І гэтым разам я пра мову. Але ў крыху іншай краіне. Дакладней кажучы, у зусім іншай краіне. Тым ня менш, беларускія аналёгіі, якія тут будуць прасьвечваць праз усе дзіркі майго аповеду, невыпадковыя. А кажучы наўпрост, яны сюды прыцягнутыя наўмысна. І ўсе тыя, хто кляйміў мяне ў недалёкім мінулым як прыхільніка «русыфікацыі» Беларусі, зноў атрымаюць зручную нагоду, каб закляйміць яшчэ раз:)
Уніі, першая, другая і трэцяя
Нарвэжцы згубілі сваю старажытную нарвэскую мову падчас гэтак званай пэрсанальнай уніі з Даніяй (1536-1814). У гэтым дзяржаўным саюзе дамінавала Данія, як палітычна, так і культурна. Афіцыйнай мовай Дацка-нарвэскага каралеўства была дацкая. Кароль і ўся адміністрацыйная ўлада разьмяшчаліся ў Капэнгагене. З пачаткам дацка-нарвэскай палітычнай уніі была дэ факта ўведзеная і рэлігійная ўнія ― пратэстантызм стаў афіцыйнай рэлігіяй каралеўства, а Нарвэгія страціла сваю незалежную царкоўную структуру. Да ўсяго да таго, у выніку шматлікіх дацка-швэдзкіх войнаў, Нарвэгія страціла кучу сваіх правінцый на карысьць Швэцыі. Ну вось вам скандынаўская аналёгія уніі ВКЛ з Польскай Каронай. І сваю мову страцілі, і царкву, і зямлю...
Унія Нарвэгіі з Даніяй была другой па ліку скандынаўскай уніяй. Першая, званая Кальмарскай уніяй (1397-1523), была палітычным саюзам трох скандынаўскіх каралеўстваў, Даніі, Нарвэгіі і Швэцыі. Нарвэгія і ў гэтай першай уніі не адыгрывала нейкай істотнай палітычнай ролі.
У эпоху рамантызму, пасьля таго як Нарвэгія выйшла з уніі з Даніяй і заключыла унію са Швэцыяй, трэцюю па ліку ў сваёй гісторыі (1814-1905), нарвэскія рамантыкі назвалі палітычна-культурнае панаваньне Даніі над Нарвэгіяй (1397-1814) «400-гадовай ноччу».
Адна мова ў дзьвюх формах
У швэдзка-нарвэскай уніі Нарвэгія мела сваю ўласную канстытуцыю. У той канстытуцыі было запісана, што нарвэжцы маюць права паслугоўвацца сваёй мовай, то бок, ня швэдзкай. Праблема аднак была ў тым, што нарвэскай мовы, уласна кажучы, не існавала. Адукаваныя пласты грамадзтва карысталіся дацкай мовай. Праўда, сялянства ў гарах і над фіёрдамі гаварыла на сваіх дыялектах, але ўсе тыя дыялекты былі даволі ізаляваныя адзін ад аднаго і скрозь непісьмовыя.
Як ні дзіўна, старажытная нарвэская мова ― мова нарвэскіх вікінгаў і скальдаў ― пакінула сваю краіну ў сярэднявеччы і перабралася лодкамі на Ісьляндыю, дзе жыве і квітнее па сёньняшні дзень пад назвай ісьляндзкай. А сама Нарвэгія перайшла на дацкую падчас «400-гадовай ночы». Больш-менш у тым самым часе, як ВКЛ перайшло на польскую. Але чамусьці ніхто зь беларускіх рамантыкаў не называе літоўска-польскай уніі ні ноччу, ні нават прыцемкамі...
У ХІХ стагодзьдзі нарвэскія пісьменьнікі пачалі сваю дацкую мову асьцярожна «нарвэгізаваць». «Нарвэгізацыя» ішла двума шляхамі: а) празь зьмену правапісу дацкіх словаў, які пачалі шчыльней дапасоўваць да вымаўленьня дацкай мовы адукаванымі нарвэжцамі; б) праз замену некаторых дацкіх словаў іх мясцовымі, нарвэскімі эквівалентамі. Такім чынам узьнік нарвэскі варыянт дацкай мовы («нарвэская трасянка»), які ў ХХ стагодзьдзі атрымаў афіцыйную назву bokmål (даслоўна: кніжная мова). Больш кансэрватыўны варыянт «нарвэскай трасянкі» называецца riksmål (даслоўна: дзяржаўная мова). Знакавай постацьцю ў гэтай тэндэнцыі тварэньня асобнай нацыянальнай мовы нарвэжцаў быў настаўнік Кнуд Кнудсэн (1812-1895).
Другі шлях вырашэньня моўнага пытаньня ў Нарвэгіі запрапанаваў Івар Осэн (1813-1896), выдатны філёляг і лексыкограф. Дзясяткі два гадоў ён прысьвяціў вывучэньню нарвэскіх вясковых дыялектаў і здолеў ухапіць «вышэйшы парадак» у фанэтычна-марфалягічнай блытаніне «нарвэскага Палесься» на захадзе краіны, вылучыўшы супольную дыялектную базу, на аснове якой можна было стварыць літаратурную форму новай нарвэскай мовы. У лексыкаграфіі Осэн быў прыхільнікам пурыстычнага прынцыпу і прапанаваў выключыць зь літаратурнага стандарту ўсе тыя дацкія і нямецкія словы, калі хаця б у адным зь мясцовых дыялектаў захаваліся іх адпаведнікі, якія можна было этымалягічна вывесьці ад старажытнай нарвэскай мовы. Моўнае тварэньне Івара Осэна атрымала назву landsmål (даслоўна: краёвая мова).
Пад канец ХІХ стагодзьдзя нарвэскі парлямэнт афіцыйна зацьвердзіў riksmål і landsmål як дзьве дапушчальныя формы нарвэскай мовы. І кожная школа атрымала права вырашаць, на якой з гэтых дзьвюх моваў весьці навучаньне.
Пісьменьнікі пісалі па-рознаму. Генрык Ібсэн (1828-1906) пісаў свае п’есы на вельмі кансэрватыўнай форме riksmål, якая мала чым адрозьнівалася ад дацкага літаратурнага стандарту. Другі нарвэскі геній, Кнут Гамсун (1859-1952), зь цягам часу ўсё мацней «нарвэгізаваў» свой riksmål, хоць да landsmål не дайшоў, бо і не імкнуўся дайсьці. А трэці волат нарвэскай літаратуры, Тар’ей Вэсас (1897-1970), пісаў на вельмі кансэрватыўнай (вузкадыялектнай) форме landsmål, то бок, на ўласна нарвэскай мове, якая ў ХХ стагодзьдзі атрымала афіцыйную назву nynorsk (даслоўна: нованарвэская мова).
Марнае змаганьне за агульную мову
Моўная дыхатамія ў Нарвэгіі, якую ў ХІХ стагодзьдзі заклалі Кнудсэн і Осэн, праявілася напоўніцу ў палітычна-моўных баталіях ХХ стагодзьдзя.
У 1906 годзе ўзьнікла арганізацыя, якая паставіла сабе за мэту прасоўваньне landsmål. А ў 1907 прыхільнікі riksmål завязалі сваю арганізацыю. Гэтае шыхтаваньне зьбеглася ў часе з увядзеньнем патрабаваньня, каб усе кандыдаты ва ўнівэрсытэты здавалі экзамэн таксама з другой нарвэскай мовы. То бок, тыя, якія ў сярэдняй школе вучыліся на riksmål, мелі пісаць на ўступным экзамэне твор на landsmål, і vice versa.
Палітыкі ў ХХ стагодзьдзі прапанавалі, як тады здавалася, разумную альтэрнатыву ― давайце праз артаграфічныя рэформы, якія ў ХІХ стагодзьдзі пасьпяхова аддалілі нарвэскі гарадзкі варыянт дацкай мовы ад дацкага літаратурнага стандарту, наблізім riksmål да landsmål да такой ступені, калі ўжо нельга будзе адрозьніць адну форму нацыянальнай мовы ад другой, і тады назавем гэтую моўную канвэргенцыю samnorsk (даслоўна: агульная нарвэская мова).
Калі не памыляюся, у ХХ стагодзьдзі ў Нарвэгіі было як мінімум шэсьць правапісна-граматычных рэформаў нарвэскай мовы, якія зацьвярджаліся парлямэнтам (у 1907, 1917, 1938, 1952, 1959 і 1981 гадах). Уявіце сабе пакуты нарвэскіх школьнікаў і настаўнікаў, якім у сярэднім раз на 15 гадоў заканадаўцы выштукоўвалі новыя правапісныя правілы і мянялі граматыку, то ў адзін бок, то ў другі!
Гэтая палітыка зьліцьця ўсіх нарвэскіх моваў у адну правалілася з трэскам. Насамрэч здарылася нешта адваротнае: цяпер, акрамя дзьвюх афіцыйных пісьмовых формаў нацыянальнай мовы (bokmål i nynorsk), існуе яшчэ некалькі менш афіцыйных, якія адрозьніваюцца адна ад адной ступеньню выкарыстаньня дацкіх і мясцовых лексычных, марфалягічных і правапісных варыянтаў. Калі можна сказаць, што ў Нарвэгіі існуе больш-менш стабільны правапісны стандарт для bokmål i nynorsk, то няма і намёку на нейкую артаэпічную ўніфікацыю. Як той казаў, кто как хаціт, так і гаварыт. Хто на bokmål, хто на nynorsk, а хто на палескай, гэта значыць, на сваёй хатняй. І ўся гэтая маўленчая неразьбярыха ў публічным жыцьці ўспрымаецца нарвэжцамі зусім нармальна, як, не раўнуючы, моўная ідыясынкразія ў выкананьні ўдзельнікаў «Званочкаў» на Радыё Свабода... Усе мы нарвэжцы, і няма чаго тут саромецца...
Пра галоўнае
Мова становіцца нацыянальнай тады, калі на ёй пачынаюць ствараць вартасную нацыянальную культуру. Нарвэгія даказала гэты тэзіс зь лішкам. І Ірляндыя. Дацкая мова ў нарвэскім варыянце (bokmål, «нарвэская трасянка») ― гэта мова высокай культуры, гэта мова Ібсэна, Гамсуна, Сігрыд Унсэт. Гэта таксама мова высакапробнай масавай культуры, напрыклад, мова дэтэктываў Ю Нэсбё. А з другога боку, найбольш папулярны на сьвеце сучасны нарвэскі драматург, Юн Фосэ, піша на нованарвэскай. І «нарвэскі Гарсія Маркес», Х’яртан Флёгстаг, піша свае раманы таксама на нованарвэскай. Пра Тар’ей Вэсаса я ўжо згадваў.
У Беларусі трасянка ня стане мовай высокай культуры. У найлепшым выпадку яна можа стаць мовай гумарыстычных «інтэрмэцаў» у беларускіх або расейскіх тэкстах, як калісь у ХVIII стагодзьдзі беларуская была мовай камічных «жыдоўска-мужыцкіх інтэрмэцаў» у польскамоўных п’есах на беларускім матэрыяле. І ўсім зразумела, чаму трасянка ня стане мовай беларускай культуры. Бо трасянка ў Беларусі ня мае ніякага грамадзкага статусу. На ёй, як усе мы адчуваем, гавораць менш адукаваныя за нас. У Нарвэгіі на трасянцы гаварыла і гаворыць эліта. А культуру стварае якраз эліта, не плябэі.
Значыць, для беларускай культуры застаецца беларуская мова. І расейская. Мне цяжка ўявіць, што магчыма ўтрымаць у нейкай даўжэйшай пэрспэктыве сытуацыю, у якой нацыянальнай культурай лічыцца толькі тое, што ствараецца на беларускай мове, а ўсё, што ствараецца на расейскай, гуртам і задарма аддаецца суседняй дзяржаве. Гэта ж самагубны абсурд. Інтарэс захаваньня і ўзмацненьня незалежнай беларускай дзяржавы якраз патрабуе ўлучэньня расейскай мовы ў нацыянальны культурны кровазварот. Бо інакш Беларусь сама сябе аддасьць расейцам... Такую небясьпеку выдатна разумелі і нарвэжцы, і ірляндцы. Пара і беларусам да гэтага дапетрыць.
Мне яшчэ цяжэй уявіць, што ў нейкай агляднай пэрспэктыве ў Беларусь на белым кані ўедзе Зянон Станіслававіч і навучыць усіх бяз вынятку гаварыць па-беларуску ды пісаць вершы і апавяданьні на гэтай мове. Гэта нерэальна, нават калі б Зянон Станіслававіч уехаў у Беларусь на натаўскім танку...
Канешне, цяжка прызнаць нават перад самім сабою, што ў Беларусі колькасьць прыхільнікаў беларускай мовы як выключнай мовы публічнага жыцьця і нацыянальнай культуры можа быць больш-менш такая, як колькасьць прыхільнікаў nynorsk у Нарвэгіі — дзесьці каля 20%. А астатнія 80% — за мову «старэйшага брата», за мову «акупанта».
Але беларуская сытуацыя выглядае менавіта так, што для пераважнай большасьці з тых 4 мільёнаў беларусаў, якія на рэфэрэндуме ў 1995 годзе прагаласавалі за наданьне расейскай мове статусу дзяржаўнай, расейская ўжо не ўспрымаецца, як мова «старэйшага брата» ці «акупанта», а проста як мова таты з мамай, то бок, як родная. Ніякі палітычны рэжым, ні цяперашні, ні будучы гэтага адчуваньня, я лічу, радыкальна ня зьменіць. Але палітычны рэжым можа радыкальна зьмяніць грамадзкае адчуваньне адносна другой нацыянальнай мовы. То бок, рэжым у змозе так маніпуляваць грамадзкай думкай, каб беларусы-носьбіты беларускай мовы глядзелі на беларусаў-носьбітаў расейскай мовы як на недапечаных прыдуркаў, і vice versa. Якраз гэтага цяперашні рэжым і дамогся.
Ну, усім нібыта ясна, што пакуль немагчыма замяніць гэты рэжым іншым. Але ніхто чамусьці ня можа патлумачыць, чаму нельга ў сваёй галаве памяняць ідэалягічныя ўстаноўкі гэтага рэжыму, паводле якіх беларус беларусу ня брат, а прыдурак...
Уніі, першая, другая і трэцяя
Нарвэжцы згубілі сваю старажытную нарвэскую мову падчас гэтак званай пэрсанальнай уніі з Даніяй (1536-1814). У гэтым дзяржаўным саюзе дамінавала Данія, як палітычна, так і культурна. Афіцыйнай мовай Дацка-нарвэскага каралеўства была дацкая. Кароль і ўся адміністрацыйная ўлада разьмяшчаліся ў Капэнгагене. З пачаткам дацка-нарвэскай палітычнай уніі была дэ факта ўведзеная і рэлігійная ўнія ― пратэстантызм стаў афіцыйнай рэлігіяй каралеўства, а Нарвэгія страціла сваю незалежную царкоўную структуру. Да ўсяго да таго, у выніку шматлікіх дацка-швэдзкіх войнаў, Нарвэгія страціла кучу сваіх правінцый на карысьць Швэцыі. Ну вось вам скандынаўская аналёгія уніі ВКЛ з Польскай Каронай. І сваю мову страцілі, і царкву, і зямлю...
Унія Нарвэгіі з Даніяй была другой па ліку скандынаўскай уніяй. Першая, званая Кальмарскай уніяй (1397-1523), была палітычным саюзам трох скандынаўскіх каралеўстваў, Даніі, Нарвэгіі і Швэцыі. Нарвэгія і ў гэтай першай уніі не адыгрывала нейкай істотнай палітычнай ролі.
У эпоху рамантызму, пасьля таго як Нарвэгія выйшла з уніі з Даніяй і заключыла унію са Швэцыяй, трэцюю па ліку ў сваёй гісторыі (1814-1905), нарвэскія рамантыкі назвалі палітычна-культурнае панаваньне Даніі над Нарвэгіяй (1397-1814) «400-гадовай ноччу».
Адна мова ў дзьвюх формах
У швэдзка-нарвэскай уніі Нарвэгія мела сваю ўласную канстытуцыю. У той канстытуцыі было запісана, што нарвэжцы маюць права паслугоўвацца сваёй мовай, то бок, ня швэдзкай. Праблема аднак была ў тым, што нарвэскай мовы, уласна кажучы, не існавала. Адукаваныя пласты грамадзтва карысталіся дацкай мовай. Праўда, сялянства ў гарах і над фіёрдамі гаварыла на сваіх дыялектах, але ўсе тыя дыялекты былі даволі ізаляваныя адзін ад аднаго і скрозь непісьмовыя.
Як ні дзіўна, старажытная нарвэская мова ― мова нарвэскіх вікінгаў і скальдаў ― пакінула сваю краіну ў сярэднявеччы і перабралася лодкамі на Ісьляндыю, дзе жыве і квітнее па сёньняшні дзень пад назвай ісьляндзкай. А сама Нарвэгія перайшла на дацкую падчас «400-гадовай ночы». Больш-менш у тым самым часе, як ВКЛ перайшло на польскую. Але чамусьці ніхто зь беларускіх рамантыкаў не называе літоўска-польскай уніі ні ноччу, ні нават прыцемкамі...
У ХІХ стагодзьдзі нарвэскія пісьменьнікі пачалі сваю дацкую мову асьцярожна «нарвэгізаваць». «Нарвэгізацыя» ішла двума шляхамі: а) празь зьмену правапісу дацкіх словаў, які пачалі шчыльней дапасоўваць да вымаўленьня дацкай мовы адукаванымі нарвэжцамі; б) праз замену некаторых дацкіх словаў іх мясцовымі, нарвэскімі эквівалентамі. Такім чынам узьнік нарвэскі варыянт дацкай мовы («нарвэская трасянка»), які ў ХХ стагодзьдзі атрымаў афіцыйную назву bokmål (даслоўна: кніжная мова). Больш кансэрватыўны варыянт «нарвэскай трасянкі» называецца riksmål (даслоўна: дзяржаўная мова). Знакавай постацьцю ў гэтай тэндэнцыі тварэньня асобнай нацыянальнай мовы нарвэжцаў быў настаўнік Кнуд Кнудсэн (1812-1895).
Другі шлях вырашэньня моўнага пытаньня ў Нарвэгіі запрапанаваў Івар Осэн (1813-1896), выдатны філёляг і лексыкограф. Дзясяткі два гадоў ён прысьвяціў вывучэньню нарвэскіх вясковых дыялектаў і здолеў ухапіць «вышэйшы парадак» у фанэтычна-марфалягічнай блытаніне «нарвэскага Палесься» на захадзе краіны, вылучыўшы супольную дыялектную базу, на аснове якой можна было стварыць літаратурную форму новай нарвэскай мовы. У лексыкаграфіі Осэн быў прыхільнікам пурыстычнага прынцыпу і прапанаваў выключыць зь літаратурнага стандарту ўсе тыя дацкія і нямецкія словы, калі хаця б у адным зь мясцовых дыялектаў захаваліся іх адпаведнікі, якія можна было этымалягічна вывесьці ад старажытнай нарвэскай мовы. Моўнае тварэньне Івара Осэна атрымала назву landsmål (даслоўна: краёвая мова).
Пад канец ХІХ стагодзьдзя нарвэскі парлямэнт афіцыйна зацьвердзіў riksmål і landsmål як дзьве дапушчальныя формы нарвэскай мовы. І кожная школа атрымала права вырашаць, на якой з гэтых дзьвюх моваў весьці навучаньне.
Пісьменьнікі пісалі па-рознаму. Генрык Ібсэн (1828-1906) пісаў свае п’есы на вельмі кансэрватыўнай форме riksmål, якая мала чым адрозьнівалася ад дацкага літаратурнага стандарту. Другі нарвэскі геній, Кнут Гамсун (1859-1952), зь цягам часу ўсё мацней «нарвэгізаваў» свой riksmål, хоць да landsmål не дайшоў, бо і не імкнуўся дайсьці. А трэці волат нарвэскай літаратуры, Тар’ей Вэсас (1897-1970), пісаў на вельмі кансэрватыўнай (вузкадыялектнай) форме landsmål, то бок, на ўласна нарвэскай мове, якая ў ХХ стагодзьдзі атрымала афіцыйную назву nynorsk (даслоўна: нованарвэская мова).
Марнае змаганьне за агульную мову
Моўная дыхатамія ў Нарвэгіі, якую ў ХІХ стагодзьдзі заклалі Кнудсэн і Осэн, праявілася напоўніцу ў палітычна-моўных баталіях ХХ стагодзьдзя.
У 1906 годзе ўзьнікла арганізацыя, якая паставіла сабе за мэту прасоўваньне landsmål. А ў 1907 прыхільнікі riksmål завязалі сваю арганізацыю. Гэтае шыхтаваньне зьбеглася ў часе з увядзеньнем патрабаваньня, каб усе кандыдаты ва ўнівэрсытэты здавалі экзамэн таксама з другой нарвэскай мовы. То бок, тыя, якія ў сярэдняй школе вучыліся на riksmål, мелі пісаць на ўступным экзамэне твор на landsmål, і vice versa.
Палітыкі ў ХХ стагодзьдзі прапанавалі, як тады здавалася, разумную альтэрнатыву ― давайце праз артаграфічныя рэформы, якія ў ХІХ стагодзьдзі пасьпяхова аддалілі нарвэскі гарадзкі варыянт дацкай мовы ад дацкага літаратурнага стандарту, наблізім riksmål да landsmål да такой ступені, калі ўжо нельга будзе адрозьніць адну форму нацыянальнай мовы ад другой, і тады назавем гэтую моўную канвэргенцыю samnorsk (даслоўна: агульная нарвэская мова).
Калі не памыляюся, у ХХ стагодзьдзі ў Нарвэгіі было як мінімум шэсьць правапісна-граматычных рэформаў нарвэскай мовы, якія зацьвярджаліся парлямэнтам (у 1907, 1917, 1938, 1952, 1959 і 1981 гадах). Уявіце сабе пакуты нарвэскіх школьнікаў і настаўнікаў, якім у сярэднім раз на 15 гадоў заканадаўцы выштукоўвалі новыя правапісныя правілы і мянялі граматыку, то ў адзін бок, то ў другі!
Гэтая палітыка зьліцьця ўсіх нарвэскіх моваў у адну правалілася з трэскам. Насамрэч здарылася нешта адваротнае: цяпер, акрамя дзьвюх афіцыйных пісьмовых формаў нацыянальнай мовы (bokmål i nynorsk), існуе яшчэ некалькі менш афіцыйных, якія адрозьніваюцца адна ад адной ступеньню выкарыстаньня дацкіх і мясцовых лексычных, марфалягічных і правапісных варыянтаў. Калі можна сказаць, што ў Нарвэгіі існуе больш-менш стабільны правапісны стандарт для bokmål i nynorsk, то няма і намёку на нейкую артаэпічную ўніфікацыю. Як той казаў, кто как хаціт, так і гаварыт. Хто на bokmål, хто на nynorsk, а хто на палескай, гэта значыць, на сваёй хатняй. І ўся гэтая маўленчая неразьбярыха ў публічным жыцьці ўспрымаецца нарвэжцамі зусім нармальна, як, не раўнуючы, моўная ідыясынкразія ў выкананьні ўдзельнікаў «Званочкаў» на Радыё Свабода... Усе мы нарвэжцы, і няма чаго тут саромецца...
Пра галоўнае
Мова становіцца нацыянальнай тады, калі на ёй пачынаюць ствараць вартасную нацыянальную культуру. Нарвэгія даказала гэты тэзіс зь лішкам. І Ірляндыя. Дацкая мова ў нарвэскім варыянце (bokmål, «нарвэская трасянка») ― гэта мова высокай культуры, гэта мова Ібсэна, Гамсуна, Сігрыд Унсэт. Гэта таксама мова высакапробнай масавай культуры, напрыклад, мова дэтэктываў Ю Нэсбё. А з другога боку, найбольш папулярны на сьвеце сучасны нарвэскі драматург, Юн Фосэ, піша на нованарвэскай. І «нарвэскі Гарсія Маркес», Х’яртан Флёгстаг, піша свае раманы таксама на нованарвэскай. Пра Тар’ей Вэсаса я ўжо згадваў.
У Беларусі трасянка ня стане мовай высокай культуры. У найлепшым выпадку яна можа стаць мовай гумарыстычных «інтэрмэцаў» у беларускіх або расейскіх тэкстах, як калісь у ХVIII стагодзьдзі беларуская была мовай камічных «жыдоўска-мужыцкіх інтэрмэцаў» у польскамоўных п’есах на беларускім матэрыяле. І ўсім зразумела, чаму трасянка ня стане мовай беларускай культуры. Бо трасянка ў Беларусі ня мае ніякага грамадзкага статусу. На ёй, як усе мы адчуваем, гавораць менш адукаваныя за нас. У Нарвэгіі на трасянцы гаварыла і гаворыць эліта. А культуру стварае якраз эліта, не плябэі.
Значыць, для беларускай культуры застаецца беларуская мова. І расейская. Мне цяжка ўявіць, што магчыма ўтрымаць у нейкай даўжэйшай пэрспэктыве сытуацыю, у якой нацыянальнай культурай лічыцца толькі тое, што ствараецца на беларускай мове, а ўсё, што ствараецца на расейскай, гуртам і задарма аддаецца суседняй дзяржаве. Гэта ж самагубны абсурд. Інтарэс захаваньня і ўзмацненьня незалежнай беларускай дзяржавы якраз патрабуе ўлучэньня расейскай мовы ў нацыянальны культурны кровазварот. Бо інакш Беларусь сама сябе аддасьць расейцам... Такую небясьпеку выдатна разумелі і нарвэжцы, і ірляндцы. Пара і беларусам да гэтага дапетрыць.
Мне яшчэ цяжэй уявіць, што ў нейкай агляднай пэрспэктыве ў Беларусь на белым кані ўедзе Зянон Станіслававіч і навучыць усіх бяз вынятку гаварыць па-беларуску ды пісаць вершы і апавяданьні на гэтай мове. Гэта нерэальна, нават калі б Зянон Станіслававіч уехаў у Беларусь на натаўскім танку...
Канешне, цяжка прызнаць нават перад самім сабою, што ў Беларусі колькасьць прыхільнікаў беларускай мовы як выключнай мовы публічнага жыцьця і нацыянальнай культуры можа быць больш-менш такая, як колькасьць прыхільнікаў nynorsk у Нарвэгіі — дзесьці каля 20%. А астатнія 80% — за мову «старэйшага брата», за мову «акупанта».
Але беларуская сытуацыя выглядае менавіта так, што для пераважнай большасьці з тых 4 мільёнаў беларусаў, якія на рэфэрэндуме ў 1995 годзе прагаласавалі за наданьне расейскай мове статусу дзяржаўнай, расейская ўжо не ўспрымаецца, як мова «старэйшага брата» ці «акупанта», а проста як мова таты з мамай, то бок, як родная. Ніякі палітычны рэжым, ні цяперашні, ні будучы гэтага адчуваньня, я лічу, радыкальна ня зьменіць. Але палітычны рэжым можа радыкальна зьмяніць грамадзкае адчуваньне адносна другой нацыянальнай мовы. То бок, рэжым у змозе так маніпуляваць грамадзкай думкай, каб беларусы-носьбіты беларускай мовы глядзелі на беларусаў-носьбітаў расейскай мовы як на недапечаных прыдуркаў, і vice versa. Якраз гэтага цяперашні рэжым і дамогся.
Ну, усім нібыта ясна, што пакуль немагчыма замяніць гэты рэжым іншым. Але ніхто чамусьці ня можа патлумачыць, чаму нельга ў сваёй галаве памяняць ідэалягічныя ўстаноўкі гэтага рэжыму, паводле якіх беларус беларусу ня брат, а прыдурак...
