«Мне падабаецца напісанае з жарсьцю». Ян Максімюк пра 10 кніг мінулага 30-годзьдзя

Калісьці, яшчэ ў мінулым стагодзьдзі, мяне запрасілі да ўдзелу ў сэмінары для маладых польскіх перакладчыкаў, якія перакладалі аўтараў з суседніх з Польшчай славянамоўных краін: Беларусі, Украіны, Расеі, Славаччыны і Чэхіі. Тады я лічыўся ўжо перакладчыкам «сярэдняга ўзросту» і арганізатары сэмінару чакалі ад мяне, што я падзялюся з малодшымі калегамі сваім досьведам перакладу беларускіх аўтараў на польскую мову. Зь Беларусі прыехалі мне на дапамогу Васіль Сёмуха і Алег Мінкін.

Ян Максімюк

Той сэмінар я згадваю перш за ўсё дзеля аднаго «інцыдэнту», які здарыўся пасьля выступу на ім 80-гадовага нэстара польскай літаратуры, празаіка, паэта і перакладчыка Паўла Герца (1918–2001). Маладыя перакладчыкі запыталі ў Герца, што з сучаснай сусьветнай літаратуры яго цікавіць і што ён мог бы парэкамэндаваць ім для чытаньня. Герц адказаў, што цікавая і вартасная літаратура скончылася для яго з канцом Другой сусьветнай вайны, а таму сучаснай ён не чытае, а перачытвае сёе-тое з ранейшага.

Гэтае выказваньне настолькі зьбянтэжыла і адначасова ўзрушыла маладых перакладчыкаў, што вечарам, калі я прапанаваў ім абвергнуць «тэзіс» Герца пра малавартую літаратуру пасьля Другой сусьветнай вайны, чалавек дзесяць да позьняй ночы пры століку, застаўленым бутэлькамі зь півам, складалі сьпіс годных твораў сусьветнага прыгожага пісьменства пасьля 1945 году, якія можна было б паставіць на той самай паліцы, што «Мадам Бавары», «Ганну Карэніну», «Уліса», «Чароўную гару» ці «Чалавека без уласьцівасьцяў»…

З часу таго сэмінару над возерам каля Варшавы мінула амаль чвэрць стагодзьдзя, і сёньня я бачу ў ацэнцы Паўла Герца ня столькі яе правакацыйны складнік, колькі агульную жыцьцёвую праўду «старэйшага чытацкага ўзросту». Раней ці пазьней наступае для чытача літаратуры момант, калі ён ужо ня ў змозе «ісьці ў нагу з часам», калі ён начытаўся ўжо столькі, што выдавецкія навінкі ня робяць на яго такога ўражаньня, якое яны рабілі ў гады ягонай маладосьці. І калі новая літаратура пачынае здавацца яму ці то перапісваньнем старой, ці то шматпластавым палімпсэстам, у якім верхнія пласты тэксту менш цікавыя за споднія…

Задумаўшы напісаць пра 10 уражальных кніжак беларускай літаратуры часу незалежнасьці (спачатку ў мяне была ідэя напісаць пра 30!), я са зьдзіўленьнем канстатаваў, што, чым далей ад 1991 году, тым менш выразнымі і моцнымі былі мае ўражаньні ад чытаньня новых рэчаў. Хоць адначасова я добра ўсьведамляў, што цягам гэтых 30 гадоў беларуская літаратура ў цэлым асвойвала новыя вышыні, а не дэградавала. Проста я ў гэтым пэрыядзе ў нейкі момант апынуўся на тым этапе чытацкага шляху, калі ўжо мацней рупіць перачытваць старое, чым цікавіцца новым.

Гэта такое апраўданьне (пагаджаюся, няўклюднае) для майго выбару кніжак з апошняга трыццацігодзьдзя, якія мне запамяталіся больш яскрава, чым іншыя. Не ў апошнюю чаргу і таму, што пасьля чытаньня я браўся перакладаць іх, часткова або цалкам, аднаасобна або талакою, на польскую мову.

Тацяна Сапач. «Восень». Менск, Беларуская асацыяцыя дэтэктыўнага, прыгодніцкага і палітычнага раману / Беларускае таварыства «Кніга», 1991.

«Восень» Тацяны Сапач для мяне — сьветлы вястун абнаўленьня беларускай паэзіі пасьля яе савецкага пэрыяду, гаючы сыход у прыватнасьць, у пачуцьцёвую інтымнасьць, у «хатнюю ўтульнасьць», у «восеньскую самоту», калі за вакном бушуе і пеніцца «сусьветная мітусьня» і «час пераможных шэсьцяў». Мабыць, ня толькі я, але і пераважная большасьць аматараў беларускай паэзіі адчула ў радках Сапач новую, нечуваную раней інтанацыю:

Дзень добры, мой самотны новы дом!
Будзь госьцяю, сястра, сяброўка —
Восень, заходзь, сагрэйся… там фатэль і плед,
і разам прычакаем белых часаў…
Пакуль ва ўладзе Сьнежня-рудафоба
не апынуўся заваконны сьвет,
згадаем словы самых сумных песень,
адновім яву самых мілых сноў.
Як соладка ўзірацца у вагонь
апошняй трапяткой пахучай сьвечкі —
і бачыць дзень мінулы і наступны,
і ведаць: наша права — зараз, тут,
і толькі так!.. І полымя ня рушыць
вялікай таямніцы напаўзмроку.
Адзіным — ноччу — стануць дол і неба.
Адзіным — жалем — станем мы з табой.

«Восень», як мяркую, заслужана лічыцца адным з найвыдатнейшых зборнікаў беларускай паэзіі ХХ стагодзьдзя. Некалькі вершаў зь яго ўвайшлі ў польскую анталёгію «новай беларускай паэзіі» «Za niebokresem Europy», якую мне выпала падрыхтаваць з Алінай Ваўранюк, Міколам Ваўранюком і Галінай Максімюк у 1998 годзе ў Беластоку. Акрамя Тацяны Сапач, у той анталёгіі зьявіліся і іншыя яркія імёны новай беларускай літаратуры: Міхал Анемпадыстаў, Славамір Адамовіч, Ігар Бабкоў, Адам Глобус, Галіна Дубянецкая, Анатоль Сыс…

Тацяна Сапач

Мне асабіста вельмі падабаецца такая «восеньская» інтанацыя інтымнасьці і суб’ектыўнасьці ў беларускай паэзіі, якую сёньня я знаходжу, сярод іншага, у вершах Валянціны Аксак ці Насты Кудасавай. Яшчэ адзін верш з шэдэўральнага зборніка Тацяны Сапач:

Вядома, мілы дружа, / я жыву у доме, дзе усё здаецца дзіўным: / сюды не залятаюць матылі / і ластаўкі пад вокнамі ня лепяць / сваіх, нібы шкарлупкі, кроxкіх гнёздаў. / Калі засохла бедная герань, / я выкінула з клеткай канарэйку, / затое згатавала тлусты крупнік, / яго прасіў прад сконам грозны муж. / Вядома, мілы дружа, тут няма / партрэтаў у цяжкіх драўляных рамах, / замест сьцягоў лунае на гаўбцы / блакітная самлелая бялізна, / а слуцкі габэлен праела моль. / Сюды ўначы завітвае хвароба /і носіць па кутах тэмпэратуру, / і пакідае па сабе салодкі пах / цім’яну, валяр’яны і нуды. / Вядома, дружа, вам утульна тут — / вы мне зямляк / ці колішні знаёмец, / і мой адповед вам ня будзе дзіўны: / я не люблю вас. / Я люблю Шапэна.

Адам Глобус. „Дамавікамэрон“. Беласток, „Orthdruk“, 1994.

У пачатку 1990-х апавяданьні-«дамавікі» Адама Глобуса гучалі даволі эпатажна, хоць гэтае сьцьвярджэньне, як падазраю, сярод самага маладога пакаленьня чытачоў беларускай літаратуры сёньня можа ўспрымацца са скепсісам ці нават поўным недаверам. Што тычыцца раскрыцьця эратычных і сэксуальных тэмаў, беларуская літаратура за 30 незалежніцкіх гадоў усё ж праштурхалася, скажам так, настолькі ўперад, што «Дамавікамэрон» можна ўключаць у праграму літаратуры 9-й ці 10-й клясы бяз боязі падарваць маральныя асновы грамадзтва. Але тады, у першай палове 1990-х, Глобус успрымаўся ў Беларусі як пісьменьнік-скандаліст.

Дазволю сабе тут адну аўтацытату, з пасьляслоўя да польскага выданьня «Дамавікамэрону» з 1998 году, якое мне давялося падрыхтаваць са згаданымі ўжо Ваўранюкамі, а таксама з Максімюкамі (жонкай і братам) і зь дзясяткам іншых падляскіх аматараў беларускага пісьменства:

«Кніга [Глобуса] прайшла незаўважанай у Беларусі. Магчыма таму, што зьявілася ня ў лепшы час для літаратуры наогул, калі большасьць людзей заклапочана эканамічнай, а не літаратурнай, рэчаіснасьцю. А магчыма таму, што зьявілася ў беларускай літаратуры заўчасна, спрабуючы як мага хутчэй скрышыць бастыёны эстэтычных схільнасьцяў мінулай эпохі. У любым разе, толькі ў адным месцы „беларускай віртуальнай культурнай прасторы“ кнігу Глобуса прынялі з энтузіязмам і задавальненьнем: якраз у Беластоку, дзе кніга друкавалася па-беларуску, а цяпер выходзіць у перакладзе на польскую мову. Некаторыя выразы з „Дамавікамэрону“ сталі нечым накшталт своеасаблівых пароляў, якія выклікаюць культуралягічныя і этналінгвістычныя асацыяцыі, а таксама выбухі дэкамэронаўскага сьмеху сярод беластоцкіх беларусаў (тых, зразумела, якія яшчэ ў стане чытаць па-беларуску)».

Адам Глобус

Тая скандальна-эпатажная абалонка «Дамавікамэрону» сёньня моцна паблякла, а то й выпетрала дазваньня. З карысьцю, як лічу, для чыста літаратурных вартасьцяў кніжкі — сакавітага, прыпраўленага іранічным жартам і гумарам расповеду пра дзе-нідзе страхотныя, дзе-нідзе камічныя, а дзе-нідзе й агідныя прыгоды беларускага вяскова-местачковага эрасу ў вялікагарадзкім этасе (Божа, прабач мне гэтую фразу!)…

Васіль Быкаў. «Сьцяна». Менск, «Наша Ніва», 1997.

Я й не падумаў, калі на зломе 1970-х і 1980-х сьпехам запаўняў свае прагалы ў абавязковых чытаньнях беларускай літаратуры наагул і Васіля Быкава ў прыватнасьці, што некалі мне давядзецца перакладаць гэтага клясыка. Мне, беларусу з падляскага хутара, «армейскія» гісторыі Быкава ды дылемы ягоных савецкіх салдатаў тады здаліся даволі экзатычнымі. Затое нешта больш свойскае ці нават сваё адчувалася ў ягоных «партызанскіх» і «беларускіх» аповесьцях: «Пайсьці і не вярнуцца», «Знак бяды», «У тумане», «Аблава»…

Зборнік «Сьцяна» — несумненная вяха ў творчасьці Быкава, нешта, што ён мусіў напісаць у постсавецкі час, калі ўжо зьнікла ідэалягічная цэнзура. Гэта, бадай, самая яркая кніга пісьменьніка, у якой спалучылася найлепшае з быкаўскага рэалізму ў апісаньні вонкавага сьвету і псыхалягізму ў прадстаўленьні ўнутранага. Усе апавяданьні і гісторыі ў ёй — як пра вайну, так і пра «да вайны» ды тыя зь неакрэсьленым часам і месцам дзеяньня, як «Восьлік» або «Сьцяна» — пранізвае распазнавальная быкаўская, змрочная атмасфэра, у якой героі спрабуюць вырашыць аголеныя экзыстэнцыяльныя пытаньні, што зьявіліся перад імі ў момант ключавога выбару між жыцьцём і сьмерцю або між адным відам жыцьця/сьмерці і іншым. Гэта сапраўды літаратура для дарослых людзей.

Я падзяліўся перакладчыцкай працай з Чэславам Сэнюхам, прапанаваўшы яму перакласьці апавяданьні «На чорных лядах» і «Народныя мсьціўцы» ды ўсе «ваенныя» гісторыі, акрамя аповесьці «Пакахай мяне, салдацік». Польская «Ściana» выйшла ў 1999 годзе. Гэта, мабыць, адзіная з маіх перакладных кніжак на польскую мову, у якой мне ня хочацца нічога папраўляць і паляпшаць.

Уладзімер Арлоў. «Рэквіем для бэнзапілы». Менск, «Мастацкая літаратура», 1998.

Уладзімер Арлоў

Калі наша беластоцкая сябрына выдаўцоў-перакладчыкаў вырашыла выдаць кнігу выбранага Ўладзімера Арлова па-польску, я прапанаваў якраз гэты зборнік як галоўны касьцяк выданьня плюс некаторыя рэчы з «Майго радаводу да пятага калена». Паколькі я люблю працаваць перакладчыцкай талакою, то ў беластоцкім выданьні «Requiem dla piły motorowej» 2000 году, акрамя мяне, удзельнічалі як перакладчыкі Алег Латышонак, Міра Лукша, Галіна Максімюк, Чэслаў Сэнюх, Аляксандар Вярбіцкі.

Усе гісторыі ў гэтай кніжцы — як «Полацкія апавяданьні», так і «Сібірская аповесьць» ці «Краявід з мэнтолавым пахам» — выдатныя і зь літаратурнага гледзішча беззаганныя. Мне асабліва спадабаліся настальгічна-горкія «Полацкія апавяданьні», якія адкрылі для мяне новы пласт беларускай савецкай рэальнасьці — правінцыйнай, з габрэйскім дамешкай, — таму я, правам рэдактара і каардынатара перакладу, узяў гэтыя гісторыі сабе. Ну і, канешне, я нікому не аддаў знакамітай «Сібірскай аповесьці», у якой герой-апавядальнік успамінае пра студэнцкае лета ў будатрадзе на беразе сібірскай ракі, над якою таксама, на вольным пасяленьні, адбывалі свае тэрміны «хімікі» і «хіміцы»:

«Штодня ў абед паводле дамовы з амазонкамі мы прыносілі на кухню тры трохвёдзерныя вываркі вады. Трагізм сытуацыі палягаў у тым, што накрыўка ад вываркі згубілася. Ад студні да сталоўкі было з паўкілямэтра, і прыкладна на палове шляху да нас прыстройвалася чародка хіміц. Усе як на падбор сымпатычныя, нафарбаваныя, у кароткіх шчыгульных спаднічках і рознакаляровых майках з паскамі на тонкіх таліях, яны віліся вакол нас, нібы стракатыя матылькі.

Які-кольвек з гэтых матылькоў пачынаў амаль пяшчотна: „Студентики, а студентики, пожалейте бедных девушек“. „Совсем извелись без мужской ласки“, — падхоплівала другая жамярыца. Далей чулася што-небудзь накшталт: „А я бы тому бородастенькому сто раз дала. Слышь, бородастенький? Ты хоть целоваться умеешь?“

Напачатку мы несьлі свой крыж у выглядзе цяжкой вываркі моўчкі, аднак валхвіцы вольнага кахання ўмомант ставалі нахабнымі і нагадвалі ўжо не матылькоў, а назойлівых восаў. „Вы только попробуйте нас, мальчики, вас потом за уши не оттащишь“, — прапаноўвалі яны, дэманструючы нам не самыя цнатлівыя паставы. „Ану, вали отсюда, стервоза, а то вырублю на…“ — страшным голасам казаў „бородастенький“, ды гэта выклікала толькі рогат.

На падыходзе да кухні эскорт рабіўся агрэсіўным. Ленінградкі выкрыквалі пагрозы ў бок амазонак, якія, маўляў, за…лі беднага Віцюню, абзывалі амазонак сучкамі і б...мі, а нас — імпатэнтамі. Але найгоршае маячыла наперадзе. Перад самай сталоўкаю адна з нашых спадарожніц раптам „здагадвалася“: „Слушайте, девочки, так это же они заразиться от нас боятся!“, колькі яе сябровак імгненна падляталі да нас і зь вясёлым крыкам: „А вот вам сифилис!“ плявалі ў ненакрытую выварку.

Пясок хутка выпіваў ваду, і мы асуджана паварочвалі назад да студні. Дзяжурная амазонка здаганяла нас з пачкам соды і патрабавала як след вышараваць выварку, крыўдзіцелькі ж заходзіліся воддаль смехам і абяцалі ператрахаць па чарзе спярша нас, а тады і амазонак».

Калі ў 2006 годзе мы з жонкай і Кастусём Бандаруком, калегам са Свабоды, рыхтавалі новы зборнік Уладзімера Арлова на польскай мове («Kochanek Jej Wysokości», Kolegium Europy Wschodniej, Wrocław), «Сібірская аповесьць» у адрэдагаваным мною нанава перакладзе перакачавала туды.

Ігар Сідарук. «Квадратная варона». Полацак — Горадня —​ Кобрынь, Часопіс «Калосьсе», 2000.

Пасьля паэтычнай анталёгіі «Za niebokresem Europy» ды зборнікаў Глобуса, Быкава і Арлова ў Беластоку я ўзяўся рабіць яшчэ адну перакладную кнігу пад беластоцкай шыльдай — зборнік выбраных апавяданьняў Ігара Сідарука. Ня помню ўжо, што і дзе тады ня зладзілася, але кніжка так і не ажыцьцявілася, хоць я быў ужо пераклаў тры ці чатыры апавяданьні. Шкадую, што гэтая польская кніга Ігара Сідарука ня выйшла, і моцна шкадую, што аўтар наагул разьвітаўся зь літаратурай і перастаў пісаць як вершы (некалькі зь іх я пераклаў у анталёгію «Za niebokresem Europy»), так і прозу.

Ігар Сідарук. Фота Славаміра Навумава

Як на мой густ, проза Ігара Сідарука — адна з найбольш арыгінальных зьяваў у беларускай літаратуры 1990-х. Драпежныя, страшныя, гіпэрбалічныя, трагікамічныя, фантасмагарычныя і блюзьнерскія гісторыі пісьменьніка з Кобрыні ішлі насуперак тагачаснаму агульнаму перакананьню аб «памяркоўнасьці» і «разважлівасьці» беларуса і як быццам прадвяшчалі той кашмар, які прыдарыўся Беларусі пасьля 9 жніўня 2020 г.

Вось тры ўрыўкі з апавяданьня «Аўтобус колеру бэз», напісанага Сідаруком у 1998 г.:

«— Гамон, мужыкі! Залазьце ў аўтобус, паедзем.

Мужыкі, што сьвежавалі ў двары забітае парася, змрочна азірнуліся. Пры дарозе стаяў памяты, пашкамутаны ПАЗік нейкага дзіўнаватага бэзавага колеру. Адкуль і калі ён пад’ехаў — ніхто нават не пачуў. У кабіне сядзеў невыразнага, зусім бляклага выгляду кіроўца ды мэтадычна кідаў сабе ў рот з пачка кукурузныя палачкі.

— Куды паедзем? — амаль што ашалела запытаў у яго гаспадар дворыска, машынальна пераварочваючы парсючка за заднія ногі.

— Туды й паедзем, — кінуў чарговую палачку ў рот кіроўца. — Арыштаваныя вы, ясна?..

(…)

Аўтобус ад’ехаў зусім недалёка ад вёскі, як раптам, стрэльнуўшы маторам, спыніўся на ўскрайку жытняга поля. Пасярод купіны немагчыма-сінечных валошкаў хлапец ды дзяўчына займаліся… Карацей, нераздымная пара маладзёнаў любілася. І любілася моцна, гучна, з захапленьнем ды жарсьцю. Кіроўца рэзка заглушыў матор, выскачыў, бразнуўшы дзьверцамі, на дарогу.

—​ Імем закона!.. Прад’явіце ўдаставярэньні!

—​ Якія… удаставярэньні?! — віжам падхапіўся з маладзіцы голы хлапчыска. — Хто вы такі?

— У аўтобус! Хутка! Абое!!! — раптам храснуў яму кулаком па твары лядачы кіроўца.

— Які шчэ аўтобус?.. Хто вы такі, я вас пытаю?! — не чакаючы такога скруту, нічога не разумеючы, размазваў тонкую крывавую юху па падбародзьдзі хлопец.

— У вось гэты самы! Вось гэты! — проста пляхаў па мэталёвым баку ПАЗіка ягоны вадзіла.

(…)

Людзей у ПАЗ было ўжо напіхана столькі, што было чуваць, як хрумсьцяць нечыя костачкі, нехта дзіка крычаў, той-сёй зь дзетак яшчэ вішчаў, але большасьць, зачаўленая з усіх бакоў дзядзькамі ды цёткамі, ужо нават і не дапінала ні да воднага ўздышку. Твары, перакрыўленыя, раскірплюханыя твары былі прыціснутыя да вокнаў, і вочы шмат у каго вылузваліся проста прэч…

Кіроўца ахрып ад крыку, ягоная лаянка рабілася ўсё болей жорсткаю, у набіты бітма аўтобус ён запіхваў арыштантаў плячом, усё часьцей падштурхоўваючы каленам, усім целам навальваючыся на дзьверцы…

А між тым паволі цямнела…»

Ну гэта яшчэ ладна. А вось апавяданьняў «Пяць хлябоў з Дабравесьця» або «Цьвікі былі добрыя» з «Квадратнай вароны» я проста баюся тут цытаваць ці хоць намёкам намякнуць, пра што яны. Самі пачытайце, на сваю ўласную адказнасьць. Яны не для чытачоў са слабымі нэрвамі.

Ігар Бабкоў. «Каралеўства Беларусь. Вытлумачэньні ру[і]наў». Менск, «Логвінаў», 2005.

«Цэльнай і поўнай беларуская культура можа адбыцца — у сёньняшніх умовах — толькі як культура памежжа, як культура ўнутранай разьмежаванасьці, сустрэчы і пераходу адрозных (апрычоных, канфліктных) культурных частак» — піша Ігар Бабкоў у «Каралеўстве Беларусі», зборніку культуралягічных і філязафічных эсэ і разваг, якія выйшлі ўжо ў нашым стагодзьдзі, але пісаліся ў пераважнай большасьці ў 1990-х. Гэтая канкрэтная цытата — з найбольш, відаць, гермэтычнага эсэ ў кніжцы, які мае назоў «Этыка памежжа: транскультурнасьць як беларускі досьвед». Калі паспрабаваць сфармуляваць «па-чалавечаскі» галоўную выснову з гэтага галаваскрутнага і нашпігаванага культуралягічнай тэрміналёгіяй тэксту, то Бабкоў падводзіць чытача да думкі, што ў сёньняшняй Беларусі немагчыма ўсталяваць «гамагенную» нацыянальную культуру, у якой усё было б выключна «сваім». Таму што беларуская тэрыторыя — гэта культурнае «паўзьмежжа», прастора, у якой, як адзначае аўтар, «Адам Міцкевіч — гэта сваё чужое, а Аляксандар Лукашэнка — чужое сваё».

Ігар Бабкоў

Бабкоў — эсэіст не для масаў, а аўтар, якога чытаюць нешматлікія. Таму Бабкова ніхто ні публічна, ні прыватна ня біў і ня лаяў за ягоную «ерась» наконт таго, што галоўны пастулят Беларускага Адраджэньня 1990-х — Беларусь можа адбыцца толькі ў гамагеннай беларускай культуры і толькі зь беларускай мовай — гэта насамрэч летуценьне, адарванае ад культурна-моўнай рэальнасьці краіны і пазбаўленае істотных шанцаў на хоць бы частковае ажыцьцяўленьне ў агляднай пэрспэктыве. Даставалася затое Валянціну Акудовічу, які рабіў падобныя высновы, але больш даступнаю мовай.

«Каралеўства Беларусь» для мяне — найбольш амбітная спроба ў беларускай інтэлектуальнай эсэістыцы выпрацаваць паняткі, якія адэкватна адлюстроўвалі б беларускую культурную сытуацыю ў эпоху постмадэрнасьці, і знайсьці пункты апоры ці арыенціры для практычных, а не летуценных культурных стратэгій.

Мой пераклад «Каралеўства Беларусі», якім я ледзь ня вывіхнуў свае мазгі, выйшаў ва Ўроцлаве ў 2008 годзе. Я тады ўздыхнуў з палёгкай і сказаў сабе — nigdy więcej такіх транскультурнасьцяў і паўзьмежжаў. Але гадоў празь дзесяць гэтую кніжку наважыліся перакладаць вугорцы, і яны — пачытаўшы мой польскі пераклад і вырашыўшы, што я стаў спэцыялістам па Бабкову, — зьвярнуліся да мяне з просьбай, каб я дапамог ім зразумець некаторыя месцы ў ёй і ідэнтыфікаваць некаторыя цытаты. Ах, божанькі! За такое хаця б малако павінны адпускаць задарма…

Алесь Разанаў. «Лясная дарога». Менск, «Логвінаў», 2005.

Вось загалоўны вэрсэт з гэтай выдатнай кнігі:

Едзем на возе з Хведаркам Барадатым па даўняй лясной дарозе.
Павыступалі зь зямлі вузлаватыя карані, быццам чыесьці крыкі i нараканьні.
Апавядае Хведарка Барадаты, як шмат тут чаго за вякі адбылося:
як людзі людзьмі пераймаліся,
як людзі людзьмі рабаваліся,
як забіваліся людзі людзьмі…

— Я ведаю, — кажа ён, — толькі трохі, ды ўсё, што было тут, да самых апошніх драбніц, адкрыецца на судзе, на тым страшным судзе, дзе ўзважвацца будуць людзкія душы.

Просяцца ў нас, каб падвезьлі, каго даганяем: дзядзькі, дзецюкі, маладзіцы, падлеткі, жанкі, старыя, — i мы ix бяром, бо ўсе, хто ні ёсьць на гэтай дарозе, ужо не староньнія нам, не чужыя, ужо, нейкім чынам, свае.
Зыбаецца воз па пяску, ляскоча воз па карэньні,
Хведарка Барадаты махае лейцамі i паганяе каня…
Цесна пасеўшы, усім хаўрусам едзем па даўняй лясной — па людзкой!.. — дарозе, едзем на страшны суд.

«Лясная дарога» Алеся Разанава і яе польскі пераклад

Польская «Лясная дарога» Алеся Разанава (у якую я ўключыў пераклады вэрсэтаў, зробленыя раней Алегам Латышонкам) — бадай, самы сьветлы ўспамін з усёй маёй перакладчыцкай практыкі ў польскай мове. Крыштальная чысьціня думкі, ашчаднасьць слова, заземленая надзённасьць вобразаў, устаўленых у нябесную (мэтафізычную) пэрспэктыву. Паэзія, так сказаць, і для масаў, і для элітаў. Яшчэ адзін вэрсэт:

Хросная маці аддае мне свой падарунак. Гэта люстэрка. Я спрабую ўгледзець у ім сябе, але дарэмна. Яго паверхня зморшчаная i цьмяная, быццам чыясьці далонь.
— У ім жыве Бог, — кажа хросная маці, — i некалі ты яго ўбачыш…
Здараецца, люстэрка ясьнее, зморшчыны разгладжваюцца — i тады мне відаць то птушка, якая ляціць, то паставы людзей, то абрысы незразумелых рэчаў…
Я губляюся ў меркаваньнях: магчыма, я ўжо бачу Бога, ды толькі ня ведаю, што гэта ён.

Валянцін Акудовіч. «Дыялёгі з Богам». Менск, 2006.

У гэтым зборніку — усе штандаровыя эсэ Валянціна Акудовіча: «Мой Бог — Этнас» (з тэзісам, што чалавек бяз этнасу пазбаўлены сэнсу), «Мы і Расея» (пра «вайну культураў»), «Крывавы блеф» (пра міт «партызанскай рэспублікі»), «Горад, якога няма» (пра Менск, «горад без душы і сэрца»), «Архіпэляг Беларусь» (тэкст, які ўвёў ва ўжытак найбольш вядомую мэтафару беларускай культурнай сытуацыі). Вельмі добрая кніга, якая, у адрозьненьне ад гермэтычнай эсэістыкі Ігара Бабкова, здолела са сваімі высновамі і сьцьвярджэньнямі прабіцца ў шырэйшы беларускі дыскурс і, як той казаў, павысіць узровень грамадзкай рэфлексіі пра Беларусь.

Валянцін Акудовіч

Польскі пераклад «Дыялёгаў з Богам» выйшаў у калекцыі «Biblioteka Białoruska» Калегіюму Ўсходняй Эўропы ва Ўроцлаве ў 2008 годзе. Як перакладчыкі там пазначаныя Галіна і Ян Максімюкі, але насамрэч каля 90% зборніка пераклала мая жонка, а я толькі дарабіў некаторыя рэчы і адрэдагаваў увесь тэкст.

Гэтая кніжка Валянціна Акудовіча хораша пачынаецца. Калі вы забылі:

Цяжка быць дурнейшым за самога сябе, але суседзі мяне пераканалі:

— Інакш зь цябе пісьменьніка не атрымаецца.

І сапраўды. Ужо наступнае мае апавяданьне без аніводнай заўвагі прынялі ў часопіс і нават ухвалілі:

— Ну вось, нарэшце вы знайшлі сябе!

А сусед зноў:

— Дурняў друкуюць пры жыцьці, а вар’ятаў і пасьля сьмерці.

Андрэй Хадановіч. «Сто лі100ў на tut.by». Менск, «Логвінаў», 2007.

Не хачу сьцьвярджаць, што кніжка «Сто лі100ў на tut.by» лепшая за «Лісты з-пад коўдры», «Бэрлібры» або «Несымэтрычныя сны». У кожным з гэтых зборнікаў я знаходжу для сябе нешта «хадановіцкае», што грэе душу і казыча мозг. Але ў зборніку «Сто лі100ў на tut.by» ёсьць некалькі тэкстаў, над якімі мне давялося пагарбець, калі Калегіюм Усходняй Эўропы ў 2006 годзе рыхтаваў кніжку выбранага Андрэя Хадановіча пад калямбурным (як жа іначай!) загалоўкам «Święta nowego rocku». Напрыклад, над гэтым:

Між Летувой і РБ — тэрыторыя нічыя.
Колы змаўкаюць. Мытнікі абходзяць вагоны.
Зараз будуць глядзець у пашпарт,
бы там ня я, а каляровы здымак Мэдузы Гаргоны…
Толькі раптоўна:
«Спадар Хадановіч? Андрэю!»
Слухаю — і дурэю.
Нібы з марозу добра заліў за каршэнь,
я адчуваю радасьці поўную аблачыну
у штанах, куды па пашпарт лезу ў кішэнь,
зачараваны ілюзіяй, што вярнуўся ў сваю айчыну.

Вось такі ён, наш Хадановіч, і пра Мэдузу Гаргону ведае, і Маякоўскага чытаў, і з «шуму штодзённасьці» ўмее скласьці мілагучную «музыку часу».

Андрэй Хадановіч. Фота: Марына Шода

Насамрэч, калі пра паэзію і паэтаў, дык, бадай, ня варта пісаць пра тое, што паэт хацеў сказаць тым ці іншым сваім радком або вершам. А варта працытаваць сам радок або верш, і гэтага будзе дастаткова.

Вось яшчэ такое даводзілася мне перакладаць з «Ста лі100ў на tut.by»:

калі б цябе не было ў вялікім сусьветным раскладзе
я выдумаў бы што ты далёкі касьмічны спалах
сьвятлом бы табе дасылаў эсэмэскі ва ўмоўным ладзе
і дарогу б чытаў па тваіх зорных ініцыялах (…)
калі б цябе не было выдумляў бы цябе як твор я
і павольна канаў ад шчасьця ня просячы эўтаназіі
мой аловак бы лётаў па-над зямлёй як указка прагнозу надвор’я
але ты ў мяне ёсьць і ня ведаю што рабіць са сваёй фантазіяй

Ах, і яшчэ гэта:

сто пудоў адзіноты больш чым пацягне ліфт
за акном то зьліва то пролівень то залева
ходзяць думкі налева і ўлева схіляюць шрыфт
і пішу пачынаючы з рыфмаў справа налева
сёньня дзень і ноч пагадзіліся на нічыю
і ніякай нябеснай манны максымум манка
а назаўтра вечар з раніцы зуб даю
гэта восень будзе вільготнай як німфаманка
гэта восень будзе вільготнаю сто пудоў
нібы горла не прасыхацьме да небакраю
але будзь я нават нэграм пахілых гадоў
я вазьму тэлефон і скажу што цябе кахаю

Альгерд Бахарэвіч. «Сарока на шыбеніцы». Менск, «Логвінаў», 2009.

Ня ведаю, як для вас, але для мяне асабіста «Сарока на шыбеніцы» — найцікавейшае з усяго, што Альгерд Бахарэвіч напісаў да сёньняшняга дня. Таму, калі ў 2017 годзе я задумаўся, а ці не перакласьці мне Бахарэвіча і такім чынам паставіць кропку ў маіх дачыненьнях з польскай мовай, выбар быў лёгкі — Сарока, а ня Муха, і нават не Сабакі, пра якіх я быў ужо прачытаў у машынапісным варыянце раману.

Магчыма, «Сабакі Эўропы» або «Апошняя кніга пана А.». будуць ацэненыя нейкім аўтарытэтным літаратурным кансыліюмам з высокадакладнымі тэрмомэтрамі вышэй за «Сароку на шыбеніцы». Аднак асаблівы статус «Сарокі» ў творчасьці Бахарэвіча бачыцца мне ня толькі ў тым, што якраз гэтую кніжку я ўпадабаў ды ўзяўся перакладаць і пераклаў яе разам з сынам, але і ў тым, што гэта была першая кніжка Альгерда Бахарэвіча, калі ён, як мне думаецца, сапраўды адчуў, што ў літаратуры можа дасягнуць ня горшага, чым ягоныя літаратурныя куміры і настаўнікі з славутымі імёнамі, якіх ён калісьці неаднаразова згадваў: Набокаў, Джойс, Кафка.

У «Сабаках» і «Апошняй кнізе» мы бачым рафінаванага апавядальніка, які ўжо навучыўся канструяваць вельмі харошыя гісторыі і робіць гэта, калі можна так сказаць, з халодным разьлікам, ведаючы загадзя, які атрымаецца вынік. А ў «Сароцы» мы маем дачыненьне са знакамітым пісьменьнікам in statu nascendi, які кіруецца перш за ўсё творчай інтуіцыяй і жарсьцю, а не тэхнічнай віртуознасьцю і назапашаным досьведам. Мне падабаецца напісанае з жарсьцю, нават калі яно не ва ўсім бездакорнае.

Альгерд Бахарэвіч

«Сарока на шыбеніцы» — «гібрыдны раман», у якім спалучаны (скажам адкрыта, не заўсёды гладка) розныя літаратурныя жанры і стылістычныя канвэнцыі: тут і палітычная антыўтопія, і дэтэктыўная гісторыя, і нешта ад раману жахаў, і Bildungsroman у постсавецкіх дэкарацыях, і элемэнты раману-эсэ… І ёсьць у ім выдатна расказаная любоўная гісторыя, гісторыя фасцынацыі і апантанасьці жаночым целам, якая мяжуе з эратычна-сэксуальным фэтышызмам. Такога ў беларускай літаратуры да Бахарэвіча не было.

«Варта» — суб’ектыўны агляд падзеяў у літаратуры ды, шырэй, у мастацтве і культуры. Думкі перадаюць погляды саміх аўтараў і не абавязкова адлюстроўваюць пазыцыю рэдакцыі.