Актывісты Беларускага Хэльсынскага камітэту і «Вясны» у рамках кампаніі «Праваабаронцы за свабодныя выбары» падрыхтавалі аналітычную справаздачу па выніках назіраньня за выбарамі ў Палату прадстаўнікоў Нацыянальнага сходу.
У адпаведнасьці зь дзейным заканадаўствам, парлямэнцкія выбары павінны былі адбыцца не пазьней за верасень наступнага году. Аднак Аляксандар Лукашэнка ў сёлетнім штогадовым пасланьні да беларускага народу заявіў, што парлямэнцкая кампанія пройдзе да канца 2019-га.
ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА: Лукашэнка адказаў, ці зьменяць Канстытуцыю да прэзыдэнцкіх выбараўПаколькі падставаў для датэрміновага спыненьня паўнамоцтваў дэпутатаў не было, прэзыдэнцкі ўказ № 294 парушае канстытуцыйную норму пра тэрмін паўнамоцтваў парлямэнта і зьяўляецца ўмяшаньнем у дзейнасьць органа заканадаўчай улады, перакананыя праваабаронцы.
Асноўныя праблемныя моманты, на якія зьвярнулі ўвагу экспэрты кампаніі «Праваабаронцы за свабодныя выбары».
ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА: Загоны, фальсыфікацыі, апазыцыйныя кандыдаты. Што на Свабодзе чыталі і глядзелі пра выбары
Як працавалі выбарчыя камісіі
Назіральнікі адзначаюць, што ўчастковыя выбарчыя камісіі фармаваліся па «вытворчым» прынцыпе. У іх уваходзілі людзі, якія працуюць у адной арганізацыі, а старшынямі камісій прызначаліся непасрэдныя начальнікі гэтых арганізацый.
Выбарчае заканадаўства не гарантуе, што ў склад камісій увойдуць прадстаўнікі розных палітычных рухаў, якія бяруць удзел у выбарах. Гэта робіць магчымым адвольны і дыскрымінацыйны падыход у дачыненьні да апазыцыйных рухаў, мяркуюць назіральнікі.
ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА: Участковая камісія з Магілёва скардзіцца, што на яе старшыню ціснуць журналістыАсноўнымі арганізатарамі выбараў застаюцца пяць праўладных грамадзкіх аб’яднаньняў — «Белая Русь», БРСМ, Беларускі саюз жанчын, Беларускае грамадзкае аб’яднаньне вэтэранаў і афіцыйныя прафсаюзы.
Агулам у іх 92,8%, 93,6% і 95,9% прадстаўнікоў у тэрытарыяльных, акруговых і ўчастковых камісіях адпаведна. Доля трох апазыцыйных грамадзкіх аб’яднаньняў — БНФ «Адраджэньне», рух «За свабоду» і «Гавары праўду» — склала 0% у тэрытарыяльных і 2,8% у акруговых камісіях.
ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА: Праваабаронцы: Такога мізэрнага прадстаўніцтва апазыцыі ва ўчастковых камісіях не было з 2008 году
Як вылучаліся кандыдаты
Амаль усе ініцыятыўныя групы былі зарэгістраваныя, аднак колькасьць месцаў для правядзеньня пікетаў па зборы подпісаў у некаторых рэгіёнах зьменшылася.
Як і падчас папярэдняй выбарчай кампаніі, ёсьць выпадкі, калі на карысьць праўладных кандыдатаў працаваў адміністрацыйны рэсурс. Гэтаму спрыяе і тое, што па заканадаўстве можна зьбіраць подпісы ў падтрымку кандыдата на тэрыторыях прадпрыемстваў і ўстановаў.
ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА: 34 кандыдаты зьняліся добраахвотна, сярод прадстаўнікоў партый найбольш ад ЛДПБ і КПБВялікай колькасьці кандыдатаў у дэпутаты, якія вылучаліся шляхам збору подпісаў, адмовілі ў рэгістрацыі. Пры гэтым працэдура праверкі подпісаў непразрыстая і спраўдзіць, наколькі справядлівая адмова, немагчыма. Праваабаронцы адзначаюць, што былі і прыкметы злоўжываньня пры праверцы дакумэнтаў у асобных камісіях. Усё гэта, па меркаваньні праваабаронцаў, можа сьведчыць пра наўмыснае недапушчэньне дэмакратычных лідэраў да ўдзелу ў выбарчай кампаніі.
Як вялася перадвыбарчая агітацыя
Праўладныя вылучэнцы шырока карысталіся адміністрацыйным рэсурсам, а для шэрагу незалежных кандыдатаў ствараліся перашкоды.
Агітацыйныя выступы некаторых апазыцыянэраў не дапусьцілі да эфіра. Кіраўніцтва дзяржаўных СМІ шырока прымяняла абмежаваньні, што ў большасьці выпадкаў мела характар цэнзуры і недапушчальнага абмежаваньня свабоды выказваньня меркаваньняў. Беспадстаўна прымаліся рашэньні аб адмене рэгістрацыі кандыдатаў.
ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА: «Гэта не загон, гэта агітацыя», — Ярмошына пра студэнтаў і датэрміновае галасаваньнеНягледзячы на вялікую колькасьць зарэгістраваных кандыдатаў у дэпутаты, адзначана іх невысокая актыўнасьць у выкарыстаньні магчымасьцяў вядзеньня перадвыбарчай агітацыі. Толькі 47,7% ад агульнай колькасьці зарэгістраваных удзельнічалі ў тэледэбатах; 58,9% апублікавалі свае перадвыбарчыя праграмы; 73,9% выступілі на тэлебачаньні, 68,4% скарысталіся радыёэфірам.
Як адбывалася галасаваньне на месцы
Спрыяе маніпуляцыі працэдура галасаваньня па месцы знаходжаньня выбарцаў. У такім выпадку назіральнікі ня могуць праверыць, ці сапраўды паступалі заяўкі аб арганізацыі выязнога галасаваньня.
На практыцы ж выглядае, што арганізаваць падобны фармат галасаваньня можна і без заявак. 60% назіральнікаў адзначылі факты ўнясеньня ў сьпіс для галасаваньня па месцы знаходжаньня асобаў, якія не зьвярталіся з такой просьбай.
На некаторых участках зафіксавана анамальна высокая колькасьць тых, хто прагаласаваў па месцы знаходжаньня.
ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА: Гарэлка, парушэньні і «Міс Беларусь». Што замежная прэса піша пра выбары
Як лічылі галасы
Як і падчас папярэдніх кампаній, участковыя выбарчыя камісіі лічылі галасы сумесна і адначасова, не агалошваючы і не дэманструючы прысутным кожны бюлетэнь. Такая працэдура ня ёсьць празрыстай і не дазваляе суаднесьці вынікі назіраньня з дадзенымі, адлюстраванымі ў пратаколе аб выніках галасаваньня. 98,7% назіральнікаў кампаніі адзначылі, што працэдура падліку галасоў насіла непразрысты характар. Падчас назіраньня за парлямэнцкімі выбарамі 2016 году лічба была крыху меншай — 95,31%.
ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА: У Менску затрымалі назіральніка за патрабаваньне пераліку галасоў. Павезьлі ў кайданках. ВІДЭАПадчас назіраньня за працэдурай падліку галасоў адзначаліся і іншыя парушэньні. У 35% участковых камісій, дзе было назіраньне, не агалошваліся вынікі асобнага падліку галасоў. У 47% падлік бюлетэняў не ажыцьцяўляўся асобна за кожнага кандыдата. У 63,7% назіральнікі знаходзіліся ў месцы, нязручным для назіраньня за падлікам галасоў.
Насуперак стандартам
Выбары дэпутатаÿ Палаты прадстаўнікоў сёмага скліканьня ў цэлым не адпавядалі ключавым міжнародным стандартам правядзеньня дэмакратычных і свабодных выбараў, а таксама выбарчаму заканадаўству Рэспублікі Беларусь.
Найперш гэтыя высновы абумоўленыя адсутнасьцю роўнага доступу да дзяржаўных СМІ для ўсіх кандыдатаў, фактамі выкарыстаньня адміністрацыйнага рэсурсу на карысьць праўладных кандыдатаў, прымусам да ўдзелу ў датэрміновым галасаваньні, закрытасьцю шэрагу выбарчых працэдураў для назіральнікаў.
ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА: Выбары дэпутатаў — што гэта было. У лічбахТрадыцыйна найбольш падставаў для крытыкі даюць непразрыстыя працэдуры падліку галасоў, што пакідае падставы для сур’ёзных сумневаў адносна адпаведнасьці вынікаў такога падліку рэальнаму волевыяўленьню выбарцаў, падсумоўваюць праваабаронцы.
***
У сваю чаргу кампанія «Права выбару», якая аб’ядноўвае восем палітычных партый і грамадзкіх рухаў, падвяла вынікі назіраньня ў 9 выбарчых акругах.
Паводле інфармацыі сакратарыяту, у пяці акругах выбары не адбыліся, а яшчэ ў двух інфармацыя ўдакладняецца, паколькі ў апошні момант назіральнікі былі выдаленыя з участкаў. У адной акрузе яўка максымальна наблізілася да 50%, але выбары не адбыліся.
ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА: «Права выбару»: 490 парушэньняў на датэрміновым галасаваньні, 16 назіральнікаў пазбавілі акрэдытацыіУсяго назіральнікі кампаніі за час галасаваньня зафіксавалі 731 парушэньне і падалі 622 скаргі, у тым ліку 341 — толькі за 17 лістапада. Асноўным парушэньнем называецца адсутнасьць адкрытага падліку бюлетэняў і забарона на капіяваньне выніковага пратаколу ўчастковай камісіі.
За час назіраньня з участкаў было выдаленае 97 назіральнікаў кампаніі, фактычна кожны трэці.
Парлямэнцкія выбары-2019 у Беларусі. Што варта ведаць
Асноўны дзень галасаваньня на выбарах у Палату прадстаўнікоў сёмага скліканьня — ніжнюю палату Нацыянальнага сходу — 17 лістапада. Датэрміновае галасаваньне праходзіла ад 12 да 16 лістапада. Папярэднія вынікі сталі вядомыя 18 лістапада, ніводзін апазыцыянэр ня трапіў у Нацыянальны сход.
- За 5 дзён датэрміновага галасаваньня на парлямэнцкіх выбарах у Беларусі, паводле ЦВК, прагаласавала 35,77% выбарнікаў. Незалежныя назіральнікі заяўляюць пра завышэньне яўкі больш чым у 2 разы.
- Агулам у Палату прадстаўнікоў трапляе 110 дэпутатаў. Дэпутаты ніжняй палаты выбіраюцца паводле выбарчых акругаў, а не партыйных сьпісаў. Праўладная «Белая Русь» прапаноўвала выбіраць прынамсі палову дэпутатаў паводле партыйных сьпісаў (як, напрыклад, ва Ўкраіне), але ўлады гэтую ідэю адхілілі.
- Галасаваць на выбарах у Палату маюць права усе паўналетнія грамадзяне Беларусі. Галасаваньне добраахвотнае і ня можа быць прымусовым. Скардзіцца на прымус да галасаваньня можна ў пракуратуру ці ў райвыканкамы.
- Цяперашнія выбары адбыліся датэрмінова, хоць фармальна датэрміновымі ня лічацца. Тэрмін паўнамоцтваў дэпутатаў Палаты прадстаўнікоў — 4 гады. Але калі паміж выбарамі 2012 і 2016 гадоў прайшло 1449 дзён (3 гады, 11 месяцаў і 19 дзён), то паміж выбарамі 2016 і 2019-га пройдзе ўсяго 1162 дні (3 гады, 2 месяцы і 6 дзён).
- Лукашэнка першапачаткова прапаноўваў правесьці выбары ў Палату на 7 лістапада — Дзень Кастрычніцкай рэвалюцыі. Старшыня ЦВК Лідзія Ярмошына тлумачыла, што гэтак ня варта рабіць. Урэшце на гэты дзень прызначылі выбары ў Савет Рэспублікі.
- Выбары ў Савет Рэспублікі — верхнюю палату Нацыянальнага сходу — прайшлі 7 лістапада без удзелу звычайных беларусаў. Па 8 дэпутатаў ад вобласьці і яшчэ 8 ад Менску выбралі на абласных сходах дэпутаты гарадзкіх і раённых саветаў, яшчэ 8 дэпутатаў мае права прызначаць (але звычайна прызначае ня ўсіх) асабіста Аляксандар Лукашэнка. Ніводную кандыдатуру не адхілілі.
- Фракцый у Палаце прадстаўнікоў няма. Апазыцыя амаль не трапляе ў Нацыянальны сход. Так, у Палаце прадстаўнікоў шостага скліканьня толькі 2 са 110 дэпутатаў — не прыхільнікі Лукашэнкі: Ганна Канапацкая ад Аб’яднанай грамадзянскай партыі і беспартыйная Алена Анісім, старшыня Таварыства беларускай мовы. У Савеце Рэспублікі апазыцыі няма.
Як выглядаюць сярэднестатыстычныя беларускія дэпутат, дэпутатка і прэзыдэнт. Фота
- Нацыянальны сход дзейнічае з 1996 году — пасьля таго як Лукашэнка распусьціў Вярхоўны Савет XIII скліканьня. Выбары дэпутатаў Нацыянальнага сходу першага скліканьня не праводзіліся, Лукашэнка проста прызначыў туды ляяльных яму дэпутатаў Вярхоўнага Савету.
- Нацыянальны сход амаль не распрацоўвае законапраектаў (часьцей гэта робяць міністэрствы і ведамствы) і амаль ніколі не галасуе супраць. Рэкорд шостага скліканьня Палаты прадстаўнікоў — 10 галасоў (9%) супраць звужэньня паўнамоцтваў сваёй палаты.
- Краіны Заходняй Эўропы і ЗША не прызнавалі свабоднымі і дэмакратычнымі ніякія выбары і рэфэрэндумы ў Беларусі пасьля 1994 году. На ўсіх выбарах назіральнікі адзначалі шматлікія парушэньні, пасьля давалі рэкамэндацыі, але Лукашэнка прасіў яго «не павучаць».
- На выбары 17 лістапада выстаўлялі кандыдатаў прынамсі 7 апазыцыйных партыяў і шэраг рухаў. На ранейшых выбарах далёка ня ўсіх апазыцыянэраў рэгістравалі кандыдатамі або чальцамі выбарчых камісій.
- На пачатак датэрміновага галасаваньня з 560 зарэгістраваных засталося 516 кандыдатаў. 33 самі зьнялі свае кандыдатуры, яшчэ адносна 13 скасавалі рэгістрацыю за парушэньні (6 зь іх — ад апазыцыйнай «Эўрапейскай Беларусі»). Ніводнай безальтэрнатыўнай акругі няма
- Выбары каштавалі бюджэту каля 23 млн беларускіх рублёў. Лукашэнка кажа, што выбары «павінны прайсьці як сьвята», а Нацыянальны сход мае стаць «дыскусійнай пляцоўкай для дыялёгу дэпутатаў з рознымі поглядамі». Старшыню ЦВК Лідзію Ярмошыну «палохала цішыня» вакол выбараў, а 99% беларусаў лічаць, што ня могуць паўплываць на органы ўлады.
- Як сьцьвярджае ЦВК, яўка на выбары склала 77,22%. На трох мінулых выбарах у Палату называлася яўка каля 74%, а рэкорд быў у 2004 годзе, калі называлася яўка 89,84%.
- Паводле папярэдніх вынікаў, у Палату прадстаўнікоў прайшлі 66 мужчын і 44 жанчыны; 30 дзейных дэпутатаў, 2 чалавекі ва ўзросьце да 30 гадоў, ніводнага апазыцыянэра.
- Сярод вядомых беларусаў, якія трапляюць у Палату прадстаўнікоў, былая міністарка інфармацыі Лілія Ананіч, «Міс Беларусь-2018» Марыя Васілевіч, кіраўнік «Белай Русі» Генадзь Давыдзька, старшыня ЛДПБ Алег Гайдукевіч.
- Незалежныя беларускія назіральнікі фіксавалі парушэньні на датэрміновым галасаваньні і ў асноўны дзень выбараў (731 парушэньне і 622 скаргі, у тым ліку 341 — толькі за 17 лістапада), кожнага трэцяга незалежнага назіральніка выдалілі з участка. Асноўным парушэньнем называецца адсутнасьць адкрытага падліку бюлетэняў і забарона на капіяваньне выніковага пратаколу ўчастковай камісіі. Назіральнікі АБСЭ назвалі выбары неадпаведнымі важным міжнародным дэмакратычным стандартам. Місіі СНД і ШАС назвалі выбары «празрыстымі і дэмакратычнымі».