крымінал палягае ў тым, што ён набываў кнігі ў сталічных выдавецтвах і рассылаў іх сваім сябрам і знаёмым па рэгіёнах. У гарады і мястэчкі, забытыя айчынным дзяржаўным кнігагандлем.
Скажам, жыве дзе-небудзь у Чашніках аматар беларускага прыгожага пісьменства, і захацелася яму прачытаць новую кнігу Васіля Быкава ці Ўладзімера Арлова. Куды яму зьвярнуцца? У мясцовую бібліятэку? Але кнігі названых пісьменьнікаў апошнім часам выдаюцца толькі ў недзяржаўных выдавецтвах, супрацоўнічаць зь якімі раённым бібліятэкам не дазволена. У кнігарню? Дык у Чашніках яе даўно закрылі. У Менск па кожную кнігу таксама не наезьдзісься — дарагавата. Застаецца адно — скарыстацца паслугамі «Белпошты» і добрых людзей у сталіцы, вядома ж, кампэнсаваўшы ім іхныя выдаткі.
Прызнаюся, безьліч разоў такім кнігараспаўсюднікам даводзілася быць і аўтару гэтых радкоў. Супрацоўніцы менскага паштамту спачатку падазрона касавурыліся на запоўненыя па-беларуску блянкі, а потым — прывыклі. А аднойчы ветлівая маладзіца прызналася, што ў яе акенцы стала абслугоўваецца яшчэ адзін беларускамоўны кліент — барадаты і высокі, жыве непадалёку... Таксама кнігі пасылае.
Падазраю, што ня толькі мы з «барадатым і высокім» пасылаем кніжныя бандэролі ў рэгіёны. Трэба ж некаму падмяняць абсалютна абыякавую да роднай літаратуры «Белкнігу» і наладжваць, як калісьці пісаў сьветлай памяці Янка Брыль, «цыркуляцыю добрых кніг па краіне».
Дарэчы, і сам Янка Брыль кожную сваю новую кнігу шмат каму, звычайна, пасылаў праз пошту. Памятаю, апошні брылёўскі зборнік «Парастак» я атрымаў у сваім паштовым аддзяленьні зь недаравальным спазьненьнем — улетку 2006-га, прыехаўшы зь вёскі на пахаваньне аўтара...
І тут не выпадае абмінуць увагай тую заганную практыку, якая даўно ўжо мае месца ў дачыненьнях паміж выдавецтвам і аўтарам. Справа ў тым, што нашы выдавецтвы (як дзяржаўныя, так і прыватныя) узялі за правіла разьлічвацца з аўтарамі... іх жа кнігамі. Налічваюць ганарар, пераводзяць яго ў кнігі і думаюць, што такім чынам ашчасьлівілі пісьменьніка.
Прывяду прыклад з уласнага жыцьця. Апошняя мая кніга ў дзяржаўным выдавецтве — паэтычны зборнік «Вочы Савы» — выйшла ў памятным 1994 годзе. У прызначаны дзень я прыйшоў у выдавецтва «Мастацкая літаратура» па ганарар і — ледзьве вынес яго адтуль. Замест хрупасткіх і нечага вартых тады «зайцоў» я атрымаў на рукі роўна 100 уласных кніжак.
З тае пары амаль дваццаць гадоў прайшло, а з пісьменьнікамі і сёньня працягваюць разьлічвацца падобным спосабам. Можна зразумець кнігавыдаўцоў — у іх няма іншага выйсьця. Але зразумейце і пісьменьнікаў — не марынаваць жа і не засольваць ім уласныя кнігі! Даводзіцца прадаваць на сустрэчах з чытачамі. Занятак малапрыемны і, кажуць, незаконны. Вось клубніцы са сваіх прыватнаўласьніцкіх сотак прадаваць можна, а кнігі, табой жа напісаныя, — нельга.
Шмат разоў падчас розных масавых дзяржаўных мерапрыемстваў я назіраў, як літаратары фармальна парушаюць закон — прадаюць свае кнігі. Асабліва «преуспевает» у гэтай справе адзін расейскамоўны празаік Т., які піша на гістарычныя тэмы. І ніхто яго не чапае. Чамусьці мне здаецца, што калі б Алесь Яўдаха распаўсюджваў па краіне ня Быкава, Барадуліна і Арлова, а тамы Чаргінца, то ён таксама не апынуўся б на лаве падсудных.
Суд над распаўсюднікам беларускай літаратуры Алесем Яўдахам павінен выклікаць пачуцьцё сораму ў тых, хто бачыць у падобнай дзейнасьці злачынства. У беларускай гісторыі кнігі вельмі часта фігуравалі ў судовых справах. Ад часоў Францішка Скарыны.
«І вось кніганошаў загадана было лавіць. Бо чорт яго ведае, ці ня новы гэта канал знайшлі, каб прапаведваць свае думкі, падбухторшчыкі і валасатыя прапагандысты»...
Дзеяньне ў апавяданьні Ўладзімера Караткевіча «Кніганошы» адбываецца на глухім памежным кардоне ў ХІХ стагодзьдзі, калі Беларусь уваходзіла ў Расейскую імпэрыю. Палешукоў, якія насілі недазволеныя кнігі «на тутэйшай гаворцы» празь мяжу, памежнікі папросту стралялі без суду і сьледзтва. У незалежнай Рэспубліцы Беларусь сучасных кніганошаў судзяць у адміністрацыйным парадку. Прагрэс відавочны. Але ўсё роўна — павінна быць сорамна.
Вось і гэтым разам на лаве падсудных апынуўся не зусім звычайны «злачынца» — кнігараспаўсюднік Алесь Яўдаха. Увесь ягоны крымінал палягае ў тым, што ён набываў кнігі ў сталічных выдавецтвах і рассылаў іх сваім сябрам і знаёмым па рэгіёнах. У гарады і мястэчкі, забытыя айчынным дзяржаўным кнігагандлем.
Скажам, жыве дзе-небудзь у Чашніках аматар беларускага прыгожага пісьменства, і захацелася яму прачытаць новую кнігу Васіля Быкава ці Ўладзімера Арлова. Куды яму зьвярнуцца? У мясцовую бібліятэку? Але кнігі названых пісьменьнікаў апошнім часам выдаюцца толькі ў недзяржаўных выдавецтвах, супрацоўнічаць зь якімі раённым бібліятэкам не дазволена. У кнігарню? Дык у Чашніках яе даўно закрылі. У Менск па кожную кнігу таксама не наезьдзісься — дарагавата. Застаецца адно — скарыстацца паслугамі «Белпошты» і добрых людзей у сталіцы, вядома ж, кампэнсаваўшы ім іхныя выдаткі.
Прызнаюся, безьліч разоў такім кнігараспаўсюднікам даводзілася быць і аўтару гэтых радкоў. Супрацоўніцы менскага паштамту спачатку падазрона касавурыліся на запоўненыя па-беларуску блянкі, а потым — прывыклі. А аднойчы ветлівая маладзіца прызналася, што ў яе акенцы стала абслугоўваецца яшчэ адзін беларускамоўны кліент — барадаты і высокі, жыве непадалёку... Таксама кнігі пасылае.
Падазраю, што ня толькі мы з «барадатым і высокім» пасылаем кніжныя бандэролі ў рэгіёны. Трэба ж некаму падмяняць абсалютна абыякавую да роднай літаратуры «Белкнігу» і наладжваць, як калісьці пісаў сьветлай памяці Янка Брыль, «цыркуляцыю добрых кніг па краіне».
Дарэчы, і сам Янка Брыль кожную сваю новую кнігу шмат каму, звычайна, пасылаў праз пошту. Памятаю, апошні брылёўскі зборнік «Парастак» я атрымаў у сваім паштовым аддзяленьні зь недаравальным спазьненьнем — улетку 2006-га, прыехаўшы зь вёскі на пахаваньне аўтара...
І тут не выпадае абмінуць увагай тую заганную практыку, якая даўно ўжо мае месца ў дачыненьнях паміж выдавецтвам і аўтарам. Справа ў тым, што нашы выдавецтвы (як дзяржаўныя, так і прыватныя) узялі за правіла разьлічвацца з аўтарамі... іх жа кнігамі. Налічваюць ганарар, пераводзяць яго ў кнігі і думаюць, што такім чынам ашчасьлівілі пісьменьніка.
Прывяду прыклад з уласнага жыцьця. Апошняя мая кніга ў дзяржаўным выдавецтве — паэтычны зборнік «Вочы Савы» — выйшла ў памятным 1994 годзе. У прызначаны дзень я прыйшоў у выдавецтва «Мастацкая літаратура» па ганарар і — ледзьве вынес яго адтуль. Замест хрупасткіх і нечага вартых тады «зайцоў» я атрымаў на рукі роўна 100 уласных кніжак.
З тае пары амаль дваццаць гадоў прайшло, а з пісьменьнікамі і сёньня працягваюць разьлічвацца падобным спосабам. Можна зразумець кнігавыдаўцоў — у іх няма іншага выйсьця. Але зразумейце і пісьменьнікаў — не марынаваць жа і не засольваць ім уласныя кнігі! Даводзіцца прадаваць на сустрэчах з чытачамі. Занятак малапрыемны і, кажуць, незаконны. Вось клубніцы са сваіх прыватнаўласьніцкіх сотак прадаваць можна, а кнігі, табой жа напісаныя, — нельга.
Шмат разоў падчас розных масавых дзяржаўных мерапрыемстваў я назіраў, як літаратары фармальна парушаюць закон — прадаюць свае кнігі. Асабліва «преуспевает» у гэтай справе адзін расейскамоўны празаік Т., які піша на гістарычныя тэмы. І ніхто яго не чапае. Чамусьці мне здаецца, што калі б Алесь Яўдаха распаўсюджваў па краіне ня Быкава, Барадуліна і Арлова, а тамы Чаргінца, то ён таксама не апынуўся б на лаве падсудных.
Суд над распаўсюднікам беларускай літаратуры Алесем Яўдахам павінен выклікаць пачуцьцё сораму ў тых, хто бачыць у падобнай дзейнасьці злачынства. У беларускай гісторыі кнігі вельмі часта фігуравалі ў судовых справах. Ад часоў Францішка Скарыны.
«І вось кніганошаў загадана было лавіць. Бо чорт яго ведае, ці ня новы гэта канал знайшлі, каб прапаведваць свае думкі, падбухторшчыкі і валасатыя прапагандысты»...
Дзеяньне ў апавяданьні Ўладзімера Караткевіча «Кніганошы» адбываецца на глухім памежным кардоне ў ХІХ стагодзьдзі, калі Беларусь уваходзіла ў Расейскую імпэрыю. Палешукоў, якія насілі недазволеныя кнігі «на тутэйшай гаворцы» празь мяжу, памежнікі папросту стралялі без суду і сьледзтва. У незалежнай Рэспубліцы Беларусь сучасных кніганошаў судзяць у адміністрацыйным парадку. Прагрэс відавочны. Але ўсё роўна — павінна быць сорамна.
