Чарговы госьць перадачы «Інтэрвію тыдня» — моўны актывіст Ігар Случак. Ён адказвае на пытаньне, ці можна дабіцца скаргамі і штрафамі павагі да беларускай мовы, заяўляе, што не спадзяецца перавыхаваць беларусафобаў, і тлумачыць, чаму няма ніякай беларусізацыі зьверху. Зь ім гутарыў Віталь Цыганкоў.
— Давайце прыгадаем, калі і з чаго вы пачалі сваю дзейнасьць «моўнага інспэктара».
— Гэтую дзейнасьць я пачаў ня так і даўно, у 2016 годзе, калі пісаў дыплёмную работу. Я тады заўважыў, што ня дзейнічае артыкул за парушэньні заканадаўства аб мовах, і вырашыў яго ажывіць. Гэта атрымалася. А сваёй ініцыятывай «Справаводзтва па-беларуску» я займаюся ад 2009 году, калі трапіў як дэлегат на Зьезд беларусаў сьвету «Бацькаўшчына», — я тады вучыўся ў Эстоніі. Там прамаўляў тагачасны міністар культуры Павал Латушка, амбасадар Швэцыі Стэфан Эрыксан (ягоная беларуская мова была такая цудоўная!). Латушка казаў, што зробіць усё міністэрства беларускамоўным, і я падумаў, што, можа, і ўся Беларусь можа стаць беларускамоўнай, і пачаў сваю дзейнасьць.
— Тое «Справаводзтва па-беларуску», як выглядае, было неканфліктным. Цяперашняя ваша дзейнасьць больш вострая і публічная.
— Ну так. Першапачаткова гэта была руцінная перапіска, нецікавая шырокай публіцы. Я перапісваўся з дэпутатамі, чыноўнікамі, шукаў шляхі, як пашыраць беларускую мову. Але гэта я і сёньня раблю, проста цяпер я падключыў больш цікавыя для шырокай грамадзкасьці тэмы — футбол, спажыўцы, прыцягненьне да адказнасьці. З другога боку, мне ўдалося той руціннай перапіскай зрабіць так, каб у закон аб зваротах грамадзянаў і юрыдычных асобаў былі ўнесеныя зьмены, паводле якіх адказ даецца на мове звароту.
Гэта адзіны закон у Беларусі на сёньняшні час, які канкрэтызуе, якая дзяржаўная мова ў якім выпадку выкарыстоўваецца. Бо ў іншых законах прапісана «па беларуску альбо па-расейску», і ніхто ня ведае, якая мова і калі павінна выкарыстоўвацца. Я лічу, што асобныя грамадзяне — гэта слабейшы бок ва ўзаемаадносінах зь дзяржавай. І мне здаецца, што мову павінен выбіраць грамадзянін, калі ён кантактуе з чыноўнікамі альбо ўдзельнічае ў судовых працэсах.
— Якая ваша канчатковая, ідэальная мэта, якой вы хочаце дасягнуць сваёй дзейнасьцю?
— Я прыхільнік таго, каб у Беларусі была адна дзяржаўная мова, беларуская. Але на сёньня мы жывём паводле Канстытуцыі, у якой прапісаныя дзьве дзяржаўныя мовы. Таму ў такіх рэальных умовах мая мэта — каб усе нарматыўныя акты былі напісаныя на дзьвюх мовах. Каб існавала рэальнае двумоўе. Каб было заканадаўства, абслугоўваньне на дзьвюх мовах, каб былі беларускамоўныя ўнівэрсытэты, каб беларускамоўны чалавек мог ад пачатку і да канца вучыцца па-беларуску.
Мова — гэта сродак для камунікацыі і не прадмет барацьбы, за які ўвесь час трэба змагацца. Ня кожны будзе прасіць у чыноўніка перакладаць блянк, паўтараць ім, перакладаць...
— Так, я таксама калісьці пісаў пра тое, што беларускую мову ў беларускай дзяржаве чалавек увесь час павінен патрабаваць, яе няма аўтаматычна. Беларускамоўны павінен пісаць адпаведную заяву, каб аддаць дзіця ў беларускамоўную клясу, павінен патрабаваць беларускамоўнага адказу ад чыноўніка і гэтак далей — увесь час трэба нешта патрабаваць, намагацца, бо дзяржава не забясьпечвае мову «аўтаматычна».
— Цалкам слушна. Гэта ганебна, што трэба пісаць нейкія адмысловыя заявы, каб адкрыць беларускамоўную клясу. А чаму мы ня пішам заяў, каб адкрываць рускамоўныя клясы? Давайце зробім так, каб усё было на роўных, і тады пабачым, да якой мовы беларусы зьвернуцца. На жаль, бяз стрэсу па-беларуску ў жыцьці камунікаваць цяжка — калі ты не знаходзісься ў сваім асяродзьдзі.
Я лічу, што зараз дзяржаўная моўная палітыка невядома зь якіх прычынаў хіліцца ў той бок, каб расейская мова была і ёсьць асноўнай. І гэта няправільна.
Я калі пісаў дыплёмную працу, аналізаваў заканадаўства Фінляндыі, Швайцарыі, Бэльгіі, Канады — там канкрэтна прапісаныя выпадкі, якая мова дзе выкарыстоўваецца. Там няма такога, каб чалавеку даводзілася дамагацца сваёй дзяржаўнай мовы.
— Людзі, які хочуць палепшыць грамадзтва добрым прыкладам, узорам, «пернікам», часам прыходзяць ды высновы, што безь «бізуна», безь дзяржаўнага прымусу рэдка ўдаецца правесьці нейкія пазытыўныя перамены. Калі вы прыйшлі да гэтага разуменьня і пачалі паляваньне на тых, хто зьневажае беларускую мову?
Ну не размаўляеш ты па-беларуску — не размаўляй! Але не чапай ты мову, не абражай
— Я большы прыхільнік «перніка», а «бізун» прымяняю толькі ў крайніх выпадках. Я проста знаходжу нейкіх калярытных беларусафобаў і на іхных прыкладах, якія пойдуць у СМІ, паказваю іншым, што нельга беларускую мову зьневажаць. Ну не размаўляеш ты па-беларуску — не размаўляй! Але не чапай ты мову, не абражай. Гэта ж ня так і складана.
— Чаму вы вырашылі засудзіць чалавека, які называе беларускую мову мёртвай? Гэта можна назваць проста ацэнкай, эмоцыямі. Але жорсткія словы пра мову маглі казаць і клясыкі літаратуры, людзі, якім баліць за мову, яе стан.
— Там гэта падавалася як мэтафара, літаратурны прыём. А калі пішуць, што «белорусский язык — это мёртвый труп, который нужно закопать, белорусский язык — это нелепое ассорти белорусского и польского»... Я лічу, трэба, каб такіх выпадкаў было меней. І мне здаецца, што ў сацыяльных сетках такіх выказваньняў апошнім часам стала меней.
— Ад таго, што сьвядомасьць павысілася ці проста баяцца сталі?
— Не, я ж не кажу, што сваімі скаргамі я думаю людзей перавыхаваць, прымушаю іх беларускую мову палюбіць. Мая мэта — каб тыя, хто яе ненавідзіць, не распылялі гэтую нянавісьць далей. І гэта трэба, каб паказаць іншым, што такога ня варта рабіць.
Я ніколі не спрабаваў прыцягваць чалавека да адказнасьці адразу — ціхенька ўбачыў і панёс заяву. Я спачатку заўсёды прапаноўваю выбачыцца, а мне адказалі: «Дружок, я не понимаю беларусский язык». І гэта піша журналіст! Людзі проста прынцыпова гэта робяць.
— Ну так. У нас існуе артыкул, паводле якога павінны караць за публічную нецэнзурную лексыку (праўда, звычайна караюць толькі апазыцыянэраў). Так і за абразу мову: калі ёсьць такое палажэньне ў законе і ніхто не аспрэчвае, што гэта прававы і нармальны закон, то ён павінен працаваць.
— Так, тым болей што «пакараньне» за гэтыя артыкулы мінімальнае — ад 4 да 10 базавых велічынь. Там няма ніякіх вялікіх штрафаў, няма арышту.
— А як ставяцца чыноўнікі да вашай дзейнасьці? Раней вашы скаргі задавальняліся, былі пакараныя. Але ў апошнім, самым гучным выпадку (наконт падлетка зь «мёртвай мовай») прызналі, што няма за што яго караць.
— Я лічу, што дзяржава проста рэагуе на тое, што ёсьць. Ёсьць артыкул, дык яны і выносяць нейкае рашэньне. Што да выпадку з хлопцам, то я ня ведаю, якія аргумэнты былі ў Салігорскага райвыканкаму, калі ён прызнаў, што там не было складу правапарушэньня. Але ў мяне няма ніякага жаданьня прыцягваць да адказнасьці таго хлопца. Я думаю, ён больш ня будзе выказвацца ў такім стылі.
— Ці была для вас нечаканасьцю нэгатыўная рэакцыя на гэты выпадак у сацыяльных сетках? Бо, як высьветлілася, хлопец нібыта мае сурʼёзную хваробу. І гэтая акалічнасьць, а ня сутнасьць справы, пераважала ў эмацыйных абмеркаваньні гэтай тэмы.
— Я сам быў зьдзіўлены ўсім гэтым. Калі людзі падумаюць, што я нейкі злыдзень і не цікаўлюся, якія ў чалавека праблемы, то гэта ня так. Але для мяне было нечакана, што людзі апраўдвалі яго тым, што ён непаўналетні, хворы. Ведаеце, у кожнага з нас ёсьць свае праблемы, але мы на іх не спэкулюем. Шмат людзей не гавораць: «Вось у мяне праблемы, таму я магу рабіць што заўгодна».
— Ёсьць такі эфэкт, што Случак стаў такой пэўнай «шыльдай». І многія ня робяць самі нічога, бо ёсьць Случак, які зробіць гэта за іншых. Можа, вам варта было б стварыць структуру ці кола сяброў, якія б вам дапамагалі?
Чыноўнікі не беларусафобы, там большасьць нармальных людзей, але яны ня бачаць попыту, запатрабаваньня на беларускамоўнасьць
— Гэта было б добра. І эфэктыўна. Але мне здаецца, што людзі бяруць на ўзбраеньне мой прыклад. Той жа выпадак з «Бургер Кінгам», калі чалавек сам напісаў на іх скаргу, калі яго не хацелі разумець па-беларуску.
Але гэта сапраўды ўжо праблема, што людзі мне пішуць: ты прыцягні таго ці гэтага. Я не магу ўсімі займацца і не хачу! Хтосьці думае, што я ад гэтага кайфую і задавальненьне атрымліваю. А я вельмі гэта празь сябе прапускаю, наадварот, мне брыдка гэтым займацца. Мне больш падабаецца кантактаваць са спартовымі клюбамі, напрыклад.
— Экспэрты казалі апошнія 2 гады пра «мяккую беларусізацыю». Вы бачыце нейкія яе прыкметы, ці проста чыноўнікі адгукаюцца на тое, што робіць грамадзтва, але самі сваіх крокаў ня робяць?
— Так, вы вельмі добра сказалі. Я ня бачу ніякай беларусізацыі зьверху, я бачу яе зьнізу. Нават у мяне ў Гомелі беларускамоўных людзей, не заангажаваных у палітыку, становіцца болей. Але школаў беларускамоўных становіцца меней. Дзяржаўная палітыка ідзе па тым шляху, што расейская мова застаецца асноўнай. Але людзі імкнуцца да беларушчыны.
Спартовыя клюбы, вытворцы, грамадзтва паказваюць прыклад чыноўнікам, і тыя ўжо ідуць людзям насустрач. Чыноўнікі не беларусафобы, там большасьць нармальных людзей, але яны ня бачаць попыту, запатрабаваньня на беларускамоўнасьць.
А беларускамоўныя сядзяць па сваіх кухнях і гавораць пра гаротны лёс мовы. А трэба ісьці да чыноўнікаў, размаўляць зь імі, патрабаваць, прапаноўваць. Калі вам трэба беларуская мова, то стукайцеся — і вам адчыняць.
