За апошнія паўтары сотні гадоў у расейскай Сыбіры знайшлі прытулак больш за мільён беларусаў. У пачатку ХХ стагодзьдзя на хвалі аграрнай рэформы многія павяліся на абяцаньне атрымаць столькі зямлі, «колькі адужаеце». Кагосьці вывозілі ў далёкі тыл падчас Першай усясьветнай вайны, іншыя шлі па этапе ў рангу «ворагаў народу» — ад паўстанцаў Каліноўскага да раскулачаных і палітычна ненадзейных. Потым былі камсамольскія будоўлі, разьмеркаваньні маладых спэцыялістаў і г.д. Бальшыня беларусаў хутка растала ў расейскамоўным асяродку, але паступова генэтычная памяць вяртаецца. Пра жыхара Іркуцку, этнічнага беларуса ў трэцім пакаленьні, які даглядае магілы сваіх землякоў, у матэрыяле Ігара Карнея.
«Басота з „камбеду“ нацыяналізавала скаціну ды ўсю зжэрла»
Гледзячы на імпазантнага, па-вайсковаму падцягнутага Аляксея Максімавіча Церахава, не падумаеш, што сёлета ён адзначыў 70-ы дзень народзінаў. Запатрабаваны да апошняга — толькі за год да юбілею выйшаў на пэнсію — цяпер разам з жонкай атабарыўся на хутары ў тайзе, дзе жыве ў поўнай гармоніі з прыродай.
У прафэсійнай біяграфіі спадара Аляксея фігуруюць самыя розныя старонкі. Скончыў прэстыжны Літаратурны інстытут у Маскве, але творчасьць засталася ў якасьці хобі — два дзясяткі гадоў адпрацаваў на кіроўных пасадах у міліцыі Падмаскоўя. Гэтаксама ўздымаў БАМ, паспрабаваў сябе чыноўнікам Хабараўскай абладміністрацыі, узначальваў Упраўленьне ў справах міграцыі Іркуцкай вобласьці. Скончыў кар’еру на пасадзе дарадцы ў міжнародных пытаньнях начальніка Ўсходне-Сыбірскага інстытуту МУС — займаўся наборам і навучаньнем мангольскіх курсантаў.
За некалькі гадоў да пэнсіі актыўна ўліўся ў беларускую справу, сёлета абраны намесьнікам старшыні Іркуцкага таварыства беларускай культуры імя Яна Чэрскага. Спадар Аляксей — акурат пасярэдзіне пяці пакаленьняў беларусаў у сваім родзе, якія пусьцілі карані ў Сыбіры. А пачыналася ўсё больш за 100 гадоў таму:
«Што атрымалася? Падчас кампаніі добраахвотнага перасяленьня беларусаў ва Ўсходнюю Сыбір прыехалі сюды мае дзяды. Гэта дзесьці 1907-1908 гады. Дзед па лініі маці — Бобрык Петрык Сьцяпанавіч, зь вёскі Буда цяперашняга Касьцюковіцкага раёну Магілёўскай вобласьці. Па лініі бацькі — Церахаў Няфёд Сямёнавіч, з-пад Маладэчна, вёска Хатуцічы каля Заскавічаў. Што цікава, менавіта ад беларускага Няфёд, а не Мяфодзій, як па-расейску, так і запісалі. Дзед Петрык прывёз зь Беларусі двух дзяцей — маю маці і дзядзьку Васіля, калі ім было 5 і 7 гадоў. А тут, у Сыбіры, якія дзеткі нараджаліся — усе памерлі. Дарэчы, калі маці было 85 гадоў (а ўвогуле яна пражыла 96), яна ўпершыню зьезьдзіла ў Беларусь, адкуль яе 80 гадоў таму зьвезьлі. Вось якое было жаданьне, што ў такім салідным узросьце зьезьдзіла на гістарычную радзіму, якраз да сваякоў у Хатуцічы. У Хатуцічах, дарэчы, калісьці хутары былі, потым іх ссунулі ў калгасы. Дык вось паводле размоў, у Сыбіры беларусы таксама выпраўлялі наперад „выведнікаў“, каб ацаніць, дзе паставіць хаты. Вось абралі Іркуцкую вобласьць, дзе цяпер Зімінскі раён. Зіма, дарэчы — радзіма паэта Яўгена Еўтушэнкі. У яго таксама ёсьць беларускія карані, у адной з паэмаў апісвае, як па маладосьці прыяжджаў у Беларусь».
Аляксей Церахаў з успамінаў сваякоў пераказвае, што беларускія перасяленцы з імпэтам узяліся за справу, раскарчоўваючы гектары векавой тайгі. Але доўга цешыцца дывідэндамі з уласнай зямлі не атрымалася — пасьля бальшавіцкага нашэсьця прыватнікі былі прыраўнаваныя да шкодных элемэнтаў, з цалкам прагназаванымі наступствамі:
«Абодва дзяды ўдзельнічалі ў Першай усясьветнай вайне. Бобрык быў граматны, прапаршчыкам навучаў салдатаў артылерыйскаму майстэрству. Нягледзячы на заслугі, бальшавікі яго перасьледавалі, пакуль урэшце не раскулачылі. Зрэшты, раскулачылі і іншага дзеда, але нікуды ўжо не саслалі — куды ж далей, чым ёсьць? Адабралі ўсю маёмасьць, пакінулі ні з чым. А было ў іх па пяць палёў: лес раскарчоўвалі, пашу парадкавалі, працавалі да сёмага поту. Распавядалі, што наймалі работнікаў толькі ў сэзон, а так самі спраўляліся. І вось усё забралі. Праўда, што асабліва забярэш, няўжо ў вёсцы надта разбагацееш? Скаціну, зямлю, палатно — перадусім гэта.
Арганізавалі паўсюдна так званыя „камбеды“, камітэты беднаты. А каго там сабралі? У Сыбіры ж прыгоннага права не было — толькі прыдурак, лайдак мог быць не гаспадаром. Вось акурат такія і раскулачвалі. Людзі плакалі. Якія калгасы? Усе жылі добра, у кожнага ў Сыбіры было зямлі, колькі хочаш. Узялі сагналі ў кучу, забралі ўсю скаціну, дык яна там уся перадохла. Дакладней, напачатку забралі, колькі змаглі, зжэрлі і разьбегліся. Вось сутнасьць камуны — зжэрці, нават касьцей не пакінуць. Гэта ўжо потым улада ўзялася капітальна, замяніўшы камуны калгасамі. Прыкметы хоць нейкага парадку».
«У Беларусь вярталіся ня больш за 1% перасяленцаў»
Паводле суразмоўцы, беларусы працавалі, не асабліва спадзеючыся нават на вышэйшыя сілы. З гэтай прычыны іх вёскі заўсёды лічыліся ўзорнымі, а прыватныя гаспадаркі — заможнымі. Столькі ўклаўшы сілаў і здароўя ў новыя тэрыторыі, вяртацца на радзіму ўжо не было сэнсу:
«На ўсю вёску было дзесьці 130 дамоў, а можа, і паўтары сотні. Але гэта называлі нават не сялом, а „ўчасткам“. Бо ў вёсках быў самы галоўны атрыбут — царква, а на гэтых участках толькі хаты стаялі, быццам „спальны раён“. Дык вось, як расказвала мне баба Юля, здарылася неяк засуха, і падчас хроснага ходу людзі выйшлі прасіць у Бога дажджу. А дзед стаў на сваім падворку і кажа: „А навошта мне турбаваць Бога, прасіць яго пра нешта? Я вось кавалак лесу раскарчаваў — у мяне ўрадлівая зямля, у мяне і жыта, і пшаніца буяе. Усё будзе, як сам захочаш...“ Збольшага беларусаў тут усё задавальняла. І ў гэтым сэнсе вельмі паказальна, што колькасьць тых, хто ад’ехаў, складала 1-2%, ня болей. То бок, практычна ўсе заставаліся. І вось, атрымліваецца, што канкрэтна ў нашай сям’і тут, у Сыбіры, ужо паўстала пятае пакаленьне мясцовых беларусаў. Пасьля дзядоў, бацькоў, мяне з двума братамі — дачка, унукі».
Кожная ўлада намагалася вылучыцца ўласнымі пражэктамі. Зьяўленьне на авансцэне Мікіты Хрушчова хоць і адзначылася палітычнай «адлігай», але прынесла іншую скрайнасьць — кампанію на ўзбуйненьне гаспадарак. Малыя формы прызнаваліся неэфэктыўнымі і маральна састарэлымі, з абжытых месцаў людзей тысячамі звозілі ў камунальныя баракі. Так пры канцы 1950-х разам зь іншымі з мапы Сыбіры зьніклі і многія заможныя беларускія вёскі:
«Пры савецкай уладзе, калі Хрушчоў захварэў на гігантаманію, арганізоўваў саўгасы і мэтанакіравана зьнішчаў парэшткі аднаасобніцтва, маланаселеныя вёскі пачалі ссоўваць у адну кучу. То бок, пайшло так званае ўзбуйненьне, калі маленькія вёскі ліквідаваліся, а людзей перасялялі ў вялікія паселішчы. Менавіта ў той час дзевяць беларускіх вёсак былі фактычна сьцертыя з твару сыбірскай зямлі. Мой бацька Церахаў Максім Няфёдавіч, інвалід вайны, станкавы кулямётчык, які атрымаў два раненьні на Неўскім пятачку, вярнуўся ў 1943 годзе, а ў 1944-м нарадзіўся я. Дык вось яго абралі старшынёй калгасу яшчэ да таго часу, як Хрушчоў распачаў сваю кампанію, і быў пры пасадзе ажно да 1960-х. Бацька быў катэгарычна супраць узбуйненьня, таму што беларусы працавалі магутна, нават у калгасах жылі добра, заможна. Дастаткова сказаць, што ў ягоным калгасе была вялізная пасека, і на зіму ён па тры флягі выпісваў на сям’ю. Але хто ж будзе слухаць звычайнага старшыню? А яшчэ цікава, што мой дзед Петрык хоць і жыў у гэтай жа вёсцы, але ў калгас так і не ўступіў. Пражыў сваім розумам, рабіў сані, брычкі, хамуты, усё для гаспадаркі. Удалося ад калгасу адфілоніць».
«На ўезьдзе ў Іркуцк трэба паставіць помнік беларусу, герою Сыбіры»
Рэформа Хрушчова прывяла да таго, што на месцы старых вёсак засталіся толькі магілы. За прамінулы час пра іх існаваньне нагадваюць хіба што зарослыя хмызьняком узвышшы ды заваленыя надмагільныя каменьні. Спадара Церахава такая карціна закранула за жывое, і вось ужо некалькі гадоў ён уласным прыкладам дэманструе годнае стаўленьне да памяці продкаў, духі якіх лунаюць над асірацелымі пагостамі:
«Я ўжо чацьверты год займаюся аднаўленьнем магілаў. Ежджу, сярод іншага, і ў сваю вёску, бо цяпер там усё парасло лесам, падлескам. Дык вось са сваімі пляменьнікамі, якія таксама этнічныя беларусы, у Зіме, іншых вёсках мы аднаўляем старыя пахаваньні. Маемся ахапіць увагай усе дзевяць могілак. Адміністрацыя імі не займаецца, таму там усё даўно занядбана. А мы наймаем тэхніку, чысьцім тэрыторыю, ставім крыжы. Я збольшага ведаю, дзе хто пахаваны, таму найперш падымаем помнікі, якія пайшлі ў зямлю. Такім чынам трое могілак аднавілі практычна цалкам. Яшчэ раз падкрэсьліваю, што гэта менавіта беларускія пахаваньні — у Балаганску, Іконенску, Анучанску і г.д. Цяпер якраз узяліся за Анучанск. Такія былі вялікія, людныя вёскі, а вось задумалі — і зьнішчылі. А кожная магла пахваліцца круглай датай: бальшыня была закладзена акурат 100 гадоў таму. Прынамсі Анучанск, які збольшага ацалеў, сваё стагодзьдзе адзначыў у 2007-м. Памятаю, бацька, калі яшчэ ня быў прызначаны старшынёй калгасу, жыў якраз у Анучанску; маленькім, памятаю, мяне яшчэ туды вазілі».
Карэспандэнт: «Іншымі словамі, цяпер на гэтых месцах вёсак няма зусім?»
«Так, вёсак няма, толькі магілы. То бок, пагосты пазаставаліся, больш нічога. Са сваімі пляменьнікамі і тымі, хто да нас яшчэ далучыўся, паставілі крыжы зь лістоўніцы — значыць, прастаяць доўга. Таксама я падгледзеў, як у Беларусі на ўезьдзе ў вёску ставяць памятныя крыжы, агароджваюць іх. Дык вось раблю дакладна гэтак жа: абгароджваю крыж, як бы ўмоўна абазначаю вёску. Цяпер прынамсі па-боску. Пакуль не пакідаю спадзяваньняў далучыць да гэтага і адміністрацыю раёну, каб хоць як паспрыялі ў гэтай справе. Насамрэч усё робіцца сваім коштам, а каб была дапамога — эфэкт быў бы нашмат большы. Расеі, па вялікім рахунку, трэба на ўезьдзе ў Іркуцк помнік беларусам паставіць з надпісам „За асваеньне Сыбіры“. Тут увогуле дзе ня ткні — кожны чацьвёрты паходзіць зь Беларусі, а то, можа, і больш. Як цяпер кажуць, панаехалі калісьці няслаба: было ж некалькі хваляў — і добраахвотна, і прымусова».
«Трасянку» пачалі выбіваць з нас у школе — настаўнікі нічога не разумелі»
Цікаўлюся ў Аляксея Максімавіча, на якім этапе асабіста ён зразумеў, што мае права «беларусам звацца»? У Прыбайкальлі тысячы нашчадкаў беларусаў, якія даўно асыміляваліся з расейскай бальшынёй, а некаторыя колішнюю роднасьць зь Беларусьсю адкідваюць асэнсавана:
«Размовы пра гэта — ўскосна — былі заўсёды. Атрымалася так, што ў нашай вёсцы была толькі школа-чатырохгодка, дык потым вымушаны быў хадзіць у суседнюю вёску. Неяк зьвярнуўся да настаўніка, а той пытаецца: „Ты на якой мове размаўляеш? Я цябе нешта не разумею“. Хтосьці падказаў — з Уладзімераўска ён. А тады, зразумела! Гаварыў я на форменнай трасянцы: што ад дзядоў чуў, што ад бацькоў — усё перамяшалася. І мяне ў школе пачалі ад гэтай трасянкі адвучаць, прыцягваць да расейскай мовы. Двойкі ставілі, сьмяяліся зь мяне — карацей, узяліся па поўнай. Паціху прыручылі. То бок, сямігодку скончыў у суседняй вёсцы, потым перайшоў у Зіму, дзе заканчваў 11 клясаў. І вось калі вас слухаю, то згадваю словы, якія ўжываліся ў нашай вёсцы. То бок, перакласьці туды-назад няма праблемаў.
Я калі да цёткі ў Беларусь прыехаў, як бы акунуўся ў асяродак сваёй, тутэйшай вёскі. Таму што абедзьве вёскі — беларускія, дый генэтычная памяць моцная. Мая маці Пелагея Пятроўна і яе стрыечная сястра, якая жыве ў Хатуцічах пад Маладэчнам, мелі прозьвішча Монет. Па мужу прозьвішча цёткі — Касмач. Адпрацавала ў калгасе, пры саветах узнагароджаная ордэнам „Працоўнага чырвонага сьцягу“, мэдалём „За працоўныя заслугі“. Ёй цяпер 87 гадоў, і акурат да яе часьцяком ежджу ў госьці».
Як і многіх іншых этнічных беларусаў, Аляксея Церахава скіраваў у патрэбным кірунку ці ня самы вядомы ў расейскай Сыбіры «місіянэр» Алег Рудакоў — заснавальнік Іркуцкага таварыства беларускай культуры, а цяпер сябра моладзевага клюбу «Крывічы».
Гутарым у прысутнасьці якраз спадара Рудакова, і Аляксей Максімавіч дазваляе сабе крыху пахуліганіць:
«Пра Алега Васільевіча магу сказаць толькі адмоўнае: дэспат, тыран, культ асобы ўсталяваў, гарэлку ня п’е, катуе беларускасьцю (сьмяецца). А калі сур’ёзна, толькі дзякуючы ягоным высілкам і я, і астатнія сталі па-сапраўднаму лічыць сябе беларусамі. Я пачаў у арыгінале чытаць беларускую прозу, вершы, у мяне на хутары сабраная цэлая калекцыя беларускіх песень.
Атрымалася так, што яшчэ да міграцыйнай службы я папрацаваў начальнікам тэрытарыяльнага органа тагачаснага Міністэрства нацыянальных адносінаў. Вось акурат тады з Алегам мы і пазнаёміліся, дакладней, сфатаграфаваліся — і арывідэрчы. А потым ужо, калі працаваў з манголамі ў інстытуце, крыху разгрузіўся, стала менш працы — нарэшце можна было падумаць і канчаткова ідэнтыфікаваць сябе беларусам. Дарэчы, перадусім дзякуючы Алегу, я два разы зьезьдзіў у Беларусь — на генэтычным узроўні ўзьнікла такая патрэба. Магчыма, раней не было часу занадта моцна акцэнтавацца на гэтым, хоць у сям’і нашай — і дачка, і ўнукі — усе ведаюць, што нашы продкі зь Беларусі, гэта дакладна адсочваецца.
Зноў жа, заслуга Алега ў тым, што ў нас тут, безь перабольшаньня, самы перадавы і магутны беларускі рух — калі параўноўваць з Краснаярскам, Новасыбірскам ці іншымі. Дастаткова сказаць, што калі сёлета ў Іркуцку праводзіўся карнавал нацыянальных культураў, адзінымі, хто выставіў паўнавартасную калёну, былі беларусы. Усе ў нацыянальных строях — у кашулях, з брылямі. Астатнія выставілі „зборную“, якая агулам была меншай за нашу: шлі па 5-6 чалавек, пры тым, што сабраліся самыя масавыя — украінцы, палякі, літоўцы, азіяты, каўказцы. То бок, разуменьне Беларусі, яе гісторыі ў нашай грамадзе куды больш грунтоўнае. Алег часта ахвяруе асабістым часам; мы ў літаральным сэнсе вывучаем і мову, і культуру. Цэлы год займаліся мовай, граматыкай. Дарэчы, я нарэшце зразумеў, што ўсе славянскія мовы выйшлі са старажытнабеларускай».
«Беларускія карані мае кожны трэці жыхар Прыбайкальля»
У працы, прысьвечанай культуры народаў Прыбайкальля, Алег Рудакоў піша, што выхадцы зь Беларусі былі ў складзе самых першых экспэдыцыяў казакоў і першапраходцаў у Сыбіры — праўда, як ваеннапалонныя Маскоўскай дзяржавы. На паходжаньне заснавальнікаў асобных паселішчаў сьведчаць самі назвы: прыкладам, вёска Літвінцава, якая бярэ пачатак ад канца XVII стагодзьдзя.
Другая хваля зьвязаная з удзелам беларусаў у паўстаньнях 1830 і 1863 гадоў. Асабліва пасьля ўдушэньня паўстаньня пад кіраўніцтвам Кастуся Каліноўскага этнічных беларусаў высылалі на прымусовае пасяленьне цэлымі вёскамі.
Трэцяе «прышэсьце», самае масавае, пачалося разам з аграрнай рэформай тагачаснага кіраўніка расейскага ўраду Пятра Сталыпіна. Паводле архіўных зьвестак, цягам 1902-1912 гадоў толькі ў Іркуцкую губэрню перасяліліся блізу 300 тысяч беларусаў (так, у Тулунскім раёне з паўсотні вёсак 124 заклалі беларусы). Сяліліся кампактна, называючы вёскі «па-свойску» — Аляксандраўка, Андрушына, Анучынск, Лідзінск, Васільеўка. Але ў шэрагу выпадкаў трэба было ўлічваць спэцыфіку мясцовасьці — зямлю ўсё ж даводзілася «арандаваць» у карэнных народаў, перадусім — буратаў. Таму беларускія таксама — Алкін, Бабагай, Ікей, Іргей, Каразей, Мугун, Сулкет, Чарчэт, Тургенеўка (ад бурацкага «старасты» Тургена) ды іншыя.
Чацьвёртая хваля — 1930-я гады. Апроч палітычных, сюды ад калектывізацыі беглі сяляне. Адна зь беларускіх вёсак цяперашняга Ніжнеўдзінскага раёну атрымала назву Віленск. Аднак абяцаньні стварыць умовы для аднаасобніцкіх гаспадарак выконваць ніхто не зьбіраўся — у 1939-м калгасы «накрылі» і Сыбір.
Астатнія хвалі датаваныя пэрыядам «разьвітога сацыялізму». Прыкладам, Брацкая і Усьць-Ілімская гідраэлектрастанцыі ўзводзіліся сіламі пераважна беларускіх будаўнікоў, а пасёлак Улькан на БАМе збудаваны камсамольскімі атрадамі зь Беларусі. Бальшыня людзей на радзіму ўжо не вярталіся.
Новых вымушаных перасяленцаў рэгіёну дадалі чарнобыльская катастрофа і вывад ракетных войскаў зь Беларусі. Як лічыць Алег Рудакоў, ледзь ня ў кожнага трэцяга жыхара Іркуцкай вобласьці ёсьць беларускія карані.
