На мінулым тыдні адбылася сустрэча кіраўніка Адміністрацыі прэзыдэнта Ўладзімера Макея зь вярхоўным атаманам Грамадзкага аб’яднаньня “Ўсебелараскае аб’яднанае казацтва” Мікалаем Ярковічам, на якой было заяўлена аб дзяржаўнай падтрымцы казацкага руху ў краіне. Кім і дзеля чаго інсьпіраванае стварэньне казацкіх арганізацый у Беларусі і які сьлед пакінулі казакі ў беларускай гісторыі? Пра гэта мы гутарым з гісторыкам Алегам Дзярновічам.
Міхась СкоблаМіхась Скобла: “Алег, сучасныя прыхільнікі беларускага казацтва, як правіла, спасылаюцца на гісторыю, на тое, што казацтва як зьява мае глыбокія карані ў Беларусі. Наколькі гэта праўдзіва, і ці былі ў нашай даўняй гісторыі беларускія казакі?”
Алег Дзярновіч: “Пытаньне можна разглядаць у двух ракурсах. Ці пакінула казацтва сьлед у беларускай гісторыі? Безумоўна – так. Гісторыя – разнастайная і шматплянавая зьява, там можна знайсьці што заўгодна. Але калі мы паглядзім, ці існавала ў Беларусі традыцыя казацтва, то тут адказ адназначны – не. Былі спробы стварэньня асобных беларускіх казацкіх адзінак, але яны ня мелі разьвіцьця. Што такое казацтва як фэномэн? Мы з гонарам любім маляваць мапу Вялікага Княства Літоўскага ад Балтыйскага да Чорнага мора – велізарную дзяржаву Вітаўта. Але давайце цяпер падумаем крытычна: ці ў стане было ВКЛ кантраляваць гэтыя прасторы? Не. Таму і стварылася прастора пад побытавай назвай Дзікае поле, гэта значыць – прастора паміж эўрапейскай і азіяцкай цывілізацыямі. Гэтую буфэрную прастору і занялі людзі, якіх мы потым і назавем “казацтва”. З заселеных, цывілізаваных раёнаў ВКЛ туды зьбягалі розныя людзі. Пераважная большасьць – украінскія перасяленцы, былі ўцекачы і з тэрыторыі Беларусі. Гэтыя людзі ня ўпісваліся ў нейкія рэглямэнты”.
Скобла: “Яны ўцякалі ад судовага перасьледу?”
Дзярновіч: “Ня толькі. Былі розныя людзі, якія зьбягалі ад нейкіх канфліктных сытуацый, ад пакараньняў, ад судовага перасьледу. Яны як бы ішлі ў іншае жыцьцё, парываючы ўсялякую сувязь са сваёй зямлёй, з роднымі. І гэтыя казакі сталі разглядацца як напаўнезалежныя вайсковыя аддзелы, якія маглі абараняць эўрапейскія прасторы ад набегаў крымскіх татараў. За гэта ім нават плацілі”.
Скобла: “Казакі ішлі ў вайсковыя найміты?”
Дзярновіч: “Не, там крыху складаней было. Неабходна было, груба кажучы, купляць усю арганізаваную супольнасьць”.
Скобла: “І як інтэграваліся казакі ў войска ВКЛ?”
Дзярновіч: “Лёгкая кавалерыя паступова стала фармавацца з адзінак, якія сталі называцца казацкімі, але проста таму, што яны ствараліся на ўзор казацкіх. А гэта былі нармальныя сталыя людзі, якія жылі на тэрыторыі Беларусі, сяляне, выбранцы, вольныя сяляне. Іх узбройвалі, і адзінкі гэтыя былі і ў войску ВКЛ, і ў вайсковых фармаваньнях розных магнатаў, скажам, у Радзівілаў. Але, паўтараю, гэта былі адзінкі на ўзор казацкіх. Гэта адна справа. Іншая справа – рабіліся спробы стварыць уласна казацкія адзінкі, і ўсе гэтыя спробы зьвязаныя з катаклізмамі на нашай тэрыторыі. Найбольш слынная гісторыя з гэтак званым беларускім палкоўнікам Канстанцінам Паклонскім. Сапраўды, маскоўскія ўлады падчас вайны сярэдзіны другой паловы ХVIII стагодзьдзя паспрабавалі выкарыстаць формы казацкай арганізацыі ў змаганьні з войскам Рэчы Паспалітай. Вось Паклонскі і ўзяў на сябе такую ініцыятыву, атрымаў санкцыю маскоўскіх уладаў, сфармаваў полк паводле нібы казацкіх, добраахвотных прынцыпаў. Але дакумэнты паказваюць, што не зусім па казацкіх, бо ў гэтыя палкі сялянаў забіралі прымусова. Урэшце Паклонскі ўвайшоў у канфлікт з маскоўскім вайсковым кіраўніцтвам і пачаў праводзіць акцыі на карысьць Рэчы Паспалітай”.
Скобла: “Масква яго ўзброіла, а ён павярнуў зброю супраць яе?”
Дзярновіч: “І не адзін Паклонскі дае такі прыклад. У гісторыі вядомы яшчэ гэткі дзеяч Мурашка. Мурашкаўцы ўрэшце пачалі нападаць на шляхту, якая, каб захаваць свае маёнткі, прысягнула Маскве. І гэтую шляхту пачалі папросту рабаваць… Насамрэч, разьвіцьця і перарастаньня ў нейкі сацыяльна-грамадзкі рух гэтыя казацкія ініцыятывы ня мелі і не маглі мець. Па-першае, у нас не было вольных прастораў, у нас край быў загаспадараны, усе людзі былі пры справе: альбо пры гарадах, альбо прыпісаныя да нейкай зямлі ці шляхты. Па-другое, тыя вайсковая функцыі, якія бралі на сябе казакі на паўднёвым памежжы ВКЛ, потым Рэчы Паспалітай, у нас, на тэрыторыі Беларусі, традыцыйна выконвала шляхта. Такім чынам, сацыяльнай і вайсковай патрэбы ў існаваньні казацтва як асобнага сацыяльнага пласта на тэрыторыі Беларусі папросту не было. Тут існавалі іншыя сацыяльныя, палітычныя, гаспадарчыя і прыродныя варункі”.
Скобла: “Хочацца прыгадаць адну даўнюю гісторыю. У траўні 1995 году я трапіў у афіцыйную дэлегацыю ад Беларусі на Дні славянскага пісьменства ў Белгарадзе. І вось на адной з урачыстасьцяў да нас падышоў вярхоўны атаман усіх расейскіх казакоў Камшылаў з прапановай пашырыць казацкі рух і на Беларусь. Мы ветліва адмовіліся, спаслаўшыся на гісторыю. Але атаман быў упартым і ўвечары ізноў наведаў нас у гатэлі, прадбачліва захапіўшы з сабой цэлы дыплямат каньяку… Назаўтра ўкраінцы сказалі мне, што падобным чынам апрацоўвалася і іхняя дэлегацыя. Потым я неаднойчы бачыў атамана Камшылава ў сьвіце прэзыдэнта Расеі. А дзеля чаго расейцам гэтыя казацкія рухі ў суседніх краінах?”
Дзярновіч: “Як мне ўяўляецца, гэта спроба стварэньня закансэрваванай, прыхаванай сацыяльнай сілы, якая ў пэўны момант можа быць запатрабаваная і ў нейкай крытычнай сытуацыі можа выступіць на баку ўлады. Гэта тычыцца менавіта Расеі. Што тычыцца тэрыторыі па-за Расеяй, то гэта таксама прэзэнтацыя інтарэсаў Расеі. Бо ў нас усё неяк хіліцца да адзінства з Расеяй, у тым ліку і ў рамках гэтага грамадзкага руху”.
Скобла: “У 1995 годзе ў Беларусі была зарэгістраваная першая казацкая арганізацыя. Сёньня іх ужо дзясяткі. У некаторых гарадах, прыкладам, у Паставах, казакі патрулююць гарадзкія вуліцы. Паказальна, што сучасныя беларускія казакі прымаюць дзіўную прысягу: “Клянуся быць верным праваслаўнай веры, беларускаму народу і прэзыдэнту”. Але як можна быць верным адначасова і праваслаўнай веры, і беларускаму народу? У нас жа частка народу, і немалая, – каталікі, ды і іншыя веравызнаньні ў нас ёсьць”.
Дзярновіч: “Калі ім бліжэй праваслаўная вера, што ж, гэта выдатна, гэта можна толькі вітаць. Але тое, што ставіцца абсалютны знак тоеснасьці паміж праваслаўем і ўсім беларускім народам, гэта, відаць, недапушчальна. Але на гэта ніхто не зьвяртае ўвагі. Што тычыцца прэзыдэнта, каму даецца прысяга. Прысяга беларускіх казакоў выглядае тыпова манархічнай. А ў нас, усё ж, рэспубліка. Я з вамі пагаджуся, што такі акцэнт на прэзыдэнцкую ўладу выглядае вельмі дзіўна. Чаму казакі прысягаюць ня ўсёй беларускай дзяржаве? Тут ёсьць пэўная супярэчнасьць. Што тычыцца іх дзейнасьці, патруляваньня, то яна мне, прызнаюся, не да канца ясная”.
Скобла: “Казацкія патрулі – нешта накшталт дружыньнікаў”.
Дзярновіч: “Па дружыньніках было ўсё вельмі добра расьпісана ў савецкія часы ў спэцыяльным законе. А казакі? Напрыклад, я прыеду ў Паставы і стану ў чаргу па піва ці каву, а да мяне падыдуць казакі зь нейкімі прэтэнзіямі. Як я павінен сябе паводзіць? Я проста губляюся. Я ня ведаю, як сябе паводзіць як грамадзяніну. Адна справа – калі да мяне зьвяртаецца міліцыянт у форме. Нават калі я ня згодны, па законе я павінен выканаць яго патрабаваньні, і я так зраблю. А калі да мяне падыдзе ў Паставах казак у лямпасах з нагайкай?! Гэта проста нейкі сюррэалізм”.
Скобла: “У Беларусі казакі ствараюць кадэцкія школы, рыхтуецца да выданьня часопіс “Белорусское казачество”, дзейнічае казацкі гістарычны клюб, казацкі атаман афіцыйна прымаецца ў Адміністрацыі прэзыдэнта... Ці можна сказаць, што гэткае мэтанакіраванае “абказачваньне” Беларусі пры пэўных палітычных умовах будзе пагражаць незалежнасьці нашай краіны?”
Дзярновіч: “Казацкая арганізацыя, безумоўна, арыентаваная на падтрымку ўлады. Прычым, на падтрымку адной яе галіны – прэзыдэнцкай улады. Таму і дзейнасьць казакоў будзе залежаць ад паводзінаў гэтай улады. Калі казакі дэкляруюць сваю вернасьць прэзыдэнту, значыць, яны будуць рэглямэнтаваць свае паводзіны ў залежнасьці ад таго, якую палітычную лінію выбера прэзыдэнт”.
Скобла: “Але ж казакі клянуцца ў вернасьці яшчэ і праваслаўнай веры. Памятаю, на Ваўкавышчыне быў канфлікт паміж праваслаўнымі і каталікамі з-за храму. Ня дай Бог, у падобныя канфлікты ўмяшаюцца казакі, зразумела – на чый бок яны стануць…”
Дзярновіч: “На такім узроўні могуць быць праблемы, але, наколькі я ведаю, казакоў пакуль не прыцягвалі да палагоджваньня нейкіх лякальных канфліктаў. І гэта яшчэ раз пацьвярджае, што казацкія супольнасьці абсалютна кіраваныя. Паўтаруся, усё будзе залежаць ад таго, якое рашэньне аб іх выкарыстаньні прыме ўлада. Пакуль што іх уласнай ініцыятывы не відаць. Улада ж таксама не зацікаўленая ў распальваньні канфліктаў, таму наўрад ці ў міжканфэсійных канфліктах, якія могуць быць, будуць выкарыстоўвацца казакі. Ва ўлады хапае інструмэнтаў рэгуляцыі: міліцыя, суды. Тут я ня бачу вялікай засьцярогі. Калі мы ўяўляем сабе, што казакі –гэта прыўладнае аб’яднаньне, то за іх дзейнасьць усю адказнасьць нясе улада”.
Алег Дзярновіч: “Пытаньне можна разглядаць у двух ракурсах. Ці пакінула казацтва сьлед у беларускай гісторыі? Безумоўна – так. Гісторыя – разнастайная і шматплянавая зьява, там можна знайсьці што заўгодна. Але калі мы паглядзім, ці існавала ў Беларусі традыцыя казацтва, то тут адказ адназначны – не. Былі спробы стварэньня асобных беларускіх казацкіх адзінак, але яны ня мелі разьвіцьця. Што такое казацтва як фэномэн? Мы з гонарам любім маляваць мапу Вялікага Княства Літоўскага ад Балтыйскага да Чорнага мора – велізарную дзяржаву Вітаўта. Але давайце цяпер падумаем крытычна: ці ў стане было ВКЛ кантраляваць гэтыя прасторы? Не. Таму і стварылася прастора пад побытавай назвай Дзікае поле, гэта значыць – прастора паміж эўрапейскай і азіяцкай цывілізацыямі. Гэтую буфэрную прастору і занялі людзі, якіх мы потым і назавем “казацтва”. З заселеных, цывілізаваных раёнаў ВКЛ туды зьбягалі розныя людзі. Пераважная большасьць – украінскія перасяленцы, былі ўцекачы і з тэрыторыі Беларусі. Гэтыя людзі ня ўпісваліся ў нейкія рэглямэнты”.
Скобла: “Яны ўцякалі ад судовага перасьледу?”
Дзярновіч: “Ня толькі. Былі розныя людзі, якія зьбягалі ад нейкіх канфліктных сытуацый, ад пакараньняў, ад судовага перасьледу. Яны як бы ішлі ў іншае жыцьцё, парываючы ўсялякую сувязь са сваёй зямлёй, з роднымі. І гэтыя казакі сталі разглядацца як напаўнезалежныя вайсковыя аддзелы, якія маглі абараняць эўрапейскія прасторы ад набегаў крымскіх татараў. За гэта ім нават плацілі”.
Скобла: “Казакі ішлі ў вайсковыя найміты?”
Дзярновіч: “Не, там крыху складаней было. Неабходна было, груба кажучы, купляць усю арганізаваную супольнасьць”.
Скобла: “І як інтэграваліся казакі ў войска ВКЛ?”
Дзярновіч: “Лёгкая кавалерыя паступова стала фармавацца з адзінак, якія сталі называцца казацкімі, але проста таму, што яны ствараліся на ўзор казацкіх. А гэта былі нармальныя сталыя людзі, якія жылі на тэрыторыі Беларусі, сяляне, выбранцы, вольныя сяляне. Іх узбройвалі, і адзінкі гэтыя былі і ў войску ВКЛ, і ў вайсковых фармаваньнях розных магнатаў, скажам, у Радзівілаў. Але, паўтараю, гэта былі адзінкі на ўзор казацкіх. Гэта адна справа. Іншая справа – рабіліся спробы стварыць уласна казацкія адзінкі, і ўсе гэтыя спробы зьвязаныя з катаклізмамі на нашай тэрыторыі. Найбольш слынная гісторыя з гэтак званым беларускім палкоўнікам Канстанцінам Паклонскім. Сапраўды, маскоўскія ўлады падчас вайны сярэдзіны другой паловы ХVIII стагодзьдзя паспрабавалі выкарыстаць формы казацкай арганізацыі ў змаганьні з войскам Рэчы Паспалітай. Вось Паклонскі і ўзяў на сябе такую ініцыятыву, атрымаў санкцыю маскоўскіх уладаў, сфармаваў полк паводле нібы казацкіх, добраахвотных прынцыпаў. Але дакумэнты паказваюць, што не зусім па казацкіх, бо ў гэтыя палкі сялянаў забіралі прымусова. Урэшце Паклонскі ўвайшоў у канфлікт з маскоўскім вайсковым кіраўніцтвам і пачаў праводзіць акцыі на карысьць Рэчы Паспалітай”.
Скобла: “Масква яго ўзброіла, а ён павярнуў зброю супраць яе?”
Насамрэч, разьвіцьця і перарастаньня ў нейкі сацыяльна-грамадзкі рух гэтыя казацкія ініцыятывы ня мелі і не маглі мець ...
Дзярновіч: “І не адзін Паклонскі дае такі прыклад. У гісторыі вядомы яшчэ гэткі дзеяч Мурашка. Мурашкаўцы ўрэшце пачалі нападаць на шляхту, якая, каб захаваць свае маёнткі, прысягнула Маскве. І гэтую шляхту пачалі папросту рабаваць… Насамрэч, разьвіцьця і перарастаньня ў нейкі сацыяльна-грамадзкі рух гэтыя казацкія ініцыятывы ня мелі і не маглі мець. Па-першае, у нас не было вольных прастораў, у нас край быў загаспадараны, усе людзі былі пры справе: альбо пры гарадах, альбо прыпісаныя да нейкай зямлі ці шляхты. Па-другое, тыя вайсковая функцыі, якія бралі на сябе казакі на паўднёвым памежжы ВКЛ, потым Рэчы Паспалітай, у нас, на тэрыторыі Беларусі, традыцыйна выконвала шляхта. Такім чынам, сацыяльнай і вайсковай патрэбы ў існаваньні казацтва як асобнага сацыяльнага пласта на тэрыторыі Беларусі папросту не было. Тут існавалі іншыя сацыяльныя, палітычныя, гаспадарчыя і прыродныя варункі”.
Скобла: “Хочацца прыгадаць адну даўнюю гісторыю. У траўні 1995 году я трапіў у афіцыйную дэлегацыю ад Беларусі на Дні славянскага пісьменства ў Белгарадзе. І вось на адной з урачыстасьцяў да нас падышоў вярхоўны атаман усіх расейскіх казакоў Камшылаў з прапановай пашырыць казацкі рух і на Беларусь. Мы ветліва адмовіліся, спаслаўшыся на гісторыю. Але атаман быў упартым і ўвечары ізноў наведаў нас у гатэлі, прадбачліва захапіўшы з сабой цэлы дыплямат каньяку… Назаўтра ўкраінцы сказалі мне, што падобным чынам апрацоўвалася і іхняя дэлегацыя. Потым я неаднойчы бачыў атамана Камшылава ў сьвіце прэзыдэнта Расеі. А дзеля чаго расейцам гэтыя казацкія рухі ў суседніх краінах?”
Дзярновіч: “Як мне ўяўляецца, гэта спроба стварэньня закансэрваванай, прыхаванай сацыяльнай сілы, якая ў пэўны момант можа быць запатрабаваная і ў нейкай крытычнай сытуацыі можа выступіць на баку ўлады. Гэта тычыцца менавіта Расеі. Што тычыцца тэрыторыі па-за Расеяй, то гэта таксама прэзэнтацыя інтарэсаў Расеі. Бо ў нас усё неяк хіліцца да адзінства з Расеяй, у тым ліку і ў рамках гэтага грамадзкага руху”.
Скобла: “У 1995 годзе ў Беларусі была зарэгістраваная першая казацкая арганізацыя. Сёньня іх ужо дзясяткі. У некаторых гарадах, прыкладам, у Паставах, казакі патрулююць гарадзкія вуліцы. Паказальна, што сучасныя беларускія казакі прымаюць дзіўную прысягу: “Клянуся быць верным праваслаўнай веры, беларускаму народу і прэзыдэнту”. Але як можна быць верным адначасова і праваслаўнай веры, і беларускаму народу? У нас жа частка народу, і немалая, – каталікі, ды і іншыя веравызнаньні ў нас ёсьць”.
Дзярновіч: “Калі ім бліжэй праваслаўная вера, што ж, гэта выдатна, гэта можна толькі вітаць. Але тое, што ставіцца абсалютны знак тоеснасьці паміж праваслаўем і ўсім беларускім народам, гэта, відаць, недапушчальна. Але на гэта ніхто не зьвяртае ўвагі. Што тычыцца прэзыдэнта, каму даецца прысяга. Прысяга беларускіх казакоў выглядае тыпова манархічнай. А ў нас, усё ж, рэспубліка. Я з вамі пагаджуся, што такі акцэнт на прэзыдэнцкую ўладу выглядае вельмі дзіўна. Чаму казакі прысягаюць ня ўсёй беларускай дзяржаве? Тут ёсьць пэўная супярэчнасьць. Што тычыцца іх дзейнасьці, патруляваньня, то яна мне, прызнаюся, не да канца ясная”.
Скобла: “Казацкія патрулі – нешта накшталт дружыньнікаў”.
Дзярновіч: “Па дружыньніках было ўсё вельмі добра расьпісана ў савецкія часы ў спэцыяльным законе. А казакі? Напрыклад, я прыеду ў Паставы і стану ў чаргу па піва ці каву, а да мяне падыдуць казакі зь нейкімі прэтэнзіямі. Як я павінен сябе паводзіць? Я проста губляюся. Я ня ведаю, як сябе паводзіць як грамадзяніну. Адна справа – калі да мяне зьвяртаецца міліцыянт у форме. Нават калі я ня згодны, па законе я павінен выканаць яго патрабаваньні, і я так зраблю. А калі да мяне падыдзе ў Паставах казак у лямпасах з нагайкай?! Гэта проста нейкі сюррэалізм”.
Скобла: “У Беларусі казакі ствараюць кадэцкія школы, рыхтуецца да выданьня часопіс “Белорусское казачество”, дзейнічае казацкі гістарычны клюб, казацкі атаман афіцыйна прымаецца ў Адміністрацыі прэзыдэнта... Ці можна сказаць, што гэткае мэтанакіраванае “абказачваньне” Беларусі пры пэўных палітычных умовах будзе пагражаць незалежнасьці нашай краіны?”
Дзярновіч: “Казацкая арганізацыя, безумоўна, арыентаваная на падтрымку ўлады. Прычым, на падтрымку адной яе галіны – прэзыдэнцкай улады. Таму і дзейнасьць казакоў будзе залежаць ад паводзінаў гэтай улады. Калі казакі дэкляруюць сваю вернасьць прэзыдэнту, значыць, яны будуць рэглямэнтаваць свае паводзіны ў залежнасьці ад таго, якую палітычную лінію выбера прэзыдэнт”.
Скобла: “Але ж казакі клянуцца ў вернасьці яшчэ і праваслаўнай веры. Памятаю, на Ваўкавышчыне быў канфлікт паміж праваслаўнымі і каталікамі з-за храму. Ня дай Бог, у падобныя канфлікты ўмяшаюцца казакі, зразумела – на чый бок яны стануць…”
Дзярновіч: “На такім узроўні могуць быць праблемы, але, наколькі я ведаю, казакоў пакуль не прыцягвалі да палагоджваньня нейкіх лякальных канфліктаў. І гэта яшчэ раз пацьвярджае, што казацкія супольнасьці абсалютна кіраваныя. Паўтаруся, усё будзе залежаць ад таго, якое рашэньне аб іх выкарыстаньні прыме ўлада. Пакуль што іх уласнай ініцыятывы не відаць. Улада ж таксама не зацікаўленая ў распальваньні канфліктаў, таму наўрад ці ў міжканфэсійных канфліктах, якія могуць быць, будуць выкарыстоўвацца казакі. Ва ўлады хапае інструмэнтаў рэгуляцыі: міліцыя, суды. Тут я ня бачу вялікай засьцярогі. Калі мы ўяўляем сабе, што казакі –гэта прыўладнае аб’яднаньне, то за іх дзейнасьць усю адказнасьць нясе улада”.
