Нягледзячы на два розныя спосабы вызначэньня даты Вялікадня ў заходнім і ўсходнім хрысьціянстве, беларусаў яднаюць традыцыйныя звычаі ды — галоўнае — беларуская мова, што іх апісвае.
Слова Вялíкдзень, у гаворках таксама Вялíкадне, Вялічка, — старажытнае і матываванае. Вялікі дзень, пачатак перамогі сьвятла над цемраю. Назва перш абазначала вялікі дзень у наўпроставым значэньні — калі зь веснавога раўнадзеньня сьветлая пара содняў робіцца даўжэйшаю за цёмную. Гэта і было сьвята ў гонар сонца, вясны, абуджэньня прыроды й надыходу земляробчага сэзону. Зь яго ў далёкіх продкаў пачынаўся адлік каляндарнага году.
Націск у слове Вялíкдзень падобна як у вітальных складаных словах — дабры́дзень, дабра́нач. Скланяем абедзьве часткі, але першую — абмежавана: Вялíкадня, Вялíкаднем. Прыметнік — велікóдны.
У палякаў Wielkanoc. А ў нас Вялікдзень. Значыць, літоўскае слова Velykos, як і некаторыя іншыя асноўныя літоўскія словы, зьвязаныя з хрысьціянствам, пайшло ад беларускага.
Слова ж Пасха з грэцкае мовы — Πάσχα, а ў яе прыйшло з старажытнагабрэйскае — פסח, як вымаўлялі габрэі-ашкеназы ў Беларусі, Пэйсах — сьвята Абмінаньня, у памяць пра тое, што Божая кара абмінула габрэйскія дамы ў дзень зьнішчэньня першынцаў. У хрысьціянаў жа адпаведнае слова стала абазначаць пераход ад сьмерці да вечнага жыцьця Хрыста, які ўскрос / уваскрос / уваскрэс / зь мёртвых паўстаў менавіта ў тыя дні.
Пасха была і ахвяраваньнем, таму словам гэтым пачалі называць рытуальныя хлябы ў некаторых мовах. Але слова Пасха фанэтычна нязручнае для беларускае. Як яго ўжыць у давальным і месным склонах, дзе гукі чаргуюцца (як страха — на страсе) — „аб Пасьсе“? Формы Пасха, але аб пасцы ўжываюць а. У. Завальнюк, М. Прыгодзіч і В. Раманцэвіч у „Энцыкляпэдычным слоўніку рэлігійнай лексікі беларускай мовы“ (2013). Тут яны ідуць за народнай мовай, у якой Пасха заканамерна ператварылася ў Паску ва ўсіх склонах. Паска — аб Пасцы. І абазначае велікодную здобную круглую булку ці пірог. Гэта важны складнік народнай традыцыі ў нашым рэгіёне Эўропы — велікодны пірог, які розьніцца рэцэптурай і выглядам у розных народаў і ў розных рэгіёнах. Скажам, ля Давыд-Гарадка ён мае ўверсе ўзоры зь цеста ў выглядзе крыжыка ці сакральных літараў, аплецены коскай і паліты толькі жаўтком.
Расейскае слова кулич таксама грэцызм, але паходзіць яно ад бізантыйскага κουλλίκι(ον), а тое ад старажытнага κόλλιξ ‘хлеб круглай ці авальной формы’. У Беларусі слова „кулич“ ня ведалі. У галавах сучасных беларусаў яго замацавала расейская інфармацыйная прастора і незьлічоныя палітыя глязурай стандартныя „куличи“ ў супэрмаркетах. У тым ліку беларускай вытворчасьці. Як гэты:
Хаця на Століншчыне ёсьць свая згаданая вышэй даўняя кулінарная традыцыя і свая назва велікоднага пірага.
Дарэчы, „кулич“ — гэта нават ня ўся Расея, а Паўночная і Цэнтральная. у паўднёварасейскіх землях не кулич, а паска, як і ва Ўкраіне.
У беларускіх гаворках поўначы і паўночнага захаду велікодны пірог могуць назваць бабка, баба, булкі, але затое тая ежа, якую прыносяць у царкву ці касьцёл, будзе звацца паска.
Часам паўстае моўная праблема — як перадаць па-беларуску рытуал сакралізацыі сьвяточнай ежы. Сьвянціць і сьвянцоны — відавочны палянізм. Сьвяціць, асьвячаць, асьвяціць, пасьвяціць, асьвячоны — больш натуральна па-беларуску.
Як віншавацца? Пакуль розныя канфэсіі не дамовіліся пра імёны ды тэрміналёгію велікодных падзеяў, маем павітаньні, не зьвязаныя наўпрост з пэўнай канфэсійнай або іменнай традыцыяй — Зь Вялікаднем! Радасных і спакойных Велікодных сьвятаў.
