Віленскі Інстытут беларусістыкі выпусьціў у сьвет збор твораў ксяндза Адама Станкевіча пад назвай “З Богам да Беларусі”. У дыхтоўны том на 1 100 старонак увайшлі гістарычныя, тэалягічныя ды літаратуразнаўчыя працы, а таксама прамовы ксяндза ў Польскім Сойме.
“З Богам да Беларусі” – першая кніга Адама Станкевіча ў Беларусі пасьля 1940 году. Пра гэтае доўгачаканае выданьне мы гутарым з гісторыкам Алесем Пашкевічам, які супольна са сваім калегам Андрэем Вашкевічам рыхтаваў спадчыну ксяндза Адама да друку.
Станкевіч-сьвятар, Станкевіч-кнігар і Станкевіч-спадар
Міхась Скобла: “Алесь, у перадваеннай Вільні хадзіў такі жарт: “Колькі ў нас Станкевічаў? Тры: сьвятар, кнігар і спадар”. Станіслаў Станкевіч – спадар, бо паўсюль, дзе толькі можна, папулярызаваў гэтае слова. Янка Станкевіч – кнігар, бо пэўны час трымаў у Вільні кнігарню. Ну, і Адам Станкевіч быў сьвятаром. А кім яшчэ ён быў для Беларусі?”
Праца ксяндза Станкевіча была рознабаковай і ўсеахопнай. Акрамя выкананьня сваіх непасрэдных сьвятарскіх абавязкаў, ён актыўна ўдзельнічаў у беларускім палітычным жыцьці, выкладаў у Віленскай беларускай гімназіі, займаўся выдавецка-рэдактарскай дзейнасьцю і шмат пісаў сам, імкнучыся зрабіць свой унёсак у фармаваньне беларускай нацыянальнай ідэалёгіі. На працягу ўсяго міжваеннага пэрыяду Адам Станкевіч быў адным зь лідэраў і ідэолягаў цэлага напрамку ў беларускім нацыянальным руху – хрысьціянска-дэмакратычнага. Гэты напрамак ад пачатку задумваўся ягонымі заснавальнікамі (перадусім – ксяндзамі-беларусамі), як альтэрнатыва найбольш пашыранаму тады ў беларускім руху кірунку сацыялістычнаму. Роля арганізацыяў, якімі кіраваў і зь якімі супрацоўнічаў Адам Станкевіч, у гісторыі міжваеннай Заходняй Беларусі выключная. Беларускія хрысьціянскія дэмакраты й блізкія да іх інстытуцыі мелі непасрэднае ці ўскоснае дачыненьне да большай часткі культурных дасягненьняў беларусаў у тагачаснай Польшчы, асабліва калі казаць пра 1930-я гады”.
Скобла: “У сваёй прадмове вы прыводзіце прыблізныя падлікі зробленага Адамам Станкевічам: больш за 2 000 артыкулаў і 18 кніг. Што з таго ўвайшло ў гэтую дыхтоўную, як падняць, таміну на 1 100 старонак?”
Пашкевіч: “Ад самага пачатку працы над зборам твораў Адама Станкевіча, усьведамляючы той факт, што ўсю творчую спадчыну ксяндза ў межы аднаго выданьня ўціснуць немагчыма, мы паставілі мэту выдаць пад адной вокладкай усе ягоныя працы, якія пры ягоным жыцьці выходзілі асобнымі кніжкамі. Ксёндз Адам адначасова выступае ў якасьці гісторыка-навукоўца, папулярызатара гісторыі, філёзафа, ідэоляга беларускага нацыянальнага руху, духоўнага пастыра. А каб яшчэ глыбей раскрыць асобу ксяндза Станкевіча й дадаткова больш выразна паказаць яго як палітыка, пэдагога й проста чалавека, мы вырашылі ў кнігу “З Богам да Беларусі” дадаць ягоныя прамовы ў польскім Сойме, праекты па рэформе Каталіцкага касьцёлу ў Беларусі й каляндарныя запісы, якія рабіліся Станкевічам з канца 1930-х да сярэдзіны 1948 году. Акрамя таго, у якасьці дадатку далучаныя тэксты зь юбілейнага зборніка, выдадзенага ў Вільні ў 1940 годзе – у гонар 25-годзьдзя сьвятарскай дзейнасьці Станкевіча.
“З усіх беларускіх паслоў у Сойме дзяржаўную польскую мову спачатку ведаў адзін Станкевіч”
Скобла: “Вы згадалі пасольскія прамовы Адама Станкевіча. Як паводзіў сябе ксёндз на соймавай трыбуне?”
ксёндз Станкевіч ад пачатку беларускай парлямэнцкай дзейнасьці ў міжваеннай Польшчы быў адным зь лідэраў беларускай нацыянальнай фракцыі, якая мела назву Беларускі пасольскі клюб
Увогуле ж, ксёндз Станкевіч ад пачатку беларускай парлямэнцкай дзейнасьці ў міжваеннай Польшчы быў адным зь лідэраў беларускай нацыянальнай фракцыі, якая мела назву Беларускі пасольскі клюб. Ён імкнуўся ў меру сваіх магчымасьцяў супрацьстаяць залішняй радыкалізацыі клюбу й пашырэньню ў ім уплыву камуністаў, хоць у тых умовах (улічваючы правядзеньне ў БССР палітыкі беларусізацыі) гэта было няпроста. У рэшце рэшт з адзінай беларускай фракцыі ў 1925 годзе выйшлі чатыры найбольш радыкальныя паслы на чале з Браніславам Тарашкевічам. Гэтыя паслы заснавалі асобны Пасольскі клюб Беларускай сялянска-работніцкай грамады, які заняў выразна прасавецкую пазыцыю. Адам Станкевіч не падтрымаў гэтага кроку, застаўся ў складзе больш памяркоўнага Беларускага пасольскага клюбу й быў ягоным нефармальным лідэрам, хоць афіцыйна клюбам кіраваў пасол Фабіян Ярэміч.
Падаецца, што асноўнай прычынай, па якой Станкевіч фармальна знаходзіўся ў БПК на другіх ролях, быў ягоны сьвятарскі сан і востры канфлікт зь віленскімі касьцельнымі ўладамі, якія не ўхвалялі палітычнай дзейнасьці ксяндза. Парлямэнцкая дзейнасьць ксяндза Станкевіча скончылася ў 1927 годзе. Згоды на ўдзел у выбарах у новы парлямэнт Станкевіч не атрымаў. Дарэчы, у гэты ж самы час ён па патрабаваньні віленскага арцыбіскупа Рамуальда Ялбжыкоўскага быў вымушаны пакінуць любую палітычную дзейнасьць, у першую чаргу – у шэрагах Беларускай хрысьціянскай дэмакратыі. Праўда, ксёндз працягваў працаваць у гэтай партыі неафіцыйна й па-ранейшаму фактычна заставаўся яе галоўным натхняльнікам і ідэолягам, але фармальнае кіраўніцтва партыяй мусілі ўскласьці на свае плечы сьвецкія дзеячы – прыхільнікі хрысьціянскай дэмакратыі”.
“Адам Станкевіч не пераехаў на тэрыторыю Генэральнай акругі Беларусь і не запляміў сваё імя супрацоўніцтвам з гітлераўцамі”
Скобла: “Польскія ўлады перасьледавалі Адама Станкевіча, ссылалі яго ў правінцыйныя парафіі. Саветы некалькі разоў арыштоўвалі ксяндза Адама і ўрэшце зьнішчылі ў Гулагу. А якія ў яго былі адносіны зь немцамі? Ён жа падчас Другой усясьветнай вайны жыў у акупаванай Вільні”.
Пашкевіч: “Пэрыяд нямецкай акупацыі застаецца найменш вывучаным пэрыядам у жыцьці Адама Станкевіча. У першую чаргу гэта зьвязана з тым, што ён застаўся ўбаку ад удзелу ў беларускіх палітычных ініцыятывах таго часу, не ўваходзячы, у адрозьненьне ад ксяндза Вінцэнта Гадлеўскага, у склад пранямецкіх палітычных арганізацый, якія былі створаны беларускімі дзеячамі. З чым была зьвязаная менавіта такая пазыцыя, адназначна сказаць сёньня цяжка з-за недахопу крыніцаў. Можна рабіць толькі пэўныя прыпушчэньні.
Адам Станкевіч ніколі ня меў ілюзіяў у дачыненьні да нацысцкай ідэалёгіі. Выразна нэгатыўнае стаўленьне да яе знайшло сваё адлюстраваньне ў ягоных працах, напісаных незадоўга перад вайной, асабліва ж яскрава і адназначна – у выдадзенай у 1940 годзе працы “Хрысьціянства й беларускі народ”
Чым жа ён займаўся падчас вайны? Служыў пробашчам парафіі сьвятога Міхала ў Вільні, рэгулярна прамаўляў з амбону беларускамоўныя казані, якія, паводле сьведчаньняў сучасьнікаў, мелі выразны беларускі патрыятычны зьмест. Ксёндз Станкевіч працягваў выкладаньне ў адноўленай Віленскай беларускай гімназіі й да 25-годзьдзя яе існаваньня нават выдаў для вучняў брашуру рэлігійнага зьместу “Вучыся й маліся”. Напісаў папулярную працу “Кароткія расказы з гісторыі Беларусі”, якая ў той час выкарыстоўвалася ў якасьці падручніка па гісторыі ў адчыненых падчас акупацыі беларускіх школах”.
“Дзёньнік ксяндза Адама быў вынесены праз патайныя дзьверы й дайшоў да нас літаральна цудам”
Скобла: “У зборы твораў Адама Станкевіча мы бачым і дзёньнік ксяндза. Там – рэзкія выказваньні і пра сталінскую палітыку, і ўвогуле пра савецкі лад. Дзе перахоўваўся дзёньнік?”
Пашкевіч: “Дзёньнік ксяндза Адама, які вёўся ім (праўда, нерэгулярна) на працягу 1937 – 1948 гадоў, дайшоў да нас літаральна цудам. Справа ў тым, што пасьля арышту ксяндза ў 1949 годзе органы НКВД чамусьці адразу не забралі ўсе паперы зь ягонай кватэры, а толькі апячаталі ў ёй дзьверы. А ў тую кватэру быў яшчэ адзін, незаўважаны чэкістамі, уваход, застаўлены шафай. Праз гэты ўваход у кватэру пасьля здолелі патрапіць паплечнікі ксяндза, і яны тое-сёе з папераў вынесьлі й схавалі. Урэшце іх уладальнікам стаў вядомы беларускі дзеяч Янка Шутовіч, які незадоўга да сваёй сьмерці зрабіў зь дзёньніка некалькі машынапісных копіяў і аддаў іх на перахоўваньне надзейным людзям. Адна з гэтых копіяў, што захоўвалася ў старога віленскага беларуса Сяргея Карабача, ужо ў наш час патрапіла ў рукі маладзечанскага краязнаўцы Міхася Казлоўскага, які ў 2005 годзе разам зь Сяргеем Лескецем надрукаваў дзёньнік у часопісе “Куфэрак Віленшчыны”.
Чаму Адам Станкевіч так і ня стаў біскупам “Каталіцкага касьцёлу, непадуладнага Ватыкану”
Скобла: “Адам Станкевіч быў фігурай маштабнай нават і для саветаў. Зь ім мусілі лічыцца. Раскажыце, што гэта была за спроба стварыць з дапамогай ксяндза Адама Беларускі аўтакефальны касьцёл, які быў бы непадуладны Рыму?”
Адам Станкевіч быў фігурай маштабнай нават і для саветаў. Зь ім мусілі лічыцца
Сама ідэя стварэньня ў Савецкім Саюзе непадуладнага Ватыкану “каталіцкага” касьцёлу, узьнікла ў саветаў яшчэ ў 1920-я гады. Як пасьля згадваў Адам Станкевіч у сваёй працы “Беларускі хрысьціянскі рух”, менавіта ў той час ён атрымаў некалькі сыгналаў зь Менску, што нібыта бальшавіцкія ўлады жадаюць унармаваньня каталіцкага жыцьця ў СССР шляхам стварэньня біскупства ў Менску. Найбольш пажаданай кандыдатурай на біскупа ўлада лічыла самога Станкевіча. Ксёндз Адам пасьля не выключаў, што ўся гэтая акцыя была толькі хітрым манэўрам бальшавіцкіх уладаў, скіраваным на пераманьваньне ў СССР сьвядомых ксяндзоў-беларусаў дзеля таго, каб пасьля фізычна іх зьнішчыць.
Другім разам ідэя стварэньня пад саветамі аўтакефальнага “каталіцкага” касьцёлу ўсплыла адразу ж пасьля вайны. Натхнёныя пасьпяховым стварэньнем падчас вайны “кішэннай” Праваслаўнай царквы, савецкія ўлады паспрабавалі зрабіць нешта падобнае й з Каталіцкім касьцёлам. Шукаючы аўтарытэтных каталіцкіх сьвятароў, на якіх можна было б у гэтай справе абаперціся, супрацоўнікі савецкіх спэцслужбаў не маглі прамінуць асобы Адама Станкевіча. Цягам некалькіх гадоў паміж імі й Станкевічам вяліся патаемныя перамовы. Падчас іх, не адмаўляючы супрацоўніцтва з савецкімі ўладамі ў прынцыпе, Станкевіч выставіў у падрыхтаваных ім адмысловых праектах пэўныя ўмовы, якія для Саветаў аказаліся абсалютна непрымальнымі. Ёсьць ускосныя зьвесткі, што падобнае супрацоўніцтва савецкія ўлады прапаноўвалі й іншым беларускім каталіцкім сьвятарам, якія знаходзіліся на тэрыторыі СССР, але тыя таксама іх адхілілі. Дзеля гэтага спроба стварэньня аўтакефальнага “каталіцкага” касьцёлу ў БССР урэшце скончылася поўным правалам”.
Скобла: “Калі чытаеш Станкевічавы праекты, ставараецца ўражаньне, што і сам ксёндз верыў у магчымасьць адраджэньня каталіцкага касьцёлу ў савецкай Беларусі. Чаму ўсё ж улады адкінулі ягоныя прапановы?”
Пашкевіч: “Абодва бакі, пачынаючы перамовы на гэты конт, ставілі перад сабой абсалютна розныя мэты. Станкевіч сапраўды хацеў жыцьцё касьцёлу ўнармаваць і больш-менш нармалізаваць (наколькі гэта было магчыма ў тых умовах). Другі момант – ён хацеў, скарыстаўшыся са зьбегу палітычных абставінаў, вывесьці Каталіцкі касьцёл на тэрыторыі Беларусі з-пад кананічнай улады польскіх біскупаў і тым самым спыніць выкарыстаньне палякамі касьцёлу ў якасьці інструмэнту для палянізацыі беларускага насельніцтва. Савецкія ж улады жадалі Каталіцкі касьцёл падпарадкаваць сабе й уключыць у сыстэму таталітарнага рэжыму, па аналёгіі з тым, як гэта было ўжо раней зроблена з Праваслаўнай царквой. Нічога, акрамя насьцярожанасьці, не выклікала ў іх і ідэя беларусізацыі жыцьця Каталіцкага касьцёлу ў БССР, бо любыя працэсы ў грамадзтве, якія не ўкладаліся ў афіцыйныя савецкія каноны, успрымаліся саветамі як адназначна варожыя.
Самае галоўнае, што Адам Станкевіч ня бачыў магчымасьцяў стварэньня біскупства ў Менску без дазволу Ватыкану. Ухваленьне любых зьменаў у структурнай арганізацыі Каталіцкага касьцёлу на тэрыторыі БССР з боку Апостальскай Сталіцы было для яго тым пытаньнем, якое не падлягала дыскусіі й ад якога ён адступіцца ня мог ні пры якіх абставінах. Урэшце за такую прынцыповасьць яму давялося заплаціць уласным жыцьцём”.
У адказ на пратэсты Ватыкану Сталін неяк спытаўся: “А колькі ў Папы дывізіяў?”
Скобла: “Адам Станкевіч адстойваў цэласнасьць Каталіцкага касьцёлу. А ці рабіў Ватыкан нейкія спробы, каб абараніць яго ды іншых ксяндзоў, якія трапілі ў Гулаг?”
Пашкевіч: “Натуральна, Ватыкан ня мог спакойна глядзець на тое, як бальшавіцкія ўлады ад самага 1917 году адкрыта ажыцьцяўлялі выразна антырэлігійную палітыку. Яшчэ перад Другой усясьветнай вайной Папа Рымскі публічна выступаў з асуджэньнем палітыкі ўладаў СССР у рэлігійнай сфэры, прытым, што варта падкрэсьліць, ня толькі ў дачыненьні да Каталіцкага касьцёлу, але і ў дачыненьні да Праваслаўнай царквы. Натуральна, не магло вышэйшае кіраўніцтва Каталіцкага касьцёлу маўчаць і ў пазьней, калі пад непасрэднае кіраваньне маскоўскіх ваяўнічых бязбожнікаў пасьля далучэньня да СССР тэрыторый прыбалтыйскіх дзяржаваў, Заходняй Беларусі й Заходняй Украіны патрапілі некалькі мільёнаў каталіцкага насельніцтва. Але для ўплыву на Маскву Ватыкан ня меў рэальных мэханізмаў. Таталітарны сталінскі рэжым лічыўся толькі зь сілай. Гэтую пазыцыю красамоўна акрэсьліў сам Сталін, спытаўшыся ў адказ на вестку, што Папа пратэстуе супраць нейкіх ягоных дзеяньняў: “А колькі ў Папы дывізіяў?” Так што падтрымка сваіх пастыраў у СССР з боку Апостальскай Сталіцы, безумоўна, існавала, але пераважна маральная. Практычна ж абараніць каталіцкіх сьвятароў ад бальшавіцкіх рэпрэсіяў Ватыкан магчымасьці ня меў”.
Гульні ксяндза Адама з Мэфістофэлем
Скобла: “Адам Станкевіч загінуў у Гулагу ў 1949 годзе і пахаваны пад Тайшэтам. Дакладнае месца й абставіны сьмерці падае ў сваёй кнізе “Ксёндз Адам Станкевіч і каталіцкае адраджэньне ў Беларусі” доктар Уладзімер Конан. Ці меў ксёндз Адам шанец увогуле ацалець у СССР?”
Пашкевіч: “Думаецца, ён меў рэальныя шанцы застацца на волі (калі, вядома, можна лічыць за волю жыцьцё ў сталінскім СССР) толькі ў тым выпадку, калі б цалкам прыняў прапановы бальшавікоў і пагадзіўся ўзначаліць новы “каталіцкі Касьцёл”. Аднак жа для гэтага яму прыйшлося б ахвяраваць уласным сумленьнем. Як вынікае зь дзёньніка Станкевіча, ён выдатна разумеў, на што ідзе, адмаўляючыся ад спакусьлівых прапановаў, зробленых яму М-сто (Мэфістофэлем – пад такім характэрным імем фігуруе ў дзёньніку ксяндза савецкі чэкіст, які яго “апрацоўваў”).
Вось перадапошні запіс ксяндза, зроблены 8 чэрвеня 1948 году: “М–сто сказаў выразна: „Нет с вас никакой пользы“. Як жа гэта мяне радуе. Мой адказ быў: „Не забывайте, что у меня есть совесть“. Чым гэта ўсё скончыцца – адзін Бог ведае”. Мы, у адрозьненьне ад ксяндза Адама, ведаем канец гэтай гісторыі. Сёньня можна канстатаваць, што Адам Станкевіч да канца жыцьця застаўся верны Богу, Беларусі й свайму сумленьню. І гэтым ён заслугоўвае нашай пашаны і ўдзячнай памяці”.
