Аляксандар Ірванец: Пісьменьнік ня мае права на эміграцыю

Нядаўна ў кіеўскім выдавецтве «Факт» у перакладзе на ўкраінскую мову пабачылі сьвет адразу дзьве кнігі беларускіх аўтараў — «Ходільці» («Пахаджане») Васіля Быкава і «Реквіем для бензопілкі» Ўладзімера Арлова. На прэзэнтацыю ў Менск прыяжджаў іх перакладчык кіянін Аляксандар Ірванец — адзін з самых папулярных сучасных пісьменьнікаў ва Ўкраіне.

Міхась Скобла: «Пан Ірванец, беларуская літаратура сёньня — гэта своеасаблівая малітва ў катакомбах: вонкі амаль нічога не чуваць. Што прымусіла вас заняцца гэтай рызыкоўнай дзейнасьцю — перакладаць і выдаваць сучасную беларускую прозу?»

Аляксандар Ірванец: «Я б не сказаў, што сытуацыя ў Беларусі ўжо такая трагічная. Хутчэй, можа быць, вы самі ня ведаеце сваёй сілы, сваёй вартасьці. Што мяне прымусіла займацца перакладамі зь беларускай? Калі я чытаў і Быкава, і Арлова, то адчуваў, што такая проза, такая творчасьць мусіць быць цікавай і для ўкраінскага чытача. А паколькі ва Ўкраіне мала хто чытае па-беларуску, мне захацелася падзяліцца сваёй чытацкай радасьцю са сваімі суайчыньнікамі. І Быкава, і Арлова я патроху перакладаў і друкаваў ва ўкраінскіх літаратурных пэрыёдыках. Было нямала, каля дзясятка публікацый. І ўвесь час я хадзіў да выдаўцоў і прапаноўваў выдаць свае пераклады кнігамі. Але выдаўцы, паколькі прыйшоў рынак, мысьлілі камэрцыйна й гаварылі мне: „Сашко, так, гэта добрая ідэя, ты раскручаны аўтар, але дзе гарантыя, што гэта прадасца?“ І пакуль я сам не знайшоў фундатараў, з выдаўцамі не было згоды. А калі я прыйшоў і сказаў, што выданьне будзе прафінансавана, выдавецтва „Факт“ адразу пайшло насустрач».

Скобла: «З усяго шматстайнага, разнажанравага Быкава вы аддалі перавагу менавіта „Пахаджанам“ — зборніку апавяданьняў і прыпавесьцяў, створаных пісьменьнікам у апошняе дзесяцігодзьдзе жыцьця. Чым вы патлумачыце свой выбар?»

Ірванец: «Найперш я кіраваўся ўласным густам. Я маю сваю ўласную аўтарскую творчасьць, і там я, наколькі сам сябе ацэньваю — найперш сатырык. А ў „Пахаджанах“ Высіль Быкаў паказаў узор добрай сатыры. Я памятаю, як упершыню чытаў яго апавяданьні й прыпавесьці й тут жа, зь ліста пераказваў і перакладаў прачытанае сваёй жонцы. Вось якраз такога Быкава я і павінен быў перакласьці, і я яго пераклаў.

Ніколі ў жыцьці я б ня ўзяўся за яго ваенную прозу. Яна не мая. Яе мусіў бы перакладаць равесьнік Быкава, або хто-небудзь зь „дзяцей вайны“. Мне 44 гады, я параўнальна малады чалавек, і я не належу да „дзяцей вайны“. Гэта зусім іншыя людзі. Бываючы ў Менску раней, я набыў кнігу мэмуараў Быкава „Доўгая дарога дадому“. Прачытаў — дужа цікавая рэч. І я быў уражаны: колькі ўсяго перажыло пакаленьне Быкава! Вайна, Далёкі Ўсход, нейкі Сахалін... Гэта жахліва. Калі б на маю долю выпалі такія выпрабаваньні, я ня ведаю, ці ўвогуле выжыў бы. І таму вайсковая проза Быкава — не мая. Хоць яе ва Ўкраіне перакладалі, і яна ў нас вядомая».

Скобла: «Быкаў мусіў дажываць свае апошнія гады за мяжою. „Я заўжды была з маім народам там, дзе мой народ няшчасны быў“, — пісала Ганна Ахматава. Уладзімер Арлоў, кнігу якога вы таксама пераклалі, гаворыць, што пакіне Беларусь хіба што па этапе. А калі й пры якіх умовах пісьменьнік мае права на эміграцыю?»

Ірванец: «На маю думку, ён ня мае такога права. Тут я салідарны і з Ахматаваю, і з Арловым — з абодвума працытаванымі аўтарамі. Асабіста я меў шмат замежных стыпэндыяў, прэміяў і прапановаў застацца за мяжой. Але я ведаю, што маё месца ва Ўкраіне. Таксама як Арлоў ведае, што ягонае месца ў Беларусі. Як ведаў пра гэта і Васіль Быкаў, і ён вярнуўся ў Беларусь, і ён назаўжды застаўся зь Беларусьсю і беларусамі. Я разумею людзей, якія выяжджаюць з эканамічных прычынаў. Ну, хочаш ты зарабляць 10 тысяч даляраў у месяц, ты і едзеш. Добра. Але як мастак, ты можаш рэалізавацца толькі ў сваім народзе, у сваім Краі. Тут сама энэргетыка, сама мэнтальнасьць спрыяе. Я нават не бяру мову, справа ня ў мове. Жывучы ва Ўкраіне, ці жывучы ў Беларусі — у сваім Краі — ты на месцы. І таму для сябе я ня бачу такіх прычынаў, нават найстрашнейшых — вайны, дыктатуры, дзеля якіх я мог бы пакінуць Украіну. А ў выпадку з Быкавым важна ня тое, што ён некалькі астатніх гадоў жыў за мяжой, а тое, што ён цягам апошніх месяцаў, тыдняў ці дзён вярнуўся. Вярнуўся сам, з уласнай волі вярнуўся дадому. Вось што самае важнае ў дадзеным выпадку».

Скобла: «Беларускі чытач трохі знаёмы з вашай творчасьцю. У вашай п’есе „Электрычка на Вялікдзень“ („Дзеяслоў“, 2002, № 1) у вагоне электрычкі, захопленай едучымі з зоны уркамі, раптоўна зьяўляюцца амэрыканскія паліцыянты і выбаўляюць зь бяды грамадзянку ЗША. Электрычка ў гэты час знаходзіцца дзесьці пад Бердычавам. Амэрыканскія жаўнеры сёньня зьявіліся ў Азэрбайджане, Грузіі, Літве. Яны могуць зьявіцца і ва Ўкраіне?»

Ірванец: «Вы правільна заўважылі: у маёй п’есе амэрыканцы зьяўляюцца, каб выратаваць менавіта амэрыканку. Я думаю, што ўкраінскі жаўнер і сёньня, і ў будучыні будзе здольны абараніць Украіну незалежна ад таго, ці будуць на яе тэрыторыі амэрыканскія жаўнеры, ці не. Але, зыходзячы з таго, як рухаецца мая краіна, то найбліжэйшым часам, цягам наступных гадоў або дзесяцігодзьдзяў, магчыма, амэрыканскія жаўнеры і зьявяцца ва Ўкраіне. Але, выбачайце, да нядаўняга часу ў маёй краіне стаялі жаўнеры расейскія. І па сёньня стаяць расейскія маракі — я маю на ўвазе Севастопаль, базу Чарнаморскага флёту. І пакуль што нават не прадбачыцца іх вываду».

Скобла: «Апошнім часам у Беларусі не суцішаюцца размовы вакол Нобэлеўскай прэміі. Раней даскутавалася тэма: Быкаў і Нобэль, цяпер: Рыгор Барадулін і Нобэль. Што б ні гаварылася, усе разумеюць: вельмі цяжка даказаць швэдзкаму акадэміку, што Барадулін — геніяльны паэт, што, напрыклад, украінская паэтка Ліна Кастэнка — геніяльная паэтка. З Нобэлеўскай прэміяй і беларусам, і ўкраінцам аднолькава не шанцуе. У адрозьненьне ад нашых агульных суседзяў — палякаў. Ва ўкраінскай культурнай прасторы гэтая тэма актуальная?»

Ірванец: «Так, у нас яна абгаворваецца, хоць я асабіста ў падобных дыскусіях удзелу не бяру. З аднаго боку я разумею, што нобэлеўскі ляўрэат, кажучы фігуральна, — гэта чэмпіён сьвету па літаратуры. З другога боку я разумею, што існуе гамбурскі рахунак, нават між пісьменьнікамі. І штогод у кожнай дзяржаве сьвету, і ў Беларусі, і ва Ўкраіне, і ў Польшчы, і ў Нямеччыне жывуць і твораць як мінімум некалькі пісьменьнікаў, якія вартыя гэтай прэміі. Але яна адна, і яна дастаецца камусьці аднаму.

Я недзе чытаў пра аднаго швэда-дзівака, які штогод ходзіць на ўручэньне прэміі. Нярэдка прэмія прысуджаецца чалавеку малавядомаму. Гадоў колькі таму яе атрымаў добры вугорскі пісьменьнік Імрэ Кэртэш, якога, аднак, ніхто ня ведаў. І вось той швэд, калі абвяшчаюць імя чарговага ляўрэата, крычыць: „Ну, нарэшце!“. То бок іранізуючы з нагоды, што ўсё роўна таго аўтара ніхто ня ведае. І таму я таксама гатовы за ім паўтараць: „Ну, нарэшце! Далі таму, таму, ператаму“... Я думаю, што мы павінны падвышаць узровень нашых літаратураў незалежна ад таго, дадуць камусьці Нобэлеўскую прэмію ці не дадуць. Прэмія — гэта значка, мэдалёк плюс пэўная сума грошай. А да літаратуры яна мае даволі аддаленае дачыненьне».

Скобла: «Калісьці, яшчэ студэнтам, мне давялося прачытаць страшныя радкі ўкраінскага паэта Ўладзімера Сасюры зь ягонай паэмы „Мазэпа“, адрасаваныя Ўкраіне: „У галаве тваёй макуха. Хіба ты можаш жыць сама, расейска-польская ты шлюха, Маларасейская турма?!“ Пры якіх абставінах паэт мае права гаварыць са сваёй радзімай такою мовай?»

Ірванец: «Складанае пытаньне. Для мяне падобных абставінаў не бракуе, у маёй сытуацыі яны здараюцца ўвесьчасна. Сапраўдны мастак павінен быць у апазыцыі заўжды. Улада — яна ёсьць амаральная ўжо таму, што яна ўлада. Магчыма, беларуская супольнасьць калісьці зразумее гэта. Прыкладам, у Амэрыцы інтэлектуалы дужа незадаволеныя Бушам, але, на жаль, сярэдняя кляса пераабрала яго ўжо на другі тэрмін. Так ёсьць. Але Тарас Шаўчэнка з моцнымі сьвету гэтага чаркі ня піў. І Збаўца наш Ісус Хрыстос, ён таксама не сябраваў з царамі. Так што месца сапраўднага мастака дзесь там, на баку працытаванага вамі Сасюры.

І сапраўдныя мастакі ў пераважнай бальшыні „лупцавалі“, калі можна так сказаць, свой народ сатырычнай пугай. Як тут не згадаць выдатную п’есу вашага Янкі Купалы „Тутэйшыя“. У нашага Міколы Куліша ёсьць вельмі падобная п’еса, якая называецца „Міна Мазайла“, яе герой, таксама як і Мікіта Зносак, па-прыстасавальніцку зьмяняе сваю нацыянальнасьць, запісваецца то расейцам, то ўкраінцам. І дзеі ў п’есах прыблізна ў адзін і той жа час адбываюцца. Толькі ў Купалы ў 1918–1919 гадах, а ў Куліша трошкі пазьней, калі Ўкраіна стала дарэшты савецкай. Калісьці я напісаў верш, які пачынаўся страфою:

Це здогадка давня, але не іржава, Яе промовляти пручаеться род: В нас гарна краіна й паскудна держава, В нас люди хороші й погани народ.

У гэтым пляне я хацеў бы сказаць, што з народам трэба размаўляць сур’ёзна. Я ведаю, што ўкраінскі народ трыста гадоў таму не пайшоў за Мазэпаю і прайграў. Дзевяноста гадоў таму ён не пайшоў за Пятлюраю і зноў прайграў (не пайшоў у пераважнай сваёй большасьці, бо пэўная частка ўсё ж пайшла). У 1991 годзе, выбіраючы між Краўчуком і Чарнаволам, украінскі народ выбраў Краўчука — і таксама па сёньняшні дзень жне плады свайго выбару. Таму Радзіма, Бацькаўшчына — гэта адно, а народ, які робіць выбар на карысьць Краўчука, а не Чарнавола, такі народ заслугоўвае на сур’ёзную й жорсткую зь ім размову».

Скобла: «Нядаўна ў інтэрвію адной беларускай газэце латыскі міністар замежных справаў Артыс Пабрыкс параўнай Латвію і Беларусь з дагледжаным падворкам і недагледжаным, дзе няма парадку. І дадаў, што немагчыма навесьці парадак цераз плот, церазь мяжу. Вы згодныя?»

Ірванец: «Згодны з другой часткай сэнтэнцыі латыскага міністра. Звычайна, на сваім падворку кожны мусіць разьбірацца сам. Аднак я хацеў бы працягнуць алюзію з Латвіяй. У вас жа падобныя сьцягі, у іх чырвона-бела-чырвоны, у вас бела-чырвона-белы. Чырвоны колер у людзкой сьвядомасьці найперш асацыюецца з кроўю. На латыскім сьцягу дзьве чырвоныя палоскі, то бок за сваю свабоду латышы пралілі крыві ўдвая больш за беларусаў. Мабыць, у іх праз гэта ўдвая больш парадку. Тут варта працытаваць Томаса Джэфэрсана: „Дрэва свабоды час ад часу трэба паліваць крывёю патрыётаў і тыранаў“.

Але ў любым выпадку я не прыехаў падказваць беларусам, як ім наладжаваць сваё жыцьцё. Я прыехаў пахваліцца тым, што я зрабіў ва Ўкраіне, — выдаў дзьве кнігі беларускіх аўтараў. А беларусы мусяць самі падбаць пра свой парадак і лад. Рэвалюцыю немагчыма экспартаваць, яна мусіць высьпець на месцы. Зь беларускай дыктатурай беларускі народ мусіць разабрацца сам. На парозе 21 стагодзьдзе, у людзей у кішэнях мабільныя тэлефоны. Таму зьмены могуць настаць раней, чым мы нават спадзяёмся. А што да парадку, то я мушу сказаць, што Беларусь нашмат чысьцейшая за Ўкраіну. У нас паўсюль накідана поліэтылену ўздоўж чыгункі. Падазраю, што ў вас папросту не хапае паковачнага матэрыялу. Я ў краме купляў дзьвесьце грамаў карамелі, і яе мне проста кінулі на вагі — бярыце. Ніякага, нават папяровага кулька не скуруцілі. Вось таму ў Беларусі і чыста».

Скобла: «Сёлета ў Кіеве адчыніўся Беларускі дом — установа, якая павінна спрыяць дэмакратызацыі Беларусі. Чым там найперш павінны займацца?»

Ірванец: «Пра гэты Дом я чытаў у газэтах, хоць ён застаўся на маргінэзе маёй сьвядомасьці. Я думаю, што мэтаю дзейнасьці такой інстытуцыі павінна быць папулярызацыя Беларусі, насамперш беларускай культуры ва Ўкраіне. Добрай культуры. А зваротны эфэкт будзе сам па сабе. Калі, дзякуючы Беларускаму дому, ва Ўкраіну прыедуць з канцэртамі „NRM“, „ULIS“, ці барды Камоцкі, Шалкевіч — гэта будзе карысна».

Скобла: «Самым надзейным апірышчам і электаратам улады зьяўляюцца пэнсіянэры і вэтэраны. І гэта зразумела: чым больш старэйшы чалавек, тым больш ён кансэрватыўны. Як уплываць на гэтую частку народу, калі пэнсійны фонд знаходзіцца ў руках улады?»

Ірванец: «Аднаго разу я быў у Францыі. У іх удзельнікі Супраціву называюцца рэзыстанты. Дык там жартуюць, што рэзыстантаў, пачынаючы ад 1944 году, становіцца ўсё больш. Але будзьма шчырымі — вэтэранаў больш не становіцца. Яны адыходзяць. Я адношуся да іх з глыбокаю павагаю, бо яны сапраўды зьдзейсьнілі вялікі подзьвіг. А што датычыць пэнсіянэраў... Ведаеце, нядаўна ва Ўкраіне прайшоў зьезд камуністычнай партыі. І першы сакратар КПУ Пятро Сіманенка дужа наракаў на тое, што сучасныя пэнсіянэры дзеляцца на пэнсіянэраў часоў сацыялізму, якія шчыра і безумоўна падтрымліваюць КПУ, і на пэнсіянэраў новых часоў, якія камуністаў ня хочуць падтрымліваць. Таму трэба папросту пачакаць, пакуль крытычная маса пяройдзе на бок пэнсіянэраў новых часоў. І зьмены настануць, бо такая лёгіка гістарычнага разьвіцьця».

Скобла: «Апошнім часам Украіна голасна прамаўляе сьвету вельмі сымпатычныя лёзунгі. З Майдану мы чулі: „Разом нас багато, нас не подолати“. Цяпер вось: „Кохаймася! Нас мае бути сто мільёнів!“. Ну, і ці дае вынікі каханьне, узьведзенае ў ранг дзяржаўнай палітыкі?»

Ірванец: «Мабыць, пра гэта яшчэ рана гаварыць. (Сьмяецца.) У любым выпадку я тут не зьбіраюся сьпяваць хвалу ўкраінскай уладзе. Але калі вярнуцца да мінулагодніх падзеяў, аранжавая рэвалюцыя — гэта рэвалюцыя маладых. Увесь украінскі Майдан, прылеглыя вуліцы, падземныя пераходы былі запоўненыя пераважна маладымі людзьмі. На адсоткаў 90 гэта былі маладыя людзі, хлопцы і дзяўчаты, якія цалаваліся, сьпявалі песьні. Дзяўчаты ўстаўлялі кветкі ў рулі аўтаматаў амонаўцаў, якія стаялі ў ачапленьні Адміністрацыі прэзыдэнта. Украінскую аранжавую рэвалюцыю зрабіла любоў. Не палітыкі, ня Юшчанка зь Цімашэнкай, хоць іх роля значная. А любоў — да сябе, да сваёй краіны, да свайго народу, да свайго бліжняга. Таму беларусам я магу пажадаць толькі любові!»