Пра млын у мястэчку Зябкі я даведаўся з тэлеперадачы Юрыя Жыгамонта «Падарожжы дылетанта». Стогадовая спаруда настолькі шыкоўна выглядала на местачковай вуліцы, што хацелася на свае вочы ўбачыць гэты шэдэўр прамысловай архітэктуры. Дый быў спадзеў, што яшчэ жывуць людзі, якія карысталіся паслугамі таго млына. Але на пад’езьдзе да Зябак увагу прыцягнуў іншы помнік. Ня менш захапляльны, хоць і зь іншае эпохі.
Уявіце сярод закінутага, парослага пустазельлем поля высачэзны комін з чырвонай цэглы. І ўсё. Больш нічога вакол няма. Ніякіх сьлядоў былых пабудоў. Толькі поле, і толькі высачэзны комін. Зь лічбай «1947» наверсе. Гатовая дэкарацыя для пасьлядоўнікаў Фэліні. Пакуль мы з калегам Алесем Матафонавым разгадвалі таямніцу коміна, да нас падышоў гаваркі спадар гадоў 50. Леанід, так яго зваць, пусьціўся ў расповеды. Аказваецца, тут па вайне была цагельня. Пра закрыцьцё якой Леанід апавёў такую легенду.
— А заняпаў з-за таго, што прывезьлі ў Маскву на праверку цагліну. І згубілі яе, узялі іншую. Нейкую іншую знайшлі, а там забракавалі. І закрылі гэты завод.
Жадаючы выступіць сапраўдным ахоўнікам даўніны, Леанід так і сыпаў каштоўнымі зьвесткамі.
— Была ў нас дзяўчына, нават наверх залазіла і наверсе танцавала. Нават Эдыта П’еха тут выступала, Кабзон тут быў. Тут і падземныя хады былі. Я сам тут лазіў па іх.
Не зьдзіўлюся, калі праз гадоў дваццаць у аповедах мясцовых людзей на коміне будзе танцаваць сама Эдыта П’еха. Калі, вядома, нехта ўспомніць, хто гэта.
Недалёка ад коміна стаяць некалькі хатаў. У адной зь якіх дажывае свой век Любоў Максімаўна Старанік. На гэтых выселках яна апынулася ў тым самым 47-м годзе.
— Стаіць комін. І хто ні едзіць, усе пад’яжджаюць і глядзяць на гэты комін.
Людзі прыехалі сюды 70 гадоў таму, ратуючыся ад калгасаў. Але цагельня прарабіла толькі 15 гадоў. Старая папоўніла маю калекцыю ўспамінаў пра 39-ты год. Зьвярніце ўвагу, наколькі розныя мовы былі ў беларускіх сялян і вызваліцеляў з Чырвонай Арміі.
— Гэтыя сем дамоў — мы пабудаваліся тут. Цагельня. Будзе ж працаваць. А ў калгасах жа нічога не плацілі. Дык мы тут пабудаваліся. А цяпер адны засталіся. На полі. У тых дамах паўміралі. А нам па 90 гадоў. Мне 94 год.
— А чаму вы сабе хату не пабудавалі з цэглы?
— Дык калі мы хату будавалі? Цэгла была дарагая. Мы з цэглы не хацелі будаваць.
— А вы 39-ты памятаеце? Як іх людзі сустракалі?
— Чакалі. Я памятаю, мая мама падышла, сядзіць такі салдацік, зьнішчаны. «Таварыш, ну як у вас жывуць?» А ён сядзіць, гарох сухі есьць. Пахлопаў па плячы. «Мамаша, блат вышэ наркома». Я прыйшла. «Тата. Вось мы будзем жыць хораша!» А там нішчата.
— Што ўспамінаецца больш за ўсё?
— Я ў багатага бацькі жыла. Многа зямлі было. Дык і працавала ж. Мой бацька меў сем кароў. І трэба ж было на іх нарабіць і накасіць. А паставілі ж, як прыйшлі саветы, у кулакі. Маглі паехаць на Сыбір.
— А як вы сустракалі немцаў?
— Немцы ішлі паголеныя, памытыя. На руках кольцы, гадзіньнікі. Толькі пыталіся, ці далёка да Масквы. А як дашлі да Масквы, дык і ўсё. Хто на матацыкле ехаў, хто як. Ішлі прыпяваючы. А дзе іх там затрымалі — ці пад Масквой, ці пад Ленінградам, далі ў ж... А вы скажыце, мой муж ніяк ня згодны... Бралі Германію, бралі Польшчу, бралі ўсе гарады. І падзяліліся. І кожны гаспадар. Дык за што яны ваявалі? Польшча сабе, Германія сабе, Латвія сабе.
Муж Любові, былы франтавік, цяпер у бальніцы. Але, спадзяюся, старая перадасьць яму маё віншаваньне з Днём перамогі. Сама таго ня хочучы, Любоў дала выдатны адказ на адвечнае пытаньне пакрыўджаных савецкіх вэтэранаў. «За што ваявалі?» Каб кожны народ урэшце стаў гаспадаром. Што можа быць лепш?
Мястэчка Зябкі магло б быць сапраўдным музэем міжваеннай Беларусі, столькі тут захавалася цікавостак. І дом польскага асадніка, і старая габрэйская забудова, і, вядома, млын, пабудаваны нямецкімі інжынэрамі. Чатырохпавярховы, з бальконам. Ён і цяпер, паўразбураны, выглядае нібы палац, набліжаючы звыклы местачковы краявід да Эўропы. Алесь Матафонаў заўважыў, што прыбяры яго з вуліцы — і зьнікне ўсё зачараваньне. Сапраўды, зьнікне.
Мяне ж яшчэ хвалюе адыход людзей, якія памятаюць старую Беларусь. Але Зябкам пашанцавала. Тут ёсьць свой летапісец. Знаёмцеся. Юры Пілімон, жыцьцярадасны, поўны сіл спадар за сорак. Настаўнік геаграфіі, які дзеля сямейных абставін працуе цяпер у Наваполацку ахоўнікам. Але пакідаць родныя Зябкі і ня думае. Пра былое роднага мястэчка Юры расказвае так, нібы сам жыў у тыя часы. Нават імёны гаспадароў уваскрашае.
— Увесь цэнтар вёскі быў створаны габрэямі. Яны займаліся рамёствамі, шылі, рабілі кілбасы. Вось тут жыў скотнік, вось у гэтым доме, Фломка. Вось у гэтым доме Шломка. Жылі дружна, весела.
— І нават засталіся іхныя імёны.
— Шмат. Памятаюць. Некаторым габрэям пашчасьціла выжыць. Браты Янця і Бэрка Фрыдманы пайшлі ў партызаны. А гэты млын пабудаваў самы багаты габрэй, Міхаіл Ітман. Вунь далей ягоная хата. Цяпер там ФАП і бібліятэчка.
Зябкі недалёка ад самага глыбокага возера краіны, Доўгага. З вышыні пагоркаў можна доўга цешыць вока краявідамі. Але для Юрыя гэтыя вышыні — сьведкі бальшавіцка-польскай вайны 1919 году. Тут адбылася першая танкавая атака Чырвонай арміі.
— Акопы захаваліся да гэтага часу. А ў школе захоўваецца дасьледчая праца, выкананая пад маім кіраўніцтвам вучнямі нашай школы, дзе вельмі падрабязна расьпісаная ўся гэтая гісторыя. Дзецям вельмі цікава. Гэта жывая гісторыя. Калі яны чытаюць, што недзе там французы... А калі ім паказваеш, што гэта ў нас вось тут усё гэта ехала, страляла, калі ходзіш па гэтых лініях акопаў... Гісторыя весялей і лягчэй вучыцца на сваіх прыкладах.
— Я зайздрошчу вашым былым вучням і шкадую, што сёньняшнія вучні страцілі такога настаўніка. Шкада.
— Яшчэ ня ўсё страчана. Магчыма, я перадумаю і вярнуся.
Юры даўно зьбірае калекцыю артэфактаў мінулай эпохі.
Старыя кросны, на якіх пазначана дата — 1942 год, гліняная котка-капілка, стары радыёпрымач, чаканка «Таварыш Сталін», посуд, даваенныя польскія падручнікі. Нават маляваны дыванок на сюжэт «Трох багатыроў» Васьняцова. Які б мог быць незвычайны музэй...
Але ж жыве яшчэ на недалёкім хутары пад Зябкамі стары, які калісьці сам карыстаўся паслугамі таго млына. Пятру Сініцу, хударляваму жылістаму старому, неўзабаве стукне 90.
— Яна дзень і ноч грымела. Тут і воўну часалі, і сукно рабілі, і ўсё...
— І корчмы былі.
— Так. Хто на млын прыедзе, трэба коні паставіць, а тут была гэткая хатка, вось табе сталы. Гарэлку купляй, а чай дармавы. А гарэлку купі. Але каб ты сядзеў і табе было цёпла, і коні дзе было паставіць. Яму трэба было, каб людзі ехалі, каб быў даход. Ён пакуль ня зьмеле, ён ня спыніць. Хай хоць 9 гадзін. Яму трэба змалоць. Бо заўтра яшчэ прыедуць. І крупы рабілі, і мука першы сорт, і вышэйшы. А цяпер усё разваленае.
У размовах са старымі сялянамі Заходняй Беларусі мяне заўжды цікавіць адзін момант. Ці знаёмае ім было слова «Беларусь»? Ці існавала такое паняцьце? Аказваецца, гэтае слова Пятро Сініца ўпершыню пачуў яшчэ да вайны. Ад тутэйшых актывістаў, якія, хутчэй за ўсё, агітавалі сялян на выбарах у сэйм.
— Былі, падняліся такія, што за Беларусь. Пасьля іх у Вілейку завязьлі, і там яны паканчаліся. Было. Яшчэ пры Польшчы. Хацелі Беларусь утварыць. А як ты зробіш? Іх забралі ў Вілейскую турму.
— А што гэта былі за людзі?
— Адзін знайшоўся, можа, адукаваны, а другі дурань. І вось зьбіралі, каб падпісваліся. Вось такую ерунду.
— Гэта былі камуністычныя?..
— А чорт іх ведае. Знайшоўся адукаваны чалавек, гімназію скончыў. Забралі. І не прыйшоў.
— У вас было такое паняцьце, як Беларусь? Вы чулі гэтае слова?
— Я хадзіў у польскую школу. Што я мог знаць пра Беларусь? Дома гаварылі во гэтак. Якая Беларусь? Польшча была!
— Дык атрымліваецца, што ўпершыню слова «Беларусь» вы пачулі ад гэтых людзей, якіх арыштавалі? А што яны рабілі? Раздавалі газэты?
— Каб падпісвалі за Беларусь. Ну, а што ты зробіш? Дзесяць чалавек было. Што ты зробіш?
Сапраўды, што могуць зрабіць нейкія дзесяць чалавек супраць вялікай дзяржаўнай машыны? Стары Пятро і цяпер не ўспрымае іх дзейнасьць усур’ёз. Аднак пашпарт у яго беларускі. І пэнсію ён атрымлівае ў беларускіх грошах. І ягоным унукам і праўнукам ужо ня трэба тлумачыць сэнс гэтага слова.
Уявіце сярод закінутага, парослага пустазельлем поля высачэзны комін з чырвонай цэглы. І ўсё. Больш нічога вакол няма. Ніякіх сьлядоў былых пабудоў. Толькі поле, і толькі высачэзны комін. Зь лічбай «1947» наверсе. Гатовая дэкарацыя для пасьлядоўнікаў Фэліні. Пакуль мы з калегам Алесем Матафонавым разгадвалі таямніцу коміна, да нас падышоў гаваркі спадар гадоў 50. Леанід, так яго зваць, пусьціўся ў расповеды. Аказваецца, тут па вайне была цагельня. Пра закрыцьцё якой Леанід апавёў такую легенду.
— А заняпаў з-за таго, што прывезьлі ў Маскву на праверку цагліну. І згубілі яе, узялі іншую. Нейкую іншую знайшлі, а там забракавалі. І закрылі гэты завод.
Жадаючы выступіць сапраўдным ахоўнікам даўніны, Леанід так і сыпаў каштоўнымі зьвесткамі.
— Была ў нас дзяўчына, нават наверх залазіла і наверсе танцавала. Нават Эдыта П’еха тут выступала, Кабзон тут быў. Тут і падземныя хады былі. Я сам тут лазіў па іх.
Не зьдзіўлюся, калі праз гадоў дваццаць у аповедах мясцовых людзей на коміне будзе танцаваць сама Эдыта П’еха. Калі, вядома, нехта ўспомніць, хто гэта.
Недалёка ад коміна стаяць некалькі хатаў. У адной зь якіх дажывае свой век Любоў Максімаўна Старанік. На гэтых выселках яна апынулася ў тым самым 47-м годзе.
— Стаіць комін. І хто ні едзіць, усе пад’яжджаюць і глядзяць на гэты комін.
Людзі прыехалі сюды 70 гадоў таму, ратуючыся ад калгасаў. Але цагельня прарабіла толькі 15 гадоў. Старая папоўніла маю калекцыю ўспамінаў пра 39-ты год. Зьвярніце ўвагу, наколькі розныя мовы былі ў беларускіх сялян і вызваліцеляў з Чырвонай Арміі.
— Гэтыя сем дамоў — мы пабудаваліся тут. Цагельня. Будзе ж працаваць. А ў калгасах жа нічога не плацілі. Дык мы тут пабудаваліся. А цяпер адны засталіся. На полі. У тых дамах паўміралі. А нам па 90 гадоў. Мне 94 год.
— А чаму вы сабе хату не пабудавалі з цэглы?
— Дык калі мы хату будавалі? Цэгла была дарагая. Мы з цэглы не хацелі будаваць.
— А вы 39-ты памятаеце? Як іх людзі сустракалі?
— Чакалі. Я памятаю, мая мама падышла, сядзіць такі салдацік, зьнішчаны. «Таварыш, ну як у вас жывуць?» А ён сядзіць, гарох сухі есьць. Пахлопаў па плячы. «Мамаша, блат вышэ наркома». Я прыйшла. «Тата. Вось мы будзем жыць хораша!» А там нішчата.
— Што ўспамінаецца больш за ўсё?
— Я ў багатага бацькі жыла. Многа зямлі было. Дык і працавала ж. Мой бацька меў сем кароў. І трэба ж было на іх нарабіць і накасіць. А паставілі ж, як прыйшлі саветы, у кулакі. Маглі паехаць на Сыбір.
— А як вы сустракалі немцаў?
— Немцы ішлі паголеныя, памытыя. На руках кольцы, гадзіньнікі. Толькі пыталіся, ці далёка да Масквы. А як дашлі да Масквы, дык і ўсё. Хто на матацыкле ехаў, хто як. Ішлі прыпяваючы. А дзе іх там затрымалі — ці пад Масквой, ці пад Ленінградам, далі ў ж... А вы скажыце, мой муж ніяк ня згодны... Бралі Германію, бралі Польшчу, бралі ўсе гарады. І падзяліліся. І кожны гаспадар. Дык за што яны ваявалі? Польшча сабе, Германія сабе, Латвія сабе.
Муж Любові, былы франтавік, цяпер у бальніцы. Але, спадзяюся, старая перадасьць яму маё віншаваньне з Днём перамогі. Сама таго ня хочучы, Любоў дала выдатны адказ на адвечнае пытаньне пакрыўджаных савецкіх вэтэранаў. «За што ваявалі?» Каб кожны народ урэшце стаў гаспадаром. Што можа быць лепш?
Мястэчка Зябкі магло б быць сапраўдным музэем міжваеннай Беларусі, столькі тут захавалася цікавостак. І дом польскага асадніка, і старая габрэйская забудова, і, вядома, млын, пабудаваны нямецкімі інжынэрамі. Чатырохпавярховы, з бальконам. Ён і цяпер, паўразбураны, выглядае нібы палац, набліжаючы звыклы местачковы краявід да Эўропы. Алесь Матафонаў заўважыў, што прыбяры яго з вуліцы — і зьнікне ўсё зачараваньне. Сапраўды, зьнікне.
Мяне ж яшчэ хвалюе адыход людзей, якія памятаюць старую Беларусь. Але Зябкам пашанцавала. Тут ёсьць свой летапісец. Знаёмцеся. Юры Пілімон, жыцьцярадасны, поўны сіл спадар за сорак. Настаўнік геаграфіі, які дзеля сямейных абставін працуе цяпер у Наваполацку ахоўнікам. Але пакідаць родныя Зябкі і ня думае. Пра былое роднага мястэчка Юры расказвае так, нібы сам жыў у тыя часы. Нават імёны гаспадароў уваскрашае.
— Увесь цэнтар вёскі быў створаны габрэямі. Яны займаліся рамёствамі, шылі, рабілі кілбасы. Вось тут жыў скотнік, вось у гэтым доме, Фломка. Вось у гэтым доме Шломка. Жылі дружна, весела.
— І нават засталіся іхныя імёны.
— Шмат. Памятаюць. Некаторым габрэям пашчасьціла выжыць. Браты Янця і Бэрка Фрыдманы пайшлі ў партызаны. А гэты млын пабудаваў самы багаты габрэй, Міхаіл Ітман. Вунь далей ягоная хата. Цяпер там ФАП і бібліятэчка.
Зябкі недалёка ад самага глыбокага возера краіны, Доўгага. З вышыні пагоркаў можна доўга цешыць вока краявідамі. Але для Юрыя гэтыя вышыні — сьведкі бальшавіцка-польскай вайны 1919 году. Тут адбылася першая танкавая атака Чырвонай арміі.
— Акопы захаваліся да гэтага часу. А ў школе захоўваецца дасьледчая праца, выкананая пад маім кіраўніцтвам вучнямі нашай школы, дзе вельмі падрабязна расьпісаная ўся гэтая гісторыя. Дзецям вельмі цікава. Гэта жывая гісторыя. Калі яны чытаюць, што недзе там французы... А калі ім паказваеш, што гэта ў нас вось тут усё гэта ехала, страляла, калі ходзіш па гэтых лініях акопаў... Гісторыя весялей і лягчэй вучыцца на сваіх прыкладах.
— Я зайздрошчу вашым былым вучням і шкадую, што сёньняшнія вучні страцілі такога настаўніка. Шкада.
— Яшчэ ня ўсё страчана. Магчыма, я перадумаю і вярнуся.
Юры даўно зьбірае калекцыю артэфактаў мінулай эпохі.
Старыя кросны, на якіх пазначана дата — 1942 год, гліняная котка-капілка, стары радыёпрымач, чаканка «Таварыш Сталін», посуд, даваенныя польскія падручнікі. Нават маляваны дыванок на сюжэт «Трох багатыроў» Васьняцова. Які б мог быць незвычайны музэй...
Але ж жыве яшчэ на недалёкім хутары пад Зябкамі стары, які калісьці сам карыстаўся паслугамі таго млына. Пятру Сініцу, хударляваму жылістаму старому, неўзабаве стукне 90.
— Яна дзень і ноч грымела. Тут і воўну часалі, і сукно рабілі, і ўсё...
— І корчмы былі.
— Так. Хто на млын прыедзе, трэба коні паставіць, а тут была гэткая хатка, вось табе сталы. Гарэлку купляй, а чай дармавы. А гарэлку купі. Але каб ты сядзеў і табе было цёпла, і коні дзе было паставіць. Яму трэба было, каб людзі ехалі, каб быў даход. Ён пакуль ня зьмеле, ён ня спыніць. Хай хоць 9 гадзін. Яму трэба змалоць. Бо заўтра яшчэ прыедуць. І крупы рабілі, і мука першы сорт, і вышэйшы. А цяпер усё разваленае.
У размовах са старымі сялянамі Заходняй Беларусі мяне заўжды цікавіць адзін момант. Ці знаёмае ім было слова «Беларусь»? Ці існавала такое паняцьце? Аказваецца, гэтае слова Пятро Сініца ўпершыню пачуў яшчэ да вайны. Ад тутэйшых актывістаў, якія, хутчэй за ўсё, агітавалі сялян на выбарах у сэйм.
— Былі, падняліся такія, што за Беларусь. Пасьля іх у Вілейку завязьлі, і там яны паканчаліся. Было. Яшчэ пры Польшчы. Хацелі Беларусь утварыць. А як ты зробіш? Іх забралі ў Вілейскую турму.
— А што гэта былі за людзі?
— Адзін знайшоўся, можа, адукаваны, а другі дурань. І вось зьбіралі, каб падпісваліся. Вось такую ерунду.
— Гэта былі камуністычныя?..
— А чорт іх ведае. Знайшоўся адукаваны чалавек, гімназію скончыў. Забралі. І не прыйшоў.
— У вас было такое паняцьце, як Беларусь? Вы чулі гэтае слова?
— Я хадзіў у польскую школу. Што я мог знаць пра Беларусь? Дома гаварылі во гэтак. Якая Беларусь? Польшча была!
— Дык атрымліваецца, што ўпершыню слова «Беларусь» вы пачулі ад гэтых людзей, якіх арыштавалі? А што яны рабілі? Раздавалі газэты?
— Каб падпісвалі за Беларусь. Ну, а што ты зробіш? Дзесяць чалавек было. Што ты зробіш?
Сапраўды, што могуць зрабіць нейкія дзесяць чалавек супраць вялікай дзяржаўнай машыны? Стары Пятро і цяпер не ўспрымае іх дзейнасьць усур’ёз. Аднак пашпарт у яго беларускі. І пэнсію ён атрымлівае ў беларускіх грошах. І ягоным унукам і праўнукам ужо ня трэба тлумачыць сэнс гэтага слова.