Жыцьцё і сьмерць мітаў: Зямля

“Зямлёй называецца плянэта, якая верціцца вакол Сонца і вакол сваёй восі. Таксама зямлёй мы называем паверхню гэтай плянэты, на якой стаім, ці па якой рухаемся. Зямля – гэта і тэрыторыя, якая знаходзіцца ў чыімсьці ўладаньні ці карыстаньні. Урэшце зямля – гэта проста глеба з царствам мінэралаў.

У народных уяўленьнях зямля — адна з асноўных касьмiчных стыхiяў (побач з вадой, паветрам i агнём), першаэлемэнт, зь якога ствараўся Сусьвет. У касмаганічных паданьнях падкрэсьліваецца, што першай Бог стварыў менавіта зямлю, і неістотна, прынесла яе ў дзюбе качка са дна сусьветнага акіяну, ці вытрас з кішэні сам Бог. Зямля асэнсоўвалася як усеагульная крынiца жыцьця, мацi ўсяго жывога, у тым лiку i чалавека, калі прыгадаць, што менавіта зь зямлі, з гліны зьляпіў Бог першага чалавека. Уяўленьнi аб зямлі цесна звязаныя з паняцьцем роду, радзiмы, краiны”.

***

Вячаслаў Ракіцкі: “У традыцыйнай культуры зямля ўспрымаецца вельмі шырока, вобразна, сакральна. Што сталася асноваю замацаваньня зямлі ў якасьці міталягемы? Дзе вытокі яе сакралізацыі?”

Тацяна Валодзіна: «Першапрычынаю -- вытворчая, спараджальная функцыя зямлі. Яна выступае як сымбаль жаночага ўрадлівага пачатку, асэнсоўваецца як прарадзіцелька і карміцелька ўсяго жывога. Зямля нарадзіла і зямля-маці – гэта дзьве ключавыя формулы, якія вызначаюць сутнасьць зямлі ў мітапаэтычных уяўленьнях. Яны адносяць зямлю найперш да жывой, адушаўлёнай, а таксама пазначаюць унівэрсальны характар яе мацярынства. “Зямля -- наша маці, будзе пітаці, чараўніка, чараўніцу да нашага табару не пускаці”, -- гэта з замоваў. Зямля – маці ўсяму, што на ёй ёсьць, што было і што будзе наперадзе”.

Ракіцкі: “Вы сказалі – адушаўлёнай. У чым гэта выяўляецца?”

Этнасы з асабліва моцным культам зямлі больш бароняцца, чым ладзяць агрэсіі

Валодзіна: “Зямля паўстае як жанчына, маці, часта сталага веку, і нават ахрышчаная хрысьціянскім імем Тацяна. У замовах да зямлі і іншых стыхіяў зьвяртаюцца: “Зямля Тацяна, вада Вульляна, калодзесь Іван”. Зямля як жанчына апладнялася жыватворным дажджом (увасабленьнем мужчынскага пачатку) і давала новы ўраджай, таму ў песенных і празаічных творах яе называюць «маці–сырая зямля». Зямля як «кармiцелька» лiчылася ня проста сьвятой, але і раўнавалася да жанчыны, перадусім маці, што тлумачыць паважнае, асьцярожнае да яе стаўленьне («няможна зямлю бiць, зьневажаць цi паскудзiць, бо зямля сьвятая»). Адначасна існавала забарона чапаць зямлю ў пэрыяд яе зімовага сну — ад Пакроваў і да Радаўніцы («можа быць сьмерць у сваёй сям’і або неўраджай»). Казалі, што да Благавешчаньня зямля цяжарная, і таму ніяк нельга гарадзіць платоў ды забіваць ў яе колікі. Да таго ж адухоўленасьць Зямлі сталася адным са штуршкоў суаднясеньня яе з Маці Божай”.

Ракіцкі: “Але якім чынам паганскі культ зямлі мог судакранацца з выключна хрысьціянскім культам Божае Маці? Здаецца, што гэтыя культы зьявы зусім розных парадкаў”.

Валодзіна: “Маці-зямля ніколі не зьліваецца з Божай Маці цалкам, але яны стала і арганічна суадносяцца адна з адною, разам выяўляюць нейкую агульную глыбінную ідэю. Суаднясеньне маці-зямлі з Маці Божай адбываецца праз агульныя для іх перажываньні – вялікай радасьці мацярынства і вялікага гора, пакуты, страты. І гэта не двухвер’е, не падваеньне па сутнасьці аднаго вобразу, але два ракурсы адной рэлігійнай ідэі, два тыпы яе сымбалізацыі”.

Ракіцкі: “Такім чынам, першай падставаю міталягізацыі зямлі стала роля яе як карміцелькі. Але корміць зямля паўсюль – і ў Беларусі, і далёка па-за яе межамі. Што ж дадае сакралізацыі зямлі менавіта беларускай?”

Валодзіна: “Тая зямля сьвяшчэнная і родная, дзе ляжаць продкі, дзе нарадзіліся бацькі і ты сам, і ў гэтым сэнсе разьяднанасьць зь зямлёю перажывалася асабліва балюча. Вымушаныя перасяленцы перад ад’ездам бралі жменьку роднай зямлі, каб прыжыцца на новым месцы і не сумаваць. Зямля ж з магілаў родных наогул надзялялася магутнай абарончай сілай, бо магла абараніць ад бедаў ды хваробаў. Генэтычна запраграмаваныя тэрытарыяльныя матывацыі і зьвязаны зь імі эмацыйны стан надзейнага пачуваньня тут і на гэтай зямлі толькі падтрымлівалі міталягему зямлі як маці, што трымае побач”.

Ракіцкі: “Зямля, як і маці, трымае чалавека побач. Дык чаму ж тады беларусы зь лёгкасьцю пакідаюць яе?”

Валодзіна: “Але кожная маці гадуе дзіця, каб адправіць яго ў людзі. Даць, аддаць усё і чакаць. Іншая справа, ня кожны сын вырастае ўдзячным. Але кожны ў апошнія свае хвіліны кліча маці. Так і беларусы – у мінулым пакідалі зямлю ў скрайніх выпадках. Зараз па-іншаму, але тычыцца гэта перадусім моладзі, якая вырасла ў іншых варунках”.

Ракіцкі: “У маці яшчэ існуе выразны інстынкт абароны сваіх дзяцей дый сябе дзеля дзяцей...”

Валодзіна: “Нават не патрабуе доказаў той факт, наколькі магутна можа выконваць гэтая міталягема функцыі псыхалягічнай абароны. Міталягемы такога роду спараджалі ўяўленьні аб містычнай сувязі зямлі і яе насельнікаў, непрымальнасьці чужых, што ў многім вызначае псыхалёгію міжнацыянальных канфліктаў ды этнічных чыстак”.

Ракіцкі: “Як жа тады быць з войнамі, што не супыняюцца на ўсёй плянэце? З захопам чужых тэрыторый?”

Валодзіна: “Паводле назіраньняў адмыслоўцаў, этнасы з асабліва моцным культам зямлі больш бароняцца, чым ладзяць агрэсіі. Чужая зямля, паводле Юнга, асымілюе заваёўніка, тут жа дарэчы прыгадаць і меркаваньне асобных першабытных плямёнаў, згодна зь якім нельга прысвойваць чужую зямлю, бо на ёй жывуць душы чужых продкаў, якія стануць перасяляцца ў немаўлятаў. “У гэтым заключана вялікая псыхалягічная ісьціна”, -- заключае Юнг. Так і беларус, калі меў сваю зямельку і быў сыты зь яе, слаба бачыў суседзяў, ці не хацеў іх бачыць. І зброю браў у рукі, толькі калі гэтую зямельку адымалі. Беларуская ваенная гісторыя – гэта пераважна гісторыя абарончых войнаў, а не захопніцкіх”.

Ракіцкі: “Беларусам хапала сваёй зямлі, яны не хацелі пашыраць тэрыторыю, бо гэтае пашырэньне для дзяржавы, а не для сябе. Зрэшты, калі зьвярнуцца да беларускай літаратуры, фальклёрных тэкстаў, то асабліва выразна бачыцца, што беларус атаясамлівае радзіму не зь дзяржавай, а менавіта са сваёй зямлёю. А што думаеце вы, Тацяна як этнакультуроляг?”
Валодзіна: “Свая зямелька як зморанаму пасьцелька”, -- кажуць беларусы. Наша зямля была асвоеная людзьмі каля 100 000 гадоў таму, і з тае пары яе насяляе адзін і той самы народ, аўтахтоны. І таму мясцовыя жыхары, седзячы на сваёй зямлі, настойліва і ўпарта ідэнтыфікуюць сябе як “тутэйшыя” -- тыя, хто жыве і даглядае зямельку тут. Мне здаецца, што ў стаўленьні да зямлі таксама варта шукаць адказу, чаму для беларусаў тутэйшасьць важнейшая за беларускасьць...”

Ракіцкі: “А зараз хацелася б паразважаць пра маральныя аспэкты міталягемы “зямля”.

Зямлёй беларусы бажыліся, кляліся, цалавалі і нават елі зямлю, каб даказаць сваю праўду

Валодзіна: “Зямля выступае крытэрам чалавечай маральнасьцi наогул. Яна -- вышэйшы маральны аўтарытэт, які стаў парадкам і правілам, той апошняй і вышэйшай інстанцыяй, перад якой несьлі адказнасьць, на суд якой выносілі тое, што не магло быць вырашана інакш. Зямлёй беларусы бажыліся, кляліся, цалавалі і нават елі зямлю, каб даказаць сваю праўду. Ворагаў і злачынцаў зямлёю клялі: «Што б ты сваімі паганымі лапамі больш не таптаў святое зямелькі, да што б яна цябе ніколі не прыняла ў сваё мацярынскае лона!» Дарэчы, верылі, што такіх ізьвергаў зямля і не пускае ў сябе, вывяргае вонкі. Зямля як чыстая стыхiя магла не прымаць самагубцаў, чараўнiкоў, гэтаксама як i забiтага перуном чорта, зьмея i iншых мiталягiчных пэрсанажаў”.

Ракіцкі: “У такім разе гаворка ідзе пра суд над памерлымі. А дачыненьні паміж жывымі і зямлёй? Наколькі былі яны актуальнымі ў беларускай традыцыі?”

Валодзіна: “Зямля судзіць і жывога чалавека і нават цэлае паселішча. За грахi зямля можа правалiцца або праглынуць горад, вёску цi манастыр. Асабліва папулярныя аповяды пра зямлю, якая разышлася і схавала ў сабе царкву з прыхаджанамі, што надта награшылі. Нават не прыняла ў сябе, а раскрылася і паглынула, каб паляцелі ў невядомыя глыбіні. Дарэчы, тая акалічнасьць, што зямля трымае ў сабе нябожчыкаў, што чалавек зь зямлі паходзіць і ў зямлю вяртаецца, надае статусу зямлі яшчэ большую сакральнасьць. Двухполюснасьць стасункаў чалавека зь зямлёй выразна адлюстраваная ў пахавальнай абраднасьці і каляндарных сьвятах, зьвязаных з ушанаваньнем продкаў. Перад пахаваньнем нябожчыка абавязкова абмывалі і пераапраналі ва ўсё чыстае, новае. Сьмерць i пахаваньне разглядалiся як вяртаньне ў матчына ўлоньне – зямлю”.

Ракіцкі: “Гісторыю нацыі шмат у чым вызначылі дачыненьні беларускага селяніна зь зямлёю. Шмат вырашальных падзеяў адбылося ў выніку змаганьня за зямлю. А ў 20-м стагодзьдзі асабліва. Рэформы, рэвалюцыя у якой на першым месцы было ня “ўлада – саветам”, а “зямля – сялянам”, раскулачваньне, калгаснае безьзямельле на зямлі аж да апагею савецкай заможнасьці – шасьцісоткавых лецішчаў. Што ў гэтай эвалюцыі дачыненьняў беларуса зь зямлёй найбольш прынцыпова паўплывала на сьвядомасьць нацыі?”

Менавіта зямля, калі яна твая, прыносіць чаканую волю

Валодзіна: “Адбываецца разбурэньне міталягемы, традыцыйных усьведамленьняў, ідзе скрыўленьне маральных крытэраў. І перадусім праз тое, што зямля перастала быць сваёй, стала ўсіхняй, а значыць, нічыёй. Перастала даваць жаданую і чаканую волю. А хацелася б падкрэсьліць ня толькі падставовасьць міталягемы зямлі як сымбалю жыцьця матэрыяльна-бязьбеднага, сымбалю роднай зямелькі-радзімы, але і арганічную спалучанасьць такіх вызначальных паняцьцяў як “зямля” і “воля”. Менавіта “Зямлёй і воляй” называлася рэвалюцыйная арганізацыя разначынцаў у 19-м стагодзьдзі. Менавіта зямля, калі яна твая, прыносіць чаканую волю. Калгасы, калі “ўсё вакол калгаснае, усё вакол маё”, пазбавілі селяніна яго зямлі, менавіта яго, уласнай, і тым самым пацярпелі паразу. Але найвялікшай паразай сталі дэструктыўныя тэндэнцыі ў самой мэнтальнасьці, калі зямля выпала з кола мараў і каштоўнасьцяў беларуса”.

Ракіцкі: “Савецкі час вельмі кароткі ў гісторыі беларусаў. Мараль, якая фармавалася тысячагодзьдзямі была гвалтоўна парушана цягам некалькіх дзесяцігодзьдзяў. Дык ці магчымае вяртаньне беларусаў да высокага маральнага крытэру, які выяўляўся ў стаўленьні да зямлі? Пры якіх умовах? Калі?”

Валодзіна: “Адназначны адказ даць цяжка, але, можа быць, тады, як зямля вернецца ва ўласнасьць, як зямля зноў зможа карміць, калі ўзровень стасункаў зь зямлёю страціць савецкае прымітыўнае толькі спажывецтва. Калі сын зямлі стане ня толькі браць, але і даваць”.