Для чаго ладзяцца акцыі пратэсту?

Якое значэньне маюць акцыі пратэсту на Кастрычніцкай плошчы ў Менску, якія адбываліся на гэтым тыдні? Ці важнае для беларусаў пытаньне вызваленьня палітвязьняў? Чаму цяперашні крызіс не спарадзіў масавых пратэстаў?

Над гэтымі пытаньнямі ў «Праскім акцэнце» разважаюць: рэдактар часопіса АРХЭ Валер Булгакаў, публіцыст Сяргей Дубавец і блогер Дзьмітры Ісаёнак

Дракахруст: На гэтым тыдні літаральна штодзень на Кастрычніцкую плошчу ў Менску выходзілі людзі. Выходзілі з пратэстам, фактычна з адзіным лёзунгам – «Свабоду палітвязьням». Іх затрымлівалі, асуджалі на адміністрацыйны арышт, а яны ўсё роўна выходзілі. Але выходзіла штораз пару дзясяткаў чалавек.

Якое значэньне маюць гэтыя акцыі? Прыгадваюцца радкі «зь іскры ўзгарыцца полымя», выслоўе «кропля камень точыць». Але гэта прыгожыя вобразы, якія не заўсёды адпавядаюць рэчаіснасьці. Часам узгараецца, а часам і не, часам точыць, а часам і нічога таму каменю ня робіцца, тачы яго хоць сто гадоў.

А як адносна акцый на Кастрычніцкай на гэтым тыдні?

Дубавец: Розьніца ў тым, з чым ты выходзіш і чым гатовы ахвяраваць. Калі ты выходзіш за бэнзін, важна, каб удзельнікаў было чым болей. Калі ты пляскаеш у ладкі супраць застою, таксама важная лічба і карцінка. А калі ты выходзіш за каштоўнасьці, за свабоду для палітычных вязьняў, дык як казаў Караткевіч, ня трэба двух, каб пачаць. Твой выхад адбываецца ня ў соцыюме, не ў палітыцы, а ў антрапасфэры. Ён ужо з таго шэрагу, што самаспаленьне Ромаса Каланты ў Літве, Яна Палаха ў Чэхіі ці таго «дзівака», з самаспаленьня якога пачалася рэвалюцыя ў Тунісе. Наш Парфянкоў выходзіць, ніколі ня ведаючы, ці вернецца ён дахаты. Ягоны выхад вельмі высока матываваны, бо ён каштоўнасны. Таму на аднаго Парфянкова ўсё адно будзе сорак журналістаў і два палкі амону.

Цяперашні рэжым мярзотны зусім ня коштамі на бэнзін і нават не застоем, а тым, што ён зьнішчае каштоўнасьці – маральныя, нацыянальныя, духоўныя. А Парфянкоў, ідучы за свабоду палітвязьняў, гэтыя каштоўнасьці, наадварот, сьцьвярджае. І апынаецца адзін на адзін з рэжымам. І тут ужо ня важна, колькі іх, Парфянковых, выйшла. У нас і з таго боку, па вялікім рахунку, адзін сядзіць. Бо ўвесь гэты рэжым – гэта ён і ёсьць. І ён цудоўна разумее, што гэта самі каштоўнасьці ў абліччы Парфянкова паўстаюць супраць ягонага герастратаўскага чыну.

Дракахруст: Дзьмітры, а вы згодны зь меркаваньнем Сяргея, што калі за бэнзін выходзяць, то колькасьць істотная. А калі як Парфянкоў, то і няважна, як той казаў, і адзін чалавек – большасьць. У пэўным сэнсе. Маральная.

Ісаёнак: Я б зьвярнуў увагу на своеасаблівую эвалюцыю. «Рэвалюцыя праз сацыяльныя сеткі» ставіла на мэце ўцягнуць у працэс больш-менш шырокія колы насельніцтва і запусьціць зьмену ўлады. Народны сход таксама ставіў мэту прыцягнуць насельніцтва. А апошнія акцыі нават ня ставяць на мэце прыцягнуць насельніцтва. Ёсьць усе падставы
сьцьвярджаць, што яны арыентаваныя ня столькі на беларусаў, якія дагэтуль праяўлялі поўную індыфэрэнтнасьць да пытаньняў дэмакратыі і наяўнасьці палітвязьняў, а на міжнародныя структуры, якія гэтымі пытаньнямі цікавяцца. Гэта добрая тэхналягічная спроба паўплываць на лёс палітзьняволеных, зрабіўшы гэтую тэму фонам любых перамоваў уладаў з Захадам пра крэдыты, інвэстыцыі і г.д. Калі размова ідзе аб вызваленьні палітвязьняў, то гэта нармальны паліттэхналягічны ход, хаця і без удзелу насельніцтва. Але рэвалюцыю без насельніцтва зрабіць немагчыма. Мы тут назіраем адмову апазыцыі ад рэвалюцыйнага сцэнару і пераход да барацьбы за дробныя саступкі.

Дракахруст: Валер, а вы згодны з формулай Сяргея – што калі людзі выходзяць на плошчу за каштоўнасьці, то колькасьць і няважная. Ён сам прыводзіць прыклад туніскага героя Мухамада Буазізі, які ўчыніў самаспаленьне, і пасьля гэтага на вуліцы выйшлі сотні тысяч. Усё ж такі гэта мела наступствы. А калі б ня мела? Гэта ўсё роўна было б важна?

Булгакаў: Палітычная рэвалюцыя ня мае зыходнага пункту. Задача палітычных тэхнолягаў палягае ў тым, каб намацаць, пратэставаць гэты пункт пры дапамозе даступных мэтадаў. Тое, што адбываецца – гэта разьведка боем, адбываецца спроба прааналізаваць, пабачыць, ці гатовае беларускае грамадзтва падтрымаць гэтую купку пратэстоўцаў на цэнтральнай плошчы Менску, якія выйшлі з палітычнымі лёзунгамі.

Тут трэба згадзіцца зь Сяргеем, што патрабаваньні, зьвязаныя з сацыяльнымі матэрыямі і дабрабытам, апрыёры забясьпечваюць большую ўвагу з боку розных сацыяльных груп. І чыста аўтаматычна немагчыма параўноўваць колькасьць людзей, якія падпісваюцца пад лёзунгамі ўтаймаваньня цэнаў на бэнзін і пад лёзунгамі вызваленьня палітычных вязьняў.

Я не пагаджуся з Дзьмітрыем, які кажа, што дэмакратычны лягер тым самым адмаўляецца ад стаўкі на рэвалюцыю і пераходзіць да дробнай валтузьні. У Беларусі зараз беспрэцэдэнтны эканамічны крызіс і ён бударажыць сьвядомасьць як беларускай эліты, так і сусьветнай эліты, якая зацікаўленая Беларусьсю. Сусьветная эліта ня можа зразумець, чаму эканамічны крызіс не прывёў да ўзьнікненьня істотнай палітычнай альтэрнатывы, да палітычнай мабілізацыі палітычнага грамадзтва.

Цяперашнія акцыі на Кастрычніцкай маюць папярэднікаў. У 2005 годзе ўзьнікла ініцыятыва кожны месяц 16-га запальваць на вокнах сьвечкі, тым самым сымбалізуючы пратэставы патэнцыял. Гэтая акцыя ня скончылася відавочнай і яўнай перамогай, але яе мэта, як і цяпер, была прамацаць, наколькі беларусы гатовыя ня толькі мянціць языкамі на кухні пра кепскага Лукашэнку, але і пайсьці з палітычнымі лёзунгамі, публічна адстаяць свае патрабаваньні на плошчу.

Дракахруст: Валер, маё наступнае пытаньне – якраз пра гэтае прамацваньне. Патрабаваньне вызваленьня палітычных вязьняў – гэта цэнтральнае патрабаваньне Захаду, патрабаваньне, відавочна, для яго надзвычай важнае. А для саміх беларусаў, за якіх палітвязьні ўласна і пакутуюць? Ад чаго залежыць адказ? Ці калі ёсьць хаця б некалькі людзей, якія выходзяць на плошчу дзеля гэтага, то адсюль і вынікае, што для беларусаў гэта важна? Вы сказалі – прамацаць настроі. Дык хіба гэтае прамацваньне не паказала, якія настроі?

Булгакаў: Канкрэтны лёзунг – другасны. Гаворка ідзе пра тое, ці здольныя беларусы зараз «павесьціся» на палітычную тэматыку. Стратэгі гэтых акцый доўга абмяркоўвалі пытаньне, пад якімі лёзунгамі выходзіць, і сапраўды прыйшлі да высновы, што лёзунг вызваленьня палітвязьняў будзе мець рэзананс у сэрцах беларусаў. Пасьля апошніх прэзыдэнцкіх выбараў беспрэцэдэнтная колькасьць людзей пацярпела ад палітычнага перасьледу. Так што з пункту гледжаньня колькаснага гэтая стратэгія мае пад сабой пэўную подбіўку.

Што тычыцца сашчэпліваньня яе зь беларускай рэальнасьцю, то тое, што пакуль яна не правакуе пэўны рэзананс, што сотні тысяч беларусаў не выходзяць пад гэтымі лёзунгамі, ня ёсьць паразай. Гэта паказвае, што лукашэнкаўскі рэжым дзейнічаў апошнія гады настолькі эфэктыўна, што палітычная мабілізацыя беларускіх мас, нягледзячы на трохразовае падзеньне жыцьцёвага ўзроўню беларуса, немагчымая ў цяперашняй сытуацыі.

Дракахруст: Сяргей, а на ваш погляд, чым можна патлумачыць такую загадку: у краіне крызіс, цэны скачуць угору, рубель уніз, за год беларусы зьбяднелі хіба не ў разы, таксама ў разы паводле сацыялягічных апытаньняў абрынуўся рэйтынг Аляксандра Лукашэнкі і давер да ўлады. А на плошчы – дзясяткі людзей. Я ня толькі пра акцыі на Кастрычніцкай на гэтым тыдні, я і пра спробы «Рэвалюцыі праз сацыяльныя сеткі» ўзнавіць свае маршы, і пра апошнюю акцыю «Стоп-бэнзін», і пра Народны сход. Чакалася, што грамадзка-палітычная актыўнасьць увосень узрасьце, а яна – наадварот. У чым прычына? Страх? Але, напрыклад, у Тунісе, Эгіпце ці Лібіі падставаў для страху было яшчэ больш, там улада страляла з першага ж дня хваляваньняў. А ў Беларусі ўлада не страляе, але на плошчы толькі дзесяткі людзей. Чаму?

Дубавец: Асабіста для мяне тут загадкі няма. Для беларусаў усё гэта становіцца важным тады, калі яны ўсьведамляюць сябе беларусамі і калі іх нешта яднае. Вось я казаў пра каштоўнасьці, дык галоўная каштоўнасьць, якую зьнішчае гэты посткаляніяльны рэжым – гэта беларуская мова. Яна сёньня неадрыўная ад свабоды палітычных зьняволеных, настолькі глыбака гэта ўсё ўзаемазьвязана. І тое, што пратэстоўцы часам выходзяць з плякатамі па-расейску, фактычна на мове гэтага посткаляніялізму, гэта істотна зьмяншае эфэкт іх акцыяў і іх подзьвігу. Калі ты выходзіш адстойваць каштоўнасьці і справядлівасьць, а пры тым гатовы ахвяраваць сабою цалкам, ня варта адстойваць толькі палову каштоўнасьцяў ці палову справядлівасьці, а палову аддаваць супастату на расьцярзаньне, гэтым ты яго толькі падмацоўваеш. Таму я б раіў пратэстоўцам пісаць плякаты па-беларуску.

Дракахруст: Дзьмітры, а на ваш погляд, чаму так атрымліваецца ў Беларусі, што крызіс ёсьць, а пратэстаў няма? Скажам, у красавіку 1991 году былі і, наколькі я памятаю, не пад лёзунгамі на беларускай мове. А сёлета былі ў Тунісе, Эгіпце і Лібіі. Але не ў Беларусі.

Ісаёнак: Мне здаецца, ёсьць два важныя фактары. Калі мы прыгадаем дакрызісную сытуацыю, якая была год таму, то тады пытаньне эканамічнай барацьбы насельніцтва не стаяла, бо яно было задаволенае, а пытаньне палітычнай барацьбы не стаяла, бо яму гэта было нецікава. Зараз паўстала пытаньне эканамічнай барацьбы, але высьветлілася, што за той час, пакуль народ спаў, яго пазбавілі мэханізмаў гэтай барацьбы, структуры, авангарду, які мог яго павесьці. Адзіны спосаб, які прапануецца народу, як ён можа выказаць сваё эканамічнае незадавальненьне, даволі дзіўны. Ён павінен выказваць сваё незадавальненьне, далучаючыся да лёзунгаў пра свабоду палітвязьням. Гэта такі даволі пакручасты шлях. Пратэставы патэнцыял, які зараз сьпее, будзе вымушаны прабіваць нейкае невядомае зараз рэчышча. Калі праб'е, можа ў нас будзе, як у Эгіпце. Але гэта запатрабуе шмат сіл і часу, таму што зараз няма рэальных мэханізмаў.

Другое пытаньне зьвязанае з крыніцамі легітымнасьці рэжыму. Гэта не абавязкова дабрабыт. У левых ёсьць такое паняцьце – банапартысцкі рэжым. Гэта дыктатура асобы, якая стаіць над усімі і кіруе ня столькі дзякуючы прамому гвалту, колькі таму, што безь яго людзі, розныя сацыяльныя групы ня змогуць дамовіцца. Ён займаецца прымушэньнем розных сацыяльных груп да міру, яго асноўны аргумэнт – калі мяне ня будзе, вы ўсе пераб'ецеся і перагрызецеся.

І чым больш радыкальна ставіцца пытаньне палітвязьняў, чым больш радыкальна выражаецца пазыцыя апазыцыі, як гэта зрабіў зараз Сяргей, тым больш падставаў для перараджэньня нашага рэжыму ў банапартысцкі, які мірыць усіх, і гэта галоўнае яго дасягненьне. Мір, усё ціха, усё добра.

Дракахруст: Дзьмітры, ну як жа мірыць усіх? Да апошняга часу было больш за 40 палітвязьняў, некаторыя дагэтуль сядзяць, пасьля 19 сьнежня сотні людзей прайшлі праз адміністрацыйны арышт. Гэта, здаецца, даволі высокая цана за мір, і ці можна наагул назваць гэта мірам?

Ісаёнак: Ну гэта гвалтоўнае прымушэньне да міру, на тое гэта і дыктатура. Але абывацель глядзіць на гатоўнасьць розных палітычных сілаў у выпадку зьмены рэжыму дзейнічаць бескампрамісна. Апазыцыя дэманструе сваю непахіснасьць, намер ісьці ў госьці са сваім самаварам, маўляў, калі вы хочаце змагацца за свае эканамічныя правы, вы ўсё роўна прыйдзеце да патрабаваньня вызваленьня палітвязьняў – гаворыць яна народу. Гэтая бескампраміснасьць выклікае пытаньне, а што ж будзе ў выпадку зьмены ўлады, ці ня будуць інтарэсы народу праігнараваныя цалкам?

Дракахруст: Валер, а з кім з калегаў вы згодны? Ці ў вас іншы адказ на пытаньне, чаму крызіс ёсьць, а пратэстуюць некалькі дзясяткаў чалавек?

Булгакаў: Пагаджуся і зь першым і з другім прамоўцам. Безумоўна, Сяргей Дубавец мае рацыю, дэмакратычная рэвалюцыя адбываецца значна хутчэй, калі ў грамадзтве ёсьць кансэнсус па нацыянальным пытаньні. Гэта стала агульным месцам, таму ня варта гэта нават паўтараць – Польшча, Прыбалтыка, часткова Ўкраіна пацьвярджаюць гэтую максіму. Але цяперашні культурна-гістарычны момант у Беларусі паказвае, што той status quo, які існаваў напачатку 90-х гадоў, фактычна не парушаны, больш за тое, ёсьць небясьпека, што русыфікацыя, а не беларусізацыя, прасунулася далей. Тут я пагаджаюся зь Дзьмітрыем, што ў падзеленым грамадзтве асаблівую палітычную небясьпеку тоіць распальваньне фобій і паранаідальных фрустрацый. Напачатку 90-х у Беларусі суіснавалі даволі варожа настроеныя адна супраць адной моўна-культурныя групы. Лукашэнкаўскі рэжым сапраўды бярэ на ўзбраеньне ідэю прымусовай пацыфікацыі. Важны лёзунг у палітычнай рыторыцы – мы мірым і забясьпечваем спакойнае існаваньне Беларусі.

Тое, што адбываецца на плошчах і вуліцах цяпер, паказвае, што як і напачатку 90-х гадоў, беларуская нацыянальная ідэя ня ёсьць тым арыенцірам, той вартасьцю, якая здольная вывесьці на вуліцы ўсю нацыю, гэта значыць сотні тысяч людзей. Я зь вялікай прыкрасьцю і горыччу гэта канстатую, але гэта ёсьць сацыялягічны факт.

І ёсьць яшчэ адзін фактар, якому мае суразмоўцы надалі менш увагі. Гэта тое, што рэжым мэтанакіравана зьнішчаў інфраструктуру палітычнай альтэрнатывы. Няма грамадзкіх аўтарытэтаў, за якімі маглі б пайсьці сотні тысяч людзей, яны зьнішчаныя пры дапамозе мэдыйных і інфармацыйных тэхналёгій або выштурхнутыя ў эміграцыю. З другога боку маем паралюш і каляпс апазыцыйных палітычных партый. Тое, што адбываецца зараз, у прыватнасьці, з БНФ, без шкадаваньня цяжка абмяркоўваць. І нягледзячы на спрыяльныя абставіны, я маю на ўвазе эканамічны крызіс, для палітычнай дзейнасьці, тыя апазыцыйныя сілы, якія засталіся на палітычнай арэне, альбо няздольныя да палітычнай барацьбы альбо, як рух «За свабоду» Аляксандра Мілінкевіча, наагул адмовіліся ад правядзеньня палітычных кампаній, сканцэнтраваўшыся на культурна-адукацыйнай дзейнасьці.

Дракахруст: Калі кінуць вокам на больш гістарычную пэрспэктыву і рэтраспэктыву – якое значэньне маюць пратэсты, ахвяры, на першы погляд ці ў кароткатэрміновай пэрспэктыве бясплённыя? Вось бясплённыя, бясплённыя, а прыходзіць час, можа праз гады і дзесяцігодзьдзі, і туды, дзе калісьці выходзіў дзясятак чалавек, выходзяць дзясяткі і сотні тысяч. Дык вось гэта адбываецца таму, што калісьці дзясятак усё ж выходзіў? Ці проста час прыйшоў, прыйшлі тэрміны і выйшлі. Выйшлі б нават, калі б да таго наагул было поўнае маўчаньне і цішыня?

Ісаёнак: Я ўсё ж веру ў тое, што чалавек умее назапашваць вопыт. Магчыма, у выніку гэтых акцый мы зразумеем, што рана лезьці на браневічок, а трэба шукаць пункты дотыку розных сацыяльных груп у Беларусі. І толькі тады, калі апазыцыя зразумее, што ўладу немагчыма ўзяць сіламі і лёзунгамі апазыцыі, можна будзе выйсьці на новы ўзровень. Кожны ўдар галавой аб сьценку набліжае гэты момант.

Булгакаў: У заходняй сацыялёгіі ёсьць такая тэорыя path dependency (залежнасьць ад папярэдняга шляху). Калі груба, то яе сутнасьць палягае ў тым, што куды ты прыйшоў залежыць ад таго, адкуль ты выйшаў. Гэтая тэорыя вельмі пасуе да беларускай рэчаіснасьці. Сапраўды, грамадзтвы краін Цэнтральнай і Ўсходняй Эўропы адрозьніваюцца ад беларускага тым, што пасьля 2-й усясьветнай вайны яны плацілі тысячамі ахвяр за супраціў таталітарнай уладзе і спробу вызваленьня, я маю перш за ўсё партызанскія рухі і кампаніі грамадзянскага супраціву. У Беларусі, у адрозьненьне ад Украіны, Літвы, Польшчы, рух супраціву, хаця безумоўна і існаваў, але не дасягаў такога накалу. І сапраўды гэта ўжо пытаньне мэдыйнай інжынэрыі – давесьці пасьля інфармацыю ў нацыянальнай упакоўцы да шырокіх масаў, што традыцыя супраціву ёсьць і раней ці пазьней яна трыюмфуе.

На мой погляд, абсалютна безумоўна, што не варушачыся, не ствараючы прэцэдэнту, не прамацваючы «варожыя шэрагі», немагчыма заўтра дасягнуць сур'ёзнага выніку.

Дубавец: Я ня згодны з тым, што нацыянальная ідэя ня можа аб'яднаць народ на перамены. Проста ніхто ніколі яшчэ не спрабаваў. Уся наша апазыцыя, яна ў лепшым выпадку білінгвістычная.

Дракахруст: А народ хіба нейкі іншы?

Дубавец: Народу, нацыі ў нас яшчэ няма. Насельніцтва можа быць суб'ектам палітыкі толькі ў выглядзе нацыі. Я пра тое, што мы нават не спрабавалі вызначыць, у якім стане сёньня Беларусь. Мы толькі здагадваемся, што наша незалежнасьць, яна не зусім як бы незалежнасьць, а што гэта – мы пра гэта не гаворым. Я ўжыў тэрмін «посткаляніяльны стан». Дапусьцім, калі гэта посткаляніяльны стан, дык у калёніяў асноўная
матывацыя масавых зрухаў і рухаў – выхад да незалежнасьці. Значыць, мы павінны на гэта рабіць стаўку, а не на сацыяльныя пратэсты. Ня можа быць сэнсоўнай рэвалюцыі ў асобна ўзятай Саратаўскай губэрніі, можа быць толькі галодны бязьлітасны бунт. А шмат хто і глядзіць на Беларусь як на Саратаўскую губэрню.

І наша сёньняшняя дыскусія паказала, што мы вельмі па-рознаму глядзім на сытуацыю і гаворым пра розныя фактары, па-рознаму ўяўляючы тыя сілы, якія маглі б нешта зьмяняць у Беларусі. Таму я хацеў бы вярнуцца да таго, з чаго пачынаў. Самае галоўнае – з чым мы выходзім і чым гатовыя ахвяраваць. Вось мы ідзем у краму і перад намі пытаньне: па што мы туды ідзем, колькі гатовыя заплаціць і на што гатовыя скінуцца. Пакуль што ўсе акцыі апазыцыі матывуюцца толькі пастановачнай часткай гэтага пытаньня: мы ідзем у краму... У нашым выпадку – на Плошчу. А па што мы туды ідзем і колькі гатовыя заплаціць – агульнага адказу няма. І пакуль у гэтай справе ня ўзьнікне агульнага разуменьня, казаць пра выніковасьць палітычных і сацыяльных акцыяў будзе дачасна.