ЛІТПРАЦЭС
СЯРЖУК СОКАЛАЎ-ВОЮШ: “АЛЬМАНАХ “БЕЛАРУС” – ШАНЕЦ ДЛЯ ЛІТАРАТАРАЎ ЗАМЕЖЖА”
Беларускія пісьменьнікі, якія жывуць за мяжой, займелі сваё сталае літаратурнае выданьне – альманах “Беларус”, які другі год запар выходзіць у Нью-Ёрку пры аднайменнай газэце. Ягоныя аўтары – жыхары Аўстраліі, Канады, Літвы, Украіны, Польшчы, Расеі, Ізраілю, ЗША і іншых краінаў. З адным зь іх, Сержуком Сокалавым-Воюшам, пагутарыла Валянціна Аксак.
Валянціна Аксак: “Сяржук, як паўстала ідэя выдаваць літаратурны альманах беларускіх пісьменьнікаў замежжа? Хто яго запачаткаваў?”
Аксак: “Новая зьява і новыя аўтары. З ранейшых літаратараў замежжа добра ўсім вядомыя імёны Алеся Салаўя, Натальлі Арсеньневай, Кастуся Акулы, Янкі Юхнаўца. А чые імёны зьявіліся на старонках новага літаратурнага альманаху?”
Сокалаў-Воюш: “Сярод аўтараў ёсьць таксама вядомыя імёны. Напрыклад, Янкі Запрудніка, чые вершы зьмешчаныя тут, вядомае ўжо імя і паэта Макса Шчура. Ёсьць і новыя аўтары, якія зьявіліся, можна сказаць, нечакана. Напрыклад, Людміла Крайчэнцава, якая нарадзілася і стала жыве ў Маскве. На яе самавызначэньне паўплывала сям’я дзядзькі – браслаўскага краязнаўцы Кастуся Шыдлоўскага. А наогул, аўтары з самых розных краінаў. З Чэхіі, напрыклад, Ніна Аксёнчык. Вельмі добра, што тут нядрэнна прадстаўленая полацкая школа. Апрача мяне, у “Беларусе” друкавалася палачанка Іна Снарская, якая цяпер жыве ў Палтаве”.
Аксак: “Прыхільнікі творчасьці Сержука Сокалава-Воюша якраз і цікавяцца, а што ж палачанін, які цяпер жыве ў Нью-Ёрку, піша і што надрукаваў у новым альманаху?”
Сокалаў-Воюш: “У першым выпуску быў мой пераклад апавяданьня расейскага пісьменьніка Ўладзімера Набокава “Вынішчэньне тыранаў”. Гэта вельмі складаны пераклад, але, я думаю, варты працы, таму што твор гучыць для цяперашняй Беларусі досыць надзённа. А ў другім – п’еса “Трайное дно”. Таксама надзённы твор. І паколькі іншыя выданьні яе ня браліся друкаваць, а мы ведаем, што рэжымы мяняюцца, а Беларусь застаецца, то трэба было неадкладна друкаваць, бо падзеі ў п’есе адбываюцца ў цяперашняй Беларусі. Недзе пазьней друкаваць яе было б запозна, таму я вырашыў надрукаваць яе тут”.
Аксак: “У гэтым выпуску альманаху надрукаваныя пераклады індыянскіх паданьняў Ірыны Варабей. Новыя для беларускіх чытачоў імя і перакладчыцкае зацікаўленьне…”
Сокалаў-Воюш: “Ірына Варабей вядомая тут як празаік, журналістка, фатограф, сакратар Беларускага інстытуту навукі і мастацтва. Жыве яна ў Таронта, вельмі шмат робіць для беларускае справы”.
Аксак: “Альманахам літаратараў замежжа вельмі зацікавіліся ў Беларусі. Якім чынам можна набыць гэтае выданьне тут?”
Сокалаў-Воюш: “Найлепшы шлях – зьвяртаньне ў рэдакцыю газэты “Беларус”, рэдактар якой Марат Клакоцкі зьяўляецца і складальнікам альманаху. І гэткім чынам можна яго выпісаць. Дарэчы, на прэзэнтацыі першага нумару выступаў Зянон Пазьняк і вельмі добра сказаў, што наяўнасьць такога альманаху сьведчыць пра тое, што мы жывем таксама ў беларускай культурнай прасторы. І што гэта вельмі важна для эміграцыі, для людзей, якія апынуліся на Захадзе, і гэта магчымасьць нашай літаратуры таксама разьвівацца. Бо калі аўтар не друкуецца, то дарогі яму да чытача няма, ён піша ў стол. А пісаньне ў стол добра толькі ў тых грамадзтвах, па-мойму, дзе табе не даюць магчымасьці друкавацца, а ў заходніх краінах чалавек можа друкаваць усё, што ён піша, але для беларускіх аўтараў такой магчымасьці не было, бо газэта “Беларус” ня можа друкаваць аб’ёмныя творы. Таму вось гэты альманах стаўся магчымасьцю пісаць ня ў стол, а для чытача. Пакуль што гэта чытач, які жыве па-за межамі Беларусі, але, я паўтараю, выпісаць альманах можна. Абодва нумары ў рэдакцыі яшчэ ёсьць”.
АЎТАР І ТВОР
УЛАДЗІМЕР СЬЦЯПАН: “ТВОРЧАСЬЦІ БЕЗ СУМНЕНЬНЯЎ НЕ БЫВАЕ”
У сталічнай кавярні “Лёндан” адкрылася выстава Ўладзімера Сьцяпана – мастака, пісьменьніка і кінасцэнарыста, для якога любое мастацтва па-біблейску пачынаецца са Слова. Па адкрыцьці выставы з творцам “шырокага профілю” сустрэўся Міхась Скобла.
Міхась Скобла: “Уладзімер, няўзброеным вокам заўважна, наколькі розныя ў творчасьці пісьменьнік Сьцяпан і мастак Сьцяпан. Мастак шукае і знаходзіць новыя формы, новыя ракурсы, а пісьменьнік скарыстоўвае пераважна традыцыйныя жанры. Сыходзячы з гэтага, у табе мастак і літаратар, мабыць, канфліктуюць?”
Скобла: “Ты не агаварыўся – для мастака першасным зьяўляецца слова?”
Сьцяпан: “Вядома ж, слова. Прыкладам, ты хочаш намаляваць дом. Дом можна намаляваць як сабор, як шпакоўню, як будку нейкую. Усё гэта розныя вобразы, розныя словы. І ў кожным з гэтых словаў-вобразаў закладзеныя ўжо шляхі да таго, як гэта рабіць. Таму што аднолькава маляваць шпакоўню і сабор ты ня будзеш. Будзеш маляваць па-рознаму”.
Скобла: “Прыканцы мінулага году адзначалася 120-годзьдзе Язэпа Драздовіча – таксама ж мастака і пісьменьніка. Ён апісваў убачаныя ім пэйзажы на Вэнэры і Месяцы, а потым дадаваў: “А хто ня верыць, хай праверыць праз тэлескопы!” А наколькі творца павінен быць упэўнены ў тым, што робіць? Ты, калі пішаш ці малюеш, сумняваесься?”
Сьцяпан: “Вядома ж, сумняваюся. Без сумненьня ўвогуле не бывае творчасьці. І я заўсёды сумняваюся. Нават калі ўжо твор скончаны, пад ім пастаўленая дата, раптам зьяўляецца жаданьне перамаляваць ці перапісаць. Абавязкова. Ніколі ня ведаеш, што атрымаецца ў выніку. І ніхто ня ведае. Толькі графаманы ведаюць. Можна зрабіць так, падагнаць, каб атрымалася, напрыклад, 5 267 знакаў. А сэнс і вобраз – не падгоніш. Сам вобраз, сам матэрыял, якім ты карыстаесься, яны пачынаюць цягнуць у свой бок і выводзяць часам у нейкую іншую плоскасьць – туды, куды ты і ня марыў трапіць”.
Скобла: “Якія жывапісцы сфармавалі цябе як мастака, і якія пісьменьнікі аказалі вырашальны ўплыў на цябе як літаратара?”
Сьцяпан: “Калі я назаву Леанарда да Вінчы, дык гэта банальна, бо ён на ўсіх уплывае. Калі я назаву Пікаса, дык ён таксама на ўсіх уплывае. Шмат хто паўплываў на мяне – і з мастакоў, і зь пісьменьнікаў. З пісьменьнікаў найбольш – Міхась Стральцоў і Вячаслаў Адамчык. Таксама – Макс Фрыш. Магчыма, Біблія паўплывала. Але яна, як Леанарда да Вінчы, на ўсіх уплывае”.
Скобла: “Уплывае на ўсіх, але ня ўсе яе ўспрымаюць. Я ведаю пісьменьніка, які ніколі не чытаў Бібліі”.
Сьцяпан: “Што значыць – не ўспрымаюць? Можна не чытаць падручнікаў па фізыцы ці хіміі. Але законы фізыкі ці хіміі дзейнічаюць апасродкавана, яны на цябе ўсё роўна ўплываюць, хочаш ты гэтага ці не. Нейкая агульная сьветапабудова, адносіны паміж людзьмі – яны ж пабудаваныя на Бібліі. Таму чалавек можа сказаць: я не чытаю Бібліі, я не чытаю Карану, я ня ведаю, што такое Стары і Новы Запаветы. Маўляў, усё гэта мяне ня тычыцца. Але гэта няпраўда. Тычыцца. Падсьвядома. І дзейнічае”.
Скобла: “Што ў літаратуры ты не прымаеш катэгарычна?”
Сьцяпан: “Самае страшнае для мяне – калі літаратура бяздарная. Ёсьць такая літаратура, і гэта неабавязкова графаманія. У літаратурным творы павінна быць душа. Калі ў літаратуры няма душы, то гэта не літаратура, гэта ўжо нешта іншае”.
Скобла: “Апошнім часам ты пішаш сцэнары для кіно. Якіх асаблівых талентаў вымагае гэты жанр сёньня?”
Сьцяпан: “Вымагае тых самых талентаў, якіх вымагаў і 50, і 60 гадоў таму. Сёньняшняе кінамастацтва больш тэхналягічнае. Зьявілася шмат прыладаў, якіх ня меў той жа Эйзэнштэйн, гук зьявіўся, колер зьявіўся. Зьявіўся рваны мантаж і доўгія пляны, як у Таркоўскага: у яго адзін плян можа цягнуцца чвэрць усяе стужкі. А законы пабудовы фільма засталіся тыя самыя, яны ўнівэрсальныя. Як і на пачатку кінематографа, так і цяпер, у кіно павінны быць сьвежыя вобразы, стужка мае быць захапляльнай, цікавай і павучальнай.
УЛАДЗІМЕР СЬЦЯПАН. АКВАРЭЛЬНЫЯ МАЛЮНКІ
* * *
Мяне назвалі па дзеду. Памятаю свайго дзеда Ўладзімера добра.
Ён памер, калі мне ішоў дваццаць першы год. Ні разу ён не сказаў мне кепскага слова, не пакрыўдзіў. Ня ўдарыў, і бацькам не дазваляў на мяне сварыцца. Ні разу, калі я сядзеў за кніжкай, ці маляваў, ня выключыў сьвятло, не загадаў і нават не папрасіў, каб я ішоў нешта рабіць па гаспадарцы. Ён ставіўся да кніжак і да маляваньня з павагай неверагоднай. Ён навучыў мяне касіць, кляпаць касу і вастрыць яе шурпатай мянташкай. Пілаваць і калоць дровы, араць і скарадзіць, вадзіць каня і хадзіць за плугам, запрагаць і выпрагаць каня, правільна валіць дрэва, так, каб яно не захрасла і не паламала другія, меншыя. Ён цярпліва паказваў і тлумачыў, як і што павінен рабіць мужчына. І ён радаваўся і пасьміхаўся ў вусы, калі бачыў плён сваёй сялянскай навукі… Ён зрабіў мне маленькую рыдлёўку і касу пад мяне. І малаток у мяне быў свой – спрытны, маленькі, з ясеневай ручкай. Здавалася б, а што мне гарадзкому чалавеку з той сялянскай навукі, дзе я магу яе скарыстаць сёньня? Але за кожным з гэтых заняткаў стаяць: зямля, лес, пожня, жывёлы і птушкі, дождж і сьнег. За гэтым хаваюцца родныя словы. І ня важна, што многія сёньня амаль выйшлі з ужытку, зрабіліся старажытнымі. Але музыка захавалася… Тая сапраўдная, адзіная… Не расейская і не літоўская, ня польская і не ўкраінская, а свая.
Хацеў напісаць пра дзеда, а напісаў пра выхаваньне… І гэта справядліва.
Венскае крэсла
Бацька на той час ляжаў у бальніцы. Мама яго даглядала. На вёску з маладой жонкай мы паехалі адны. Ішлі пяць кілямэтраў праз лес: цалаваліся, абдымаліся, гаварылі. Алёне спадабаўся наш чысты і сьветлы лес. Яна зь Віцебшчыны, а там лясы цёмныя, змрочныя... Але не пра тое мой успамін. Вядома, дзеду з бабай Алёна спадабалася адразу, зь першага позірку. Не магла не спадабацца – маладая і неверагодна прыгожая. На агародзе, за яблынямі зелянела канюшына. Вялікі лапік. Мне давялося яе касіць. Дзед ужо быў стары – пад дзявяты дзясятак падбіраўся. Я пачаў касіць. Алёна зь дзедам стаялі каля плота і глядзелі. Канюшына густая, каса ледзь цягнецца, ледзь прабіваецца праз шчыльную сьцяну травы. Вечарэе. Цёплы жнівеньскі вечар. Дзед раптам пайшоў у хату і прынёс лёгкае венскае крэсла, якое стаяла ў чыстай палове пры стале. Занёс пад яблыню, паставіў. Не для сябе прынёс, а для маёй маладой жонкі.
Алёна, асьветленая вечаровым сонцам, сядзіць зь яблыкам ў руках пад яблыняй. Я кашу канюшыну і адчуваю яе позірк. Дзед стаіць каля плота і дзівіцца на маю Алену. Я скасіў усю канюшыну да вечара, хоць зьбіраўся пакінуць палову на раніцу.
Успамін зь венскім крэслам, якое прынёс дзед Уладзімер для Алены, – застаецца ў маёй душы, як адзін з самых каштоўных.
* * *
Ня любяць беларусы немцаў, і не палюбяць… І колькі б немцы ні прасілі прабачэньня, не каяліся, колькі б ні плацілі і ні дапагалі, адносіны ня зьменяцца…
У бацькі было два старэйшых браты: Павал і Мікола. Абодва загінулі. У сорак першым, на самым пачатку лета, жонка старэйшага бацькавага брата – Паўла, прыехала зь Ленінграду ў вёску – пагасьцяваць. Меншаму зь дзяцей два, а старэйшаму хлопчыку пяць. Пачалася вайна, яны і засталіся тут, аж да сорак пятага. А бацькаў брат Павал загінуў у блякадным Ленінградзе.
Паўлаў старэйшы сын, мой стрыечны брат, вывучыўся на лётчыка.
У сямідзесятым ён прыехаў да нас зь Ленінграду. Яны з бацькам сядзелі два дні і дзьве ночы за сталом і пілі гарэлку. П’янымі не былі. Як па мне, то наадварот, выглядалі неверагодна цьвярозымі. Яны гаварылі пра вайну, але не пра тое, як ім было страшна, як кепска, як не было чаго есьці, а як ім было добра. Яны згадвалі, тыя чатыры гады, і сьмяяліся… Сьмяяліся… Ня гучна, не рагаталі, але сьмяяліся. Беларусы, адрозна ад многіх, не рагочуць, а пасьміхаюцца… Так і мой бацька з пляменьнікам, палілі “Беламор”, пілі, гаманілі і пасьміхаліся…
Большасьць іх размоваў была пра лес, грыбы, ягады, сена, коней, пташак… Яны гаварылі пра дрэвы, як пра людзей… Згадвалі дубы, якія і я бачыў, лясное балота… Успаміналі, як цікава было хавацца ў лесе, у будках, зробленых з гальля... Пра недасьпелыя яблыкі, ад якіх пякотка і баляць жываты… Як партызаны забіралі карову, а яна не хацела ісьці і баданула маладога партызана так, што той паляцеў пад плот, а шапка пакацілася па сьцежцы…
У мяне ёсьць адна фатакартка Паўла. Бацька аддаў яе мне.
На адваротным баку надпіс: “Фатаграфаваўся ў 1932 годзе 25 ліпеня, г. Рэчыца. Суднабудаўнічая школа. Сьцепаненка Павал Уладзімеравіч. “Няхай у цябе будзе – ён жа табе родны дзядзька. Я Паўла і так памятаю, а ты ж ніколі ня бачыў”. – Бацька сказаў гэта з той невытлумачальнай беларускай усьмешкай, якую немагчыма намаляваць. Увогуле, ён ведаў значна больш, чым мог выказаць.
І была ў той усьмешцы вайна…
КРЫТЫКА
ГІСТОРЫІ ЗЬ ДЗІКАГА СВЕТУ
Міра Лукша. Гісторыі зь белага сьвету. – Беласток, 2008. 148 стар.
Калі ня быць абазнаным ў тым, што ўсе аповяды гэтай пісьменьніцы – скразная наратыўная гісторыя беларуска-польскага памежжа, то можа падацца, што гутарка вядзецца пра які Ханты-Мансійск – Богам забыты ўскраек сьвету, а зусім не пра цэнтар Эўропы... Згадаем пасаж, які адкрываў у 1992 годзе кнігу “Дзікі птах верабей”:
“Людзі гаварылі, што дзікуноў гэтых выбілі з тысячу гадоў, як ня больш, назад. Але ня ўсіх. То якую дзеўку, што ягады зьбірала, прыдушыў наш чалавек у нетры, то злавілі якую цікаўную, што падкралася да вёскі, а калі ўсе малойчыкі ёю нацешыліся (кусалася, як воўк!), выпускалі ў лес больш зьдзічэлую...”
Гэтая дзіўная перакуленасьць сьвету, дзе дзікунства і цывілізацыя зьнітаваныя, як тараканы з санстанцыяй, – уражвае і цяпер, у новай кнізе, дзе першая ж замалёўка ставіць непадрыхтаванага чытача ў тупік. Галоўны герой апавяданьня “Тарык” трапляе ў больніцу, адкуль разам з гіпсам прывозіць... Ну так, таракана! Марыць завесьці яму сяброў, але таракан памірае, і яму ладзяць хаўтуры, ці, па-мясцоваму, мярліны... Уражвае ня столькі сама напэўна-камічная сытуацыя, зьдзіўляе наўскось кінутая заўвага: “Да нас ні сілай, ні ласкай ня сьцягнеш кабету...”
З той прычыны, што кнігі чальцоў літаратурнага аб’яднаньня “Белавежа” ў Беларусь трапляюць апошнім часам рэдка, сучасны чытач можа і ня ведаць пра існаваньне гэтай праблемы – татальнай адсутнасьці жанок у рэгіёне. Хоць, датрываўшы да сярэдзіны кнігі, будзе дзівіцца ўжо іншаму – а як яны, жанчыны, там наогул не перавяліся? Нават калі дапусьціць, што пісьменьніца згусьціла фарбы, хочацца кінуць усё і заняцца эвакуацыяй – і мясцовых кабетаў, і самой Міры Лукшы... Пакуль не спалілі, як ледзь не спалілі яе гераіню з апавяданьня “Суд над чараўніцай”.
Акрамя жанчын у дзіўным гэтым краі адсутнічае і паліткарэктнасьць... Спачатку проста зьвяртаеш увагу на тое, што ўся гарэлка пазначана менавіта як “руская”. Пасьля заўважаеш досыць рэдкае для сёньняшняй беларускай літаратуры вызначэньне “маскалі”. Пасьля натыкаесься на “чарнамазых”... І дабіваюць касавокія “жаўткі” – гэта, калі хто не здагадаўся, “в’етнамкі, ці нейкія там іншыя бураткі”... Карацей, наш Юры Станкевіч нэрвова паліць у кутку...
З другога боку, неяк так нязмушана і натуральна ў пісьменьніцы атрымліваецца гэтае парушэньне нормаў, што не-не і падумаеш – а можа, гэта і нармальна? Вось, да прыкладу, муза, якая пасылае на тры літары свайго калегу – гэта прымальна? (“Музы.”) А чуць у прыметніку “глябальны” матнае слова – ня дзіва? (“Каліна.”) А калі адна бабулька-гераіня гаворыць другой: “Усім вам у дупу ўлазіў, быццам у хаце не давалі!” – гэта грубасьць ці праўда жыцьця? (“Чобаты.”)
Прызнаюся, мяне напружвалі падобныя моманты, як і шматлікія памылкі ў тэкстах... А яшчэ тое, што ледзь ня ў кожным апавяданьні ёсьць нябожчык, а ў некаторых і па два-тры. Сама аўтарка вуснамі сваёй гераіні быццам бы праясьняе сытуацыю: “Кажуць, труп ажыўляе газэту...” Але тут я згодная хутчэй з Гекльбэры Фінам, які адмовіўся чытаць Біблію, калі даведаўся, што ўсе яе героі ўжо памерлі... Зразумела, што вобраз паміраючай ад беспрацоўя і адсутнасьці пэрспэктываў Белавежы гэтыя шматлікія нябожчыкі ўвасабляюць цалкам і зьверху, але ж і трываньне чытача не бясконцае...
Выратоўваюць кнігу апэляцыя да народнай маралі, ляканічнасьць займальных сюжэтаў і... магія. Асабліва тонка яна падмешаная ў апавяданьне “Акно”:
“Перад рудою разматлянаю барадою мастака вырастала акно. Спачатку акалялася яно белай рамай, пасьля вылузнулася з-за яе. Першы паляцеў у акно ўпушчаны з абамлелай рукі дзяўчыны анёл. Ён урэшце мог распрастаць крылы і адчуць сапраўдную анёльскую бязважнасьць. Ён вызваліўся з драўніны, якая была дрэвам, мела корань, камель і крону. Дзяўчына ціха сышла з кадра, адчуваючы стому асы, павука, сонца і дзіцяткі, якое варухнулася, убачыўшы праз абалонкі, што яшчэ не выпускалі яго з мамы, вялікае сьвятло і волю.”
Такія, прапісаныя ў дэталях і колерах малюнкі, яшчэ доўга стаяць перад вачыма... Часам лірычныя, але збольшага трагічныя, яны ўражваюць менавіта тым, што зь лёгкасьцю ўзнаўляюцца менавіта ў сваёй ляканічнай карціннасьці, у пэўным сэнсе нават выпадаючы з агульнай апавядальнай тканіны. Сярод такіх вобразаў – напалову забітая сьвінка, якая ўтыкаецца ў прыпол сваёй гаспадыні, што схавалася на другім паверсе дому... (“Ноч у Бельску.”) Ці чалавек, што прывёз дзеду труну і, забыўшыся, крычыць у хаце, як жывому: “Дзедка, ідзем!” (“Футбол.”)
У прынцыпе, большасьці твораў Лукшы болей пасавала б вызначэньне “замалёўкі” – і праз неразгорнутасьць дзеяньня, і праз маляўнічасьць, акварэльнасьць твораў... Ня дзіва, што самым цёплыя адносіны ў яе гераіняў якраз да рудога мастака, які адной сваёй прысутнасьцю згарманізоўвае тэкстапрастору яе твораў. Застаецца спадзявацца, што і ў рэальным жыцьці аўтаркі ёсьць такі ж надзейны сонечны прамень...
Ганна КІСЬЛІЦЫНА
