Ці чулі нашыя вулічныя суразмоўцы слова „жэстачайшэ“? Рэакцыя на бяскрыўднае пытаньне чамусьці вельмі эмацыйная.
І яўна ў іхнай моўнай памяці ўсплывала не асацыяцыя з расейскай клясычнай літаратурай XVIII стагодзьдзя, калі Трэдзьякоўскі крытыкаваў Сумарокава за „неупотребительное слово“ „жесточе“ на месцы прынятага ўжо тады „жесточайше“.
Ды і паўтараюць за кімсьці яўна зь нерасейскай фанэтыкай:
— Жэстачайшэ!
Але даволі рашуча адмяжоўваюцца ад падступнага слоўца:
— Мы не используем его.
— А чаму вы яго не выкарыстоўваеце?
— Не знаем...
— Выкарыстоўваеце такое слова ў сваім жыцьці?
— Вельмі рэдка.
— А чаму?
— А зачем?..
— Не, не выкарыстоўваем у жыцьці!
А дзе ж чулі?
Цьвёрда трымаюцца юнакі (і дзяўчаты) на дапросе:
— На ўроках. Напэўна, на... на гісторыі!
— Настаўнікі так кажуць?
— Не, у падручніках...
Ды няма гэтага слова ў беларускіх падручніках. Мо агульная атмасфэра вымушае прыпамінаць яго?
— Ну дзе вы яго чулі?
— Ну-у... Па тэлебачаньню...На аўдыёзапісах таксама было.
Што за аўдыёзапісы? Мо ютубаўскія ролікі ці такія вось „коўбы“? Але нарэшце маем упэўненую спасылку на крыніцу:
— Хто яго выкарыстоўвае, як?
— Аляксандар Лукашэнка!
Ключык да ўсіх праблемаў
У расейскай інтэрнэт-прасторы гэтае слоўца лічыцца асноўным беларускім мэмам.
„Я прошу то, что я сейчас обозначил, иметь это как жэстачайшэе указание к вашей работе. Повторения больше не будет“.
Гэта разнос чыноўнікаў у кастрычніку 2017 году за высяканьне дрэваў пад забудову ў гарадах. Праўда, і надалей у Менску пасьпяхова сякуць дрэвы — скажам, на вуліцы Сердзіча пад новы будынак для пракуратуры, міліцыі і г. д.
Але калі слова „жэстачайшэ“ зьвернутае не да чыноўнікаў, а да людзей, яно імгненна напаўняецца сваім першасным і вельмі злавесным зьместам. Пасьля памятнага 19 сьнежня 2010 году аўтар мэму прызнаўся, што загадаў так званым сілавікам:
„Я просил этих военных не поддаваться на провокации. Но если будут плевать в морду — действовать жэстачайшэ!“
Палітолягі адзначаюць асаблівую ролю гэтага слова ў фармаваньні вобразу ўлады:
„Яго фірмовае «жэстачайшэ» з характэрным вымаўленьнем выглядае адлюстраваньнем палітычнага мысьленьня і кіраўніцкага стылю“. (А. Класкоўскі)
Нежэстачайшы Жыґімонт
Адкуль архаічнае жорсткае расейскае слова прыйшло ў лексычны запас А. Лукашэнкі — няма ведама. Але цікава параўнаць яго з характэрнай лексыкай кіраўнікоў Беларусі розных эпох.
Да нас не дайшлі стэнаграмы-фанаграмы, ня ведаем даслоўна, што казаў Жыґімонт ІІІ у сваіх прамовах, але пісаныя ад яго імя артыкулы Статута 1588 году маюць зусім іншыя ключавыя словы:
Арт. 28, пра абарону гонару:
Каму бы шло а чэсьць, яка борзда [як мага хутчэй] справядлівасьць учынена быці маець
Арт. 30, аб нябраньні мыта:
...шляхце ў том панстве нашам даем тую вольнасьць ... прадаваці праўдзівае яго збожжа
(Статут Вялікага Княства Літоўскага1588 г., разьдзел 1)
Справядлівасьць учыніці, даем вольнасьць — такія ці не найчасьцейшыя словы манарха, і гэта пры відавочнай жорсткасьці, акрутнасьці тае эпохі.
Акурат для беларускага лягапэда
У слове „жэстачайшэ“ тры шыпячыя гукі. Адзін па-беларуску вымаўляецца зусім ня так, як па-расейску: гэта [Ч] „зацьвярдзелы“. А два іншыя — [Ж] і [Ш] — у расейскай мове таксама цьвёрдыя, але ў беларускай усё ж цьвярдзейшыя, за кошт асаблівага напружаньня сьпінкі языка. Вось бы прымусіць лягапэдаў браць фанаграму слова ў першавыкананьні для пастаноўкі беларускага вымаўленьня зычных — жэстачайшэ прымусіць, вядома ;)
Але ці беларускае ў цэлым гэтае слова?
— Як вы лічыце, па-беларуску правільна казаць „жэстачайшэ“?
— Да.
— Сматра к чему оно относится. Інагда может быть и да.
— Ну ня вельмі, напэўна.
Так, ня вельмі. Падазраю, што нашыя ўсходнія суседзі лічаць слова беларускім, але гэта ж тыповы ўзор моўнай інтэрфэрэнцыі — трасянкі: калі форма расейская, а артыкуляцыя, інтанацыя беларуская.
Неперакладальная гульня слова
Таму просім суразмоўцаў перакласьці „жэстачайшэ“ на беларускую мову.
— Мабыць, такога няма. Няма.
— Жастачайшэ... Мне кажется, нет.
— Жэрстачайшэ... Жарстачайша, мабыць.
У расейскай мове формы на -ейш- (-эйш-) — гэта найвышэйшая ступень (превосходная степень) параўнаньня. У беларускай мове такая ступень утвараецца іначай, з прыстаўкай най-:
хуткі — найхутчэйшы (спартсмэн), найхутчэй (прабег дыстанцыю)
І нашыя рэспандэнты сумленна спрабуюць гэта ўспомніць:
— Насколько я помню, там совершенная форма… там „найжэстачайшэ“.
Але ж у нас корань іншы.
— А, на беларускую мову перакласьці?Жорсткі.
— Найбольш жорстка?..
— Вельмі жорстка!
Так, простыя, аднаслоўныя формы вышэйшай і найвышэйшай ступеняў параўнаньня ад жорстк-і звычайна не ўтвараюцца (хоць граматычна могуць). Відаць, для беларускага мэнталітэту жорсткасьць сама па сабе рэч надзвычайная і дадатковай градацыі не патрабуе.
Праўда, маем вялікі сынанімічны шэраг:
|
бязьлітасны |
няўмольны |
Бальшыня літаратурных прыкладаў, якія на гэтыя словы падабраў укладальнік слоўніка сынонімаў Міхась Клышка, зьвязаныя з вайной ці з чужацкай уладай.
Таму мо і добра, што пры ўсёй яскравасьці сёньняшняму слоўцу наканавана застацца пазнакай, маркерам аднае асобы:
— А ці выкарыстоўвае моладзь яго ўвогуле зараз ці не?
— Я только по телевизору слышу, по беларусским каналам, выступления Лукашенко, там он часто такое слово говорит. Оттуда и помню.
Вось жа ёсьць спадзеў, што мэм, несумяшчальны зь беларускай філязофіяй агульнага дабра, кіраваньня праз паразуменьне і кампраміс ды грамадзкага ладу, адыдзе ў гістарычны нябыт.
