Асьвенцім: памяць і палітыка

27 студзеня адзначаецца Міжнародны дзень памяці ахвяраў Галакосту. Менавіта ў гэты дзень у 1945 годзе савецкія войскі вызвалілі вязьняў лягера сьмерці Аўшвіц (Асьвенцім) на тэрыторыі Польшчы. У якасьці мэмарыяльнай даты 27 студзеня абрала Генэральная Асамблея ААН на пасяджэньні, якое адбылося 1 лістапада 2005 году. У гэтым годзе мэмарыяльныя мерапрыемствы носяць асаблівы характар: спаўняецца 70 гадоў з дня вызваленьня самага страшнага з нацысцкіх лягераў, а яшчэ празь некалькі месяцаў сьвет будзе адзначаць 70-годзьдзе заканчэньня другой сусьветнай.

Цяперашняя гадавіна вызваленьня Асьвенціма і прысьвечаныя ёй мерапрыемствы ў Польшчы нечакана выклікалі мноства спрэчак і ўзаемных абвінавачваньняў палітыкаў, якія тычацца сыстэмы запрашэньня гасьцей на гэтыя мэмарыяльныя акцыі. Іх арганізатары, а гэта ня ўрад або прэзыдэнт Польшчы, а дзяржаўны музэй Аўшвіц-Біркенаў і Міжнародная рада Асьвенціма, вырашылі не дасылаць нікому, акрамя былых вязьняў канцлягера, пэрсанальных запрашэньняў. Так што кожная краіна, якая выказала б жаданьне прыняць удзел у мерапрыемствах, сама павінна вырашыць, каго накіраваць у Польшчу.

«Аб мерапрыемствах былі праінфармаваныя дыпляматычныя прадстаўніцтвы краінаў Эўразьвязу і дзяржаў, якія падтрымліваюць фонд Аўшвіц-Біркенаў. Сярод іх — Расея, Ізраіль, Канада, ЗША, Турцыя і Ватыкан», — паведаміў прадстаўнік прэс-службы музэя Павел Савіцкі.

Паводле яго слоў, у Асьвенцім могуць прыехаць таксама прадстаўнікі любой іншай дзяржавы, якая выказала такое жаданьне.

Аднак, калі зьявілася інфармацыя пра тое, што ў прэзыдэнта Расеі Ўладзімера Пуціна на 27 студзеня візыт у Асьвенцім не заплянаваны, і ў Расеі, і ў самой Польшчы пачалася ажыўленая дыскусія — чаму не запрасілі (хоць асабіста нікога з палітыкаў не запрашалі), ці чаму Пуцін сам не захацеў прыляцець. Не атрымалася ў гэтай сувязі пазьбегнуць і напамінаў пра ўкраінскі крызіс.

У інтэрвію першай праграме Польскага радыё міністар замежных спраў Гжэгож Схетына ў адказ на працытаваны журналістам заклік былога вядомага дзеяча польскага антыкамуністычнага руху Карнэля Маравецкага запрасіць Уладзімера Пуціна на гэтыя мерапрыемствы, паколькі «Расея зьяўляецца пераемнікам дзяржавы, якая называлася Савецкі Саюз, а гэта Чырвоная армія, што ні кажы, адкрыла вароты Аўшвіца», заявіў наступнае:

— А можа, правільней сказаць, што гэта Першы ўкраінскі фронт, што гэта ўкраінцы вызвалялі? Бо ў той студзеньскі дзень там былі ўкраінскія салдаты, і яны адкрывалі вароты, і яны вызвалялі лягер.

Разгарэўся скандал. Міністар замежных спраў Расеі Сяргей Лаўроў назваў заяву Схетыны блюзьнерскай і падкрэсьліў, што «Асьвенцім вызваляла Чырвоная Армія. Там былі рускія, украінцы, чачэнцы, татары, грузіны. Спрабаваць гуляць на нейкіх нацыяналістычных пачуцьцях ў гэтай сытуацыі абсалютна па-блюзьнерску і цынічна».

Кіраўнік польскага МЗС патлумачыў журналістам, што хацеў толькі нагадаць пра інтэрнацыянальны склад Чырвонай арміі і паабяцаў у будучыні «выказвацца больш дакладна»:

Частка польскіх палітыкаў, напрыклад, лідэр посткамуністычнай партыі Саюз левых дэмакратаў, экс-прэм’ер Лешак Мілер, палічылі заявы кіраўніка МЗС краіны недарэчнымі і нават шкоднымі:

«Усе гэтыя антырасейскія фобіі штурхаюць польскіх палітыкаў да незразумелых і інфантыльных паводзінаў. Гэта вельмі небясьпечна для пазыцыі нашай краіны, асабліва ў тым, што тычыцца гандлёвых адносінаў», — заявіў Мілер. Аднак галоўнай праблемай у дадзенай сытуацыі, на яго думку, зьяўляецца тое, што страчаная магчымасьць новай сустрэчы Ўладзімера Пуціна і Пятра Парашэнкі — украінскі прэзыдэнт у Асьвенціме будзе.

У сваю чаргу, прэзыдэнт Польшчы Браніслаў Камароўскі ў інтэрвію польскаму грамадзкаму тэлебачаньню (TVP) выказаў перасьцярогу перад палітызацыяй мерапрыемстваў у Аўшвіцы-Біркенаў:

«Трэба зьвярнуць большую ўвагу не на палітычныя спрэчкі, зьвязаныя як з гісторыяй, так і зь бягучымі падзеямі, а на тое, што, хутчэй за ўсё, гэта апошні раз або адзін з апошніх, калі ў мерапрыемствах прымуць удзел у такой колькасьці іх галоўныя героі — некалькі соцень былых вязьняў. І ім трэба аддаць даніну павагі, сярод іншага, шляхам завяршэньня ўсялякіх спрэчак».

У гэтым годзе асноўныя мерапрыемствы пачнуцца ў другой палове дня 27 студзеня каля галоўных варот Аўшвіца. У іх возьмуць удзел 300 былых вязьняў, перш за ўсё з Польшчы і Ізраіля, а таксама Беларусі. У Асьвенцім прыбудуць таксама прадстаўнікі 42 дзяржаў, у тым ліку дзьве каранаваныя асобы і чацьвёра спадчыньнікаў прастолу, а таксама прэзыдэнты Польшчы, Нямеччыны, Францыі і Ўкраіны. Амэрыканскую дэлегацыю ўзначаліць міністар фінансаў Джэк Лью, а расейскую — кіраўнік прэзыдэнцкай адміністрацыі Сяргей Іваноў.

70-годзьдзе вызваленьня Асьвенціма будуць ушаноўваць і ў Чэхіі. 26 студзеня ў Праскім Градзе зьбіраецца міжнародны форум, мэта якога — зьвярнуць увагу на рост антысэмітызму і экстрэмізму ў сьвеце, а днём пазьней спачатку ў Празе, а потым у Тэрэзіне, дзе падчас другой сусьветнай знаходзіўся найбуйнейшы ў Чэхіі канцлягер, міжнародныя прадстаўнікі ўшануюць памяць ахвяраў Галакосту.

На праскі міжнародны форум пад назвай «Let My People Live», акрамя тых, хто перажыў Галакост, прыбываюць старшыні парлямэнтаў 30 краінаў, якія падпісалі Тэрэзінскую дэклярацыю. Гэты дакумэнт быў адной з ініцыятыў Чэхіі, калі яна ў 2009 годзе зьяўлялася краінай-старшынёй Эўразьвязу. Асноўны яго сэнс — кампэнсаваць шкоду або па магчымасьці вярнуць нерухомую маёмасьць і прадметы мастацтва, канфіскаваныя ў ахвяраў Галакосту, а таксама захаваць габрэйскія помнікі і архівы. Да Тэрэзінскай дэклярацыі, разам з краінамі Эўразьвязу, далучыліся Беларусь, Расея і Ўкраіна. Празь пяць гадоў пасьля падпісаньня гэтага дакумэнта, зноў у Празе, прадстаўнікі гэтых краінаў хочуць дакрануцца да новых праблемаў, якія ўзьніклі ў апошнія гады.

Пра іх распавядае Серж Цвайгенбаўм, генэральны сакратар Эўрапейскага габрэйскага кангрэсу, які выступіў разам з Эўрапейскім парлямэнтам у ролі арганізатара праскага мерапрыемства:

Другі дзень форуму ўдзельнікі правядуць у Тэрэзіне, куды прэзыдэнт Чэхіі Мілаш Зэман запрасіў прадстаўнікоў краінаў, якія перамаглі ў Другой сусьветнай вайне. Першапачаткова плянавалася, што ў Прагу ў гэты дзень прыедуць кіраўнікі 14 дзяржаў, у тым ліку ЗША, Францыі, Расеі і Ўкраіны, аднак нарэшце ўдзел пацьвердзілі толькі прэзыдэнт Баўгарыі Расэн Плеўналіеў і Славаччыны — Андрэй Кіска. Замест Уладзімера Пуціна ў Прагу прыяжджае адзін з намесьнікаў старшыні Савета Фэдэрацыі.