Якімі будуць старонкі гісторыі 1994-2009?

Юры Дракахруст: Аляксандар Лукашэнка быў абраны прэзыдэнтам 10 ліпеня 1994 году. Але фармальна адлік ягонага кіраваньня пачаўся на 10 дзён пазьней, калі ён прынёс прэзыдэнцкую прысягу. І што ж адбылося за гэтыя 15 гадоў?
Валянцін Акудовіч некалі назваў час кіраваньня Лукашэнкі “паўзай”, можа і карыснай і станоўчай, але паўзай, спыненьнем. Наколькі Вы, у тым ліку і сам Валянцін зараз, згодны з гэтым? Ці ўсё ж гэтыя гады мелі ўласны – кепскі ці добры – зьмест, адрозны ад проста замарожваньня сытуацыі? Валянцін, Вам слова

Валянцін Акудовіч: Згаданая вамі мэтафара “паўзы” паходзіць з эсэ “Прэзыдэнт недадуманай нацыі”, якое пісалася да дзесяцігодзьдзя кіраваньня Аляксандра Лукашэнка. Агулам гэты пэрыяд я і назваў “доўгай паўзай”. Але мая як бы нэгатыўная мэтафара была нагружаная хутчэй станоўчымі, чым адмоўнымі канатацыямі. Бо на маё тагачаснае разуменьне, беларусам, якія досыць зьнянацку атрымалі незалежную Дзяржаву ў 1991 годзе, патрэбен быў час, каб прызвычаіцца да новага статуса. Аднак найперш ім неабходна было зразумець сябе іншымі і ад тых, якімі іх выдумалі камуністы, і ад тых, якімі іх вымудрылі нацыяналісты. Лукашэнка, замарозіўшы сытуацыю на савецкі капыл, але ўжо ў фармаце незалежнай Дзяржавы, якраз і адшкадаваў ім гэты час на паразуменьне з самімі сабой ў радыкальна іншай сытуацыі.

Праўда, у тым жа эсэ я выказаў трывогу, што гэтая, безумоўна неабходная беларусам “паўза”, залішне зацягнулася. Бо ўжо трэба было рушыць некуды далей, а руху не прадбачылася. Да таго ж, кожнаму было зразумела, што і пасьля выбараў 2006 года мы не атрымаем новага прэзыдэнта. А гэты, захраслы ўжо ў нікому не патрэбнай “паўзе”, будзе адно змагацца за ўласную ўладу… Але затым здарылася неверагоднае. У 2006 годзе беларусы, нечакана для саміх сябе, выбралі новага прэзыдэнта. І хаця ён меў тое самае прозьвішча – Лукашэнка і чалавечыя характарыстыкі ў яго збольшага апынуліся тыя самыя, што былі і ў ранейшага, але палітычна ён задэманстраваў гэтак доўга чаканую перамогу апазыцыі. Новы прэзыдэнт пачаў заўважна адсланяцца ад Расіі, прадэклараваў эканамічную лібэралізацыю і агалосіў курс на інтэграцыю з Захадам. Бадай адзінае, што яго тоесьніла з сваім папярэднікам – гэта перасьцярога адносна нацыянальна-дэмакратычных каштоўнасьцяў. Цяпер новы прэзыдэнт пачынае рыхтавацца да выбараў на другі тэрмін. Цікава, хто на іх пераможа, ён ці ягоны папярэднік?

Дракахруст: Пётар, а які Ваш погляд, як бы Вы ахарактарызавалі зьмест, сэнс гэтых 15-ці гадоў? Вось Валянцін лічыць, што пасьля 2006 году мы маем новага прэзыдэнта. Вы згодны?

Пётар Марцаў: Я б згадзіўся з першай часткай выступу Валянціна. Я б толькі дадаў, што эканамічная сытуацыя на той момант не прадугледжвала рэзкіх рухаў, новаму прэзыдэнту, я маю на ўвазе Аляксандра Лукашэнку, спатрэбілася захаваць сваю сацыяльную падтрымку і знакамітыя перадвыбарчыя абяцаньні, што ён "запусьціць заводы", былі не пустымі словамі. Эканамічная мадэль Беларусі на той момант, ды і на жаль на сёньняшні момант, зьяўляецца часткай былой савецкай эканомікі і цалкам залежыць ад Расеі. У такой сытуацыі, ды яшчэ ўскладнёнай барацьбой за ўладу, відаць, ніякіх іншых варыянтаў дзеяньняў у прэзыдэнта і не было.

Бо стаяла задача, якую Валянцін Акудовіч дакладна абмаляваў – гэта станаўленьне дзяржавы. Атрымалася тое, што атрымалася. Ці магло атрымацца нешта іншае – ня ведаю. 2006 год – так, магчыма, гэта паваротны год. Я не магу сказаць, што гэта абсалютна новы прэзыдэнт, бо ён захаваў свае ўяўленьні пра палітычную і эканамічную мадэль. Я лічу, што менавіта з 2006 году пачалася паўза, калі мы занадта доўга выбіраем мадэль сваёй будучыні. І тут ўжо прамаруджваньне сьмерці падобнае, сьмерці дзяржаўнай.

Дракахруст: Валер, нашы калегі намалявалі ў чымсьці лагодную карціну. А няўжо для характарыстыкі гэтых 15-ці гадоў, для вызначэньня зьместу гэтых гадоў ня мае значэньня гэтае вызначэньне – апошняя дыктатура Эўропы? Усё ж такі напачатку 90-х гадоў была хаця і кволая, і нехлямяжая, але дэмакратыя. А вось зараз, ды ўжо і даўнавата, яе і няма. Можа ў гэтым ёсьць зьмест гэтых 15-ці гадоў.

Валер Карбалевіч: Так, паўзай гэты пэрыяд можна назваць толькі з гледзішча пэўных уяўленьняў аб патрэбным. Вось у маёй нядаўняй перадачы Уладзімер Мацкевіч казаў, што адразу ў 1994 году ён вызначыў 10 задач, якія аб’ектыўна павінен быў выканаць выбраны прэзыдэнт, незалежна ад яго прозьвішча. Спадар Акудовіч, магчыма бачыў па-свойму, што мусіў быў рабіць Лукашэнка. А паколькі той гэтага не рабіў, то ягонае кіраваньне і назваў паўзай.

На мой погляд, рух усё ж быў. І кірунак гэтага руху вызначаўся лёгікай умацаваньня ці ўтрыманьня асабістай ўлады. І тое, што атрымалася, стала пабочным вынікам выкананьня гэтай галоўнай задачы. Таму я б з сумневаў паставіўся да думкі, што з 2006 году ў нас зьявіўся новы прэзыдэнт.
Напрыклад, дэмакратычныя працэсы апрыёры супярэчылі лёгіцы фармаваньня пэрсаналісцкага рэжыму, у выніку дэмакратычныя інстытуты і мэханізмы вынішчаны пад корань. Тое ж самае можна сказаць і пра рынкавыя рэформы.
А вось умацаваньне сувэрэнітэту, нэўтралізацыя вонкавага ўплыву было неабходнай умовай аўтарытарнага кіраваньня. У выніку сёньня Беларусь зьяўляецца бадай самай незалежнай краінай ва Ўсходняй Эўропе, а магчыма і ня толькі ў гэтым рэгіёне.

Таксама паколькі нацыяналізм зьяўляецца моцным чыньнікам легітымацыі рэжыму, то Лукашэнка выкарыстаў і гэтую зброю. У выніку Дзень Незалежнасьці менавіта пры дзейным прэзыдэнце стаў галоўным сьвятам краіны, уся шматтысячная плошча сьпявае гімн, амаль як у ЗША.

Дракахруст: Я хацеў бы працягнуць гэтую тэму нацыяналізму, нацыяналізму дзіўнага і своеасаблівага нацыяналізму a la Лукашэнка. Як бы вы патлумачылі такую іронію гісторыі? У 1994 годзе да ўлады прыйшоў чалавек, які ў пэўным сэнсе адмаўляў легітымнасьць існаваньня дзяржавы, якую яму давялося ўзначаліць. Сілы, якія гэтую легітымнасьць горача адстойвалі, былі гэтым чалавекам палітычна разгромленыя і маргіналізаваныя. І ...што потым? Тая мадэль нацыі (менавіта нацыі а ня толькі дзяржавы), якая атрымалася – гэта заканамерны вынік, па-іншаму б і не атрымалася, гэта прамежкавы стан, тая ж паўза, ці нейкі арыгінальны, ўласна беларускі шлях?

Марцаў: Я б так адназначна не казаў, што ён адмаўляў легітымнасьць дзяржавы. Ён зрабіў пошук апорных кропак для беларускага грамадзтва, якія зь яго пункту гледжаньня адпавядалі інтарэсам грамадзтва ці былі зразумелыя. Мы прайшлі праз дыскусію, якая скончылася сумна, наконт дзяржаўнай сымболікі. Гэта быў пошук ідэалёгіі і натуральна, што нічога іншага на той момант Лукашэнка прапанаваць ня мог, акрамя добра знаёмых грамадзтву савецкіх апорных знакаў.
Як чалавек рашучы, ён натуральна разграміў усе альтэрнатыўныя пункты гледжаньня і альтэрнатыўныя палітычныя групы.

Што тычыцца мадэлі нацыі, то я ня вельмі разумею, што Вы, Юры мелі на ўвазе, і што атрымалася. Усе гэтыя гады і дагэтуль беларусы шукаюць свой уласны беларускі шлях. І гэтыя пошуку адлюстраваліся ў гэтых палітычных і грамадзкіх канфліктах, у тым, што мы называем паўзай ці разьвіцьцём. Ідзе пошук і грамадзтва нават на сёньняшні дзень не гатовае адказаць – якая ж будучыня Беларусі. У гэтым, відаць, 15 гадоў жыцьця грамадзтва і палягаюць.

Дракахруст: Пётар, я ўдакладню сваё пытаньне праз прыклад. Вось нядаўна мы былі сьведкамі жорсткай малочнай “вайны”. І Лукашэнка тады казаў: “Мы не схілімся, мы не здадзімся, мы – горды незалежны народ”. І пры гэтым “мы з рускімі адзін народ”. Дык калі адзін народ, то ў чым праблема, чаму не схілімся? Чаму не “сольемся в русском море», чым нам кепска там будзе? Чаму кепска з пункту гледжаньня Лукашэнкі?

Марцаў: Не хацелася б адказваць пытаньнем на пытаньне, але чаму вы думаеце, што ён гаворыць праўду? І ў якім выпадку ён гаворыць праўду – ці калі кажа, што мы не схілімся, ці калі гаворыць, што мы адзін народ? Ён лічыць, што нельга канчаткова разрываць з расейскім рынкам, нельга разрываць палітычныя сувязі з Расеяй, і таму ён заяўляе, што мы па-ранейшаму адзін народ, мы па-ранейшаму браты. Але можна верыць і таму, калі ён гаворыць, што нас не схіліць, мы ня станем на калені, нас не прымусяць увесьці расейскі рубель, уніфікаваць заканадаўства і стаць адной дзяржавай. А можа праўда і першае, і другое, калі ён так гаворыць?

Карбалевіч: Ці заканамерны гэты вынік, які мы сёньня маем? Так, заканамерны. Інакш мы б яго ня мелі. Ці магло б атрымацца па-іншаму? Магло б. Гістарычны шлях заўсёды варыятыўны.

Але той варыянт нацыі, які стварыў Лукашэнка, усё ж больш адпавядае мэнтальнасьці беларускага грамадзтва, чым варыянт беларускіх адраджэнцаў. Менавіта таму ён і мае падтрымку грамадзтва. Сапраўды гэтая мадэль непадобная на клясычны шлях стварэньня эўрапейскай нацыі.

Але Лукашэнка і ня ставіў такой мэты, як фармаваньне нацыі. Ён, паўтараю, фармаваў свой рэжым. Нацыя атрымалася, як пабочны прадукт. Фармаваў ён яе з таго чалавечага і ідэалягічнага матэрыялу, які быў пад рукой, які існаваў у грамадзкай сьвядомасьці і гістарычнай памяці беларускага соцыюму. А ў гэтай памяці, напрыклад, не было Вялікага Княства Літоўскага, затое была Вялікая Айчынная вайна. Плюс лёгіка барацьбы з апазыцыяй БНФ штурхала яго да рэфэрэндуму 1995 году аб сымболіцы і мове.

Што тычыцца гэтых супярэчлівых заяваў, гэта яго звыклыя рытарычныя прыёмы. Ён б’е сябе ў грудзі і даводзіць, што мы ніколі ня здрадзім Расеі, а зь іншага боку ён увесь час падкрэсьлівае, што на нас нельга ціснуць, што мы незалежныя. Гэта лёгіка ўтрыманьня, ўмацаваньня і легітымізацыі сваёй улады. Гэтыя яго словы нельга ўспрымаць літаральна.

Дракахруст: Валянцін, калегі больш аналізавалі рыторыку Аляксандра Лукашэнкі. А мяне ў дадзеным выпадку як гэтая рыторыка і чаму гэтая рыторыка адгукаецца ў сэрцах беларусаў? Чаму, калі гаворыцца “Мы не схілімся”, рэакцыя на гэта – “Ну так, зразумела, не здадзімся”? А чаму не здадзімся, калі мы адзіны народ? Калі Вялікае Княства, мова – гэта ўсё прапаганда нацыяналістаў, нашчадкаў калябарантаў часоў вайны, то чаму мы не здадзімся?

Акудовіч: Фармальна словы і ўчынкі Аляксандра Лукашэнка вельмі часта выпадаюць хоць з якой лёгікі. Колькі мы дзівіліся з гэтага, а яшчэ больш сьмяяліся – не пералічыць. Аднак пры гэтым не вельмі часта задумваліся, што лёгіка палітыкі і фармальная лёгіка – зусім розныя рэчы. Вось і ў вашым прыкладзе, Юры, з фармальнага гледзішча гэта анігіляцыя не толькі сэнсу, але і ўласнага палітычнага месца. А з лёгікі палітыкі – пераможны разьлік. Пад сярэдзіну 90-х гадоў дэмакратычныя, лібэральныя і нацыянальныя каштоўнасьці ў беларускім грамадзтве былі ўжо наўсьцяж дыскрэдытаваныя. Таму Лукашэнка і выбраў шлях да ўлады праз вяртаньня старых каштоўнасьцяў, засвоеных людзьмі усім папярэднім жыцьцём. Менавіта дзеля гэтага перадусім і ладзіўся саюз з Расіяй, без якой саветызаваны беларус ужо не ўяўляў як яму жыць? Але хутка гэтая палітычная пазыцыя выявілася прыдатнай і да больш маштабных ініцыятываў. Патрапіць на верхатуру Крамля Лукашэнка мог толькі праз адмаўленьне Беларусі, як незалежнай Дзяржавы. Што неўпрыкмет і пачало рыхтавацца тады на ўсіх узроўнях беларускай ўлады. А вось усё, што атрымалася потым, зьвязанае з тым, што Лукашэнка ў Крэмль не патрапіў.

І тады пачаўся яго паварот да нацыяналізму. Дарэчы, раней , калі стала ясна, што Лукашэнка -- дыктатар ці па меншай меры вельмі аўтарытарны палітык, усіх дзівіла, як так можа быць -- нідзе ў сьвеце не было, каб аўтарытарый не скарыстоўваў нацыяналістычную карту. Зараз зразумела, чаму не скарыстоўваў - бо вельмі хацелася ў Крэмль. Але калі ён туды не патрапіў, стала ясна, што ён возьмецца за нацыяналізм.

Разам з тым, ён ня мог яго фармаваць на тых каштоўнасьцях, на якіх стаяў нацыянальна-дэмакратычны рух. Больш за тое -- відавочна, што нацыянальна-дэмакратычныя каштоўнасьці не адгукаліся ва ўсіх грамадзтве. І Лукашэнка пачаў яго будаваць на тых знаках, сымбалях і атрыбутах, якія былі блізкія і натуральныя для беларускага грамадзтва. Таму большая частка таго, што ён кажа, і адгукаецца ў сэрцах беларусаў.

Карбалевіч: Праблема таксама і ў тым, што ў беларускім грамадзтве існуе такі даволі цікавы міт – што можна адначасова быць і незалежнымі і інтэгравацца з Расеяй. Сацыялягічныя апытаньні ў 90-я гады паказвалі, што траціна насельніцтва выступала адначасна і за незалежнасьць, і за аб’яднаньне з Расеяй. Практычна ўся беларуска-расейская інтэграцыя цягам усіх гэтых гадоў зводзілася да гэтай ідэі: мы адначасова і аб’ядноўваліся, і былі незалежнымі. І Лукашэнка працягвае гуляць менавіта на гэтым міце. І пакуль гэта атрымліваецца.

Марцаў: Удакладнім, што гэта вынік глябальнай дзяржаўнай прапаганды. У гэтым была і мэта праекту – захаваць гэтыя датацыі, атрымаць велізарныя грошы. А для гэтага трэба было прапагандаваць дастаткова супярэчлівыя рэчы, з аднаго боку, незалежнасьць, з другога – інтэграцыя з Расеяй. Гэта была моцная дзяржаўная кампанія падвойнага прызначэньня, якая заблытала грамадзкую думку.

Дракахруст: Валянцін, на Ваш погляд, якую праўду пра беларусаў мы ўсе даведаліся ад Лукашэнкі?

Акудовіч: Найперш мы даведаліся, што беларусы хочуць быць беларусамі, дакладней, тымі кім яны ёсьць. І нікім іншым. А тых, хто імкнецца перарабіць беларусаў на іншых, яны вельмі не любяць. Перадусім так званую нацыянальную і дэмакратычную апазыцыю. Раз-пораз у незалежніцкіх колах узьнікаюць дыскусіі: на якую халеру Лукашэнка з быццам нічым не матываванай жорсткасьцю і ў неадпаведных хоць чаму маштабах рэпрэсуе апазыцыю, без супынку кідае непаслухмяных людзей за краты і г. і да т.п. З майго гледзішча, найперш гэта робіцца дзеля ўласнага рэйтынгу. Бо бальшыня беларускага грамадзтва на прамілы Бог баіцца, каб да ўлады не прыйшла апазыцыя, якая не стамляючыся дэкляруе, што хоча перарабіць беларусаў на некага іншага. І таму чым болей Лукашэнка рэпрэсаваў апазыцыю, тым болей яго любілі беларусы. Але цяпер, калі палітычна ўжо іншы Лукашэнка пакрысе падступаецца да канцэптуальных рэформаў, ён сам будзе вымушаны сутыкнуцца з гэтай праблемай. Цікава, ці ён наперад ведае спосабы яе вырашэньня, ці будзе імправізаваць “на маршы”?

Дракахруст: Якімі ўвойдуць у гісторыю гэтыя 15, і магчыма яшчэ колькі гадоў, калі на чале Беларусі стаяў Аляксандар Лукашэнка?

Карбалевіч: Вынік яшчэ падводзіць рана і ў гэтым галоўная праблема. Гэты пэрыяд уводзе ў гісторыю, як вельмі супярэчлівы. З аднаго боку, тармажэньне, паўза. Зь іншага боку, за час гэтай кансэрвацыі грамадзтва паступова адаптавалася і да рынкавай эканомікі, і да незалежнасьці, спадзяюся, атрымала прышчэпку ад дыктатуры.

Падаецца, што яшчэ пры кіраваньні Лукашэнкі грамадзтва пазбавіцца ілюзіяў наконт эфэктыўнасьці створанай сацыяльнай мадэлі. За стабільнасьць давядзецца плаціць і яшчэ пры Лукашэнку. І першыя прыкметы гэтага ужо пачалі зьяўляцца падчас цяперашняга эканамічнага крызысу.

Акудовіч: Я салідарызуюся са спадаром Карбалевічам у першай частцы яго развагаў. Пра гэтыя 15 гадоў можна будзе пэўна казаць праз наступныя 15 гадоў. Канцэптуальна дзейнасьць палітыка ацэньваецца ня столькі тым, што ён робіць тут і цяпер, колькі тым, як гэты наробак адбіўся на будучыні краіны. А гэтага мы пакуль ня ведаем.

Да таго ж мне прыгадваецца думка славутага англійскага паэта і эсэіста Томаса Эліёта, што кожны вялікі твор, які зьяўляецца сёньня, перафарматоўвае, і часам цалкам, нашае ўяўленьне пра мінулае ўсёй літаратуры. Я гэта да таго, што яшчэ цалкам магчыма, што нейкі ўчынак, дзея Аляксандра Лукашэнкі пакажа нам зусім у іншым выглядзе гэтыя 15 гадоў. Так што я б пакуль, у адрозьненьні ад Валера, я б не расшыфроўваў пакуль, чым адаб'юцца нам гэтыя 15 гадоў, бо я гэтага ня ведаю.

Марцаў: Я мяркую, што ў адрозьненьні ад калегаў змагу адказаць больш канкрэтна. Лукашэнка ўжо ўвайшоў у гісторыю, як першы беларускі прэзыдэнт, як палітык, пры якім адрадзілася беларуская дзяржава – незалежная і сувэрэнная.

Бліжэйшыя тры-чатыры гады, бліжэйшы прэзыдэнцкі тэрмін пакажа, ці здолее Аляксандар Лукашэнка па-сапраўднаму ўвайсьці ў гісторыю, “па-даросламу”, так бы мовіць. У гэтыя гады яму давядзецца сфармуляваць новую канцэпцыю разьвіцьця дзяржавы, зьмяніць палітычную і эканамічную мадэль. Яму давядзецца перавярнуць мазгі беларусаў, патлумачыўшы ім вобраз будучыні Беларусі. Гэтыя 5-7 гадоў будуць вырашальнымі – і для Аляксандра Лукашэнкі, і для ацэнкі яго гісторыяй.