8 сьнежня 1993 году я сустракаўся з Алесем Адамовічам у Маскве, у Інстытуце праблемаў кінамастацтва, які ён узначальваў.
А пятай гадзіне ўжо сьцямнела. Адамовіч адзін чакаў за пісьмовым сталом у любімым сваім швэдры. У кабінэце, які адначасова зьяўляўся рабочым месцам паловы супрацоўнікаў (ішла рэстаўрацыя будынку), ужо нікога не было.
Я згадаў, як на яго запрашэньне быў тут гадоў пяць перад тым, на першым пасяджэньні рады антысталінскага таварыства “Мэмарыял”. За сталом сядзелі абраныя народным галасаваньнем Юры Каракін, Яўген Еўтушэнка, Юры Афанасьеў, чакалі Андрэя Сахарава. Ня змог прыехаць Васіль Быкаў, Аляксандар Салжаніцын даслаў тэлеграму. Скажыце пра Курапаты, падштурхнуў мяне Адамовіч, і я расказваў пра нашу горкую Галгофу, пра “Мартыралёг Беларусі”, пра пляны пабудаваць помнік ахвярам...
Перад пачаткам інтэрвію Адамовіч набраў менскі нумар Васіля Быкава, цікавіўся навінамі з судовага працэсу супраць Сьвятланы Алексіевіч, якую судзілі за кнігу “Цынкавыя хлопчыкі”. Затым я ўключыў дыктафон.
Аляксандар Лукашук: “Алесь Міхайлавіч, калі вы апошні раз былі ў Беларусі?”
Алесь Адамовіч: “У Беларусі я быў даўно, таму што амаль цэлы год я быў у бальніцы, як гэта ні сумна. Праўда, з гэтай бальніцы я вынес аповесьць. І там ёсьць глава “З-пад кропельніцы”. Тут ніякай паралелі, але нейкая горкая іронія ёсьць — з кнігай “Из-под глыб”. Аповесьць я адправіў у Беларусь, а сам амаль што цэлы год хварэў, толькі нядаўна выйшаў на працу”.
Лукашук: “Аповесьць “Vixi” зьявілася ў “Полымі”, магчыма, гэта самая ваша асабіста трагічная рэч... Вы прысутнічалі сёлета ў Беларусі яшчэ і ў часопісе “Беларусь”, дзе друкаваліся вашы апавяданьні. На якой мове вы пісалі свае апошнія творы?”
Адамовіч: “Я лічу сябе расейскім і беларускім пісьменьнікам. Каб быць такім упэўнена беларускім празаікам, трэба быць чалавекам зь вёскі. Наша мова цалкам зь вёскі, а тая мова, якую мы мелі ў Менску, ва ўнівэрсытэце, і ў маёй Глушы, дзе быў нейкі валяпюк польска-расейска-беларускі, стварала і стварае ў мяне нейкую няўпэўненасьць у сэнсе моўнага багацьця.
Я як чалавек, які трымаецца дзьвюма рукамі за парэнчы, трымаюся і за расейскую мову, і за беларускую. Яно так і працягваецца — і на расейскай мове пішу, і на беларускай.
Жывучы ў Беларусі, я часьцей друкаваўся ў Маскве. Мы знаходзіліся ў такіх умовах, калі лічылася, раз ты на беларускай мове напісаў, у Маскве ня мог надрукавацца раней, чым у Беларусі. Каб толькі я паказаў “Карнікаў” на беларускай мове, ці падаў на беларускай мове ў Беларусі, мне б іх тады, канечне, пахавалі, угробілі, і я б ня мог выйсьці наагул у друк. І гэта таксама дыктавала моўную дваякасьць.
А цяпер, калі я і зь неабходнасьці, і з усякіх іншых прычынаў жыву ў Маскве больш, чым у Менску, я гэтым не зьвязаны, і я зь вялікай ахвотай пішу па-беларуску.
“Беларусь” узяла маю аповесьць “Нямко”, “Полымя” ўзяло “Vixi”. І ў “Полымі” на беларускай мове раней выйшла, чым у “Дружбе народов”.
Лукашук: “У аповесьці “Vixi” вы многа гаворыце, згадваеце, разважаеце пра сваю маці. Такое стаўленьне чалавека вашага веку да маці не зусім звычайнае. Чаму гэта для вас важна сёньня?”
Адамовіч: “Ну, мабыць, пачуцьцё віны, якое ў нас узьнікае ў канцы жыцьця да тых, каму штосьці ты не сказаў, не дадаў, ня змог выказаць, ня змог аддзячыць па-сапраўднаму. Для кожнага маці ёсьць маці, а мая для мяне — у самой аповесьці адчуваецца, што яна была за чалавек.
А галоўнае, што я раптам адчуў ужо пасьля шасьцідзесяці гадоў, — я цяпер толькі пачаў разумець сваю маці.
Калі я пісаў “Вайну пад стрэхамі”, “Сыны ідуць у бой”, мая ўвага неяк не спынялася вось на чым. Маці была падпольшчыца, партызанка, і я ні разу — я гэта цяпер толькі зразумеў — ні разу не адчуў яе нянавісьці да тых, з кім яна змагалася. Змагалася, як мільёны людзей, як сотні тысяч у Беларусі.
Прыйшлі немцы, побач нейкія людзі, якія пагражаюць табе і тваёй сям’і зьнішчэньнем. Здавалася, ты ня можаш супраціўляцца, не адчуваючы да іх нянавісьці. І мы, я памятаю, гэтым пачуцьцём толькі і жылі.
І я раптам адчуў і цяпер зразумеў, успамінаючы ўсе, усе самыя крутыя моманты ваеннай нашай адысэі, што ўсё, што яна рабіла — а рабіла яна рэчы, якія для яе і сям’і пагрозу заключалі велізарную, — усё гэта не заключала ніякага пачуцьця нянавісьці”.
Лукашук: “Што такое нянавісьць да чалавека?”
Адамовіч: “Нянавісьць — гэта, перш за ўсё, несправядлівасьць. Як толькі ты чалавека пачынаеш ненавідзець, ты яму адмаўляеш ва ўсіх тых якасьцях, якія лічыш уласьцівымі сабе і тым, хто побач з табой. Ворагі — гэта тыя людзі, якіх ты ненавідзіш, і тым самым адмаўляеш ім ва ўсіх чалавечых якасьцях, якія табе ўласьцівыя. І мы жылі, так змагаліся.
Калі я пісаў свае першыя кнігі, я ў нашых ворагах — паліцаях, немцах, бургамістрах, уласаўцах — ня бачыў тых чалавечых якасьцяў, што прызнаваў у сабе.
А маці — гэта, відаць, народнае такое пачуцьцё, ня ёй адной уласьцівае, гэта якраз народу ўласьцівае, жанчынам нашым, сялянкам, — яна не адмаўляла ім у гэтым. Так, яны на тым баку, яны нашы ворагі, яны страшныя для нас людзі, яны нас зьнішчыць хочуць, а мы іх, — але вось гэтай нянавісьці не было.
Чаму гэта для мяне так важна? Вы памятаеце наша літаратурнае жыцьцё ў Менску і тут; у якім д’ябальскім катле, чыгуне варыліся мы ва ўзаемнай нянавісьці да нашых ужо літаратурных апанэнтаў, літаратурных праціўнікаў!..
У мяне ў “Vixi” ёсьць адна рэальная дэталь. Я аднойчы садзіўся ў тралейбус у Менску, людзей нямнога было, і раптам я адчуў — хтосьці мяне заштурхоўвае ў гэты тралейбус зь ня проста незвычайнай сілай, а зь сілай нянавісьці. Я ўпершыню адчуў нянавісьць як нешта фізычнае. Я аглянуўся і ўбачыў усяго толькі пісьменьніка.
І тады мне стала страшна. Не таго, што ён мне нешта зробіць, а — у што мы пераўтварыліся? Што нас так разьвяло, што ён мяне так ненавідзіць? І, мабыць, у мяне нейкія пачуцьці да яго такія нялюдзкія...
І цяпер, калі гэты чалавек даўно памёр (памрэм і мы хутка), цяпер думаеш: пастой-пастой, вось калі мы сустрэнемся там, цікава, мы і туды перанясем нашыя літаратурныя, палітычныя і іншыя пачуцьці?! І вось тут я ўспамінаю сваю маці, якая нават у самыя страшныя, 1942—43 гады, удзельнічаючы ў супраціўленьні, гэтай хваробай не хварэла.
Для мяне яна ў гэтым сэнсе ня проста маці. Гэта такі маральны ўрок, які цяпер мне асабліва патрэбны”.
Лукашук: “Алесь Міхайлавіч, калі меркаваць з страснасьці, мне здаецца, ваш пацыфізм, быў прадыктаваны не адно любоўю...”
Адамовіч: “Калі вы пра гэта загаварылі, я не магу не пачаць вось з чаго. Я вельмі ганаруся маёй Беларусьсю, што яна адмовілася ад ядзернай зброі і паказала прыклад усім дзяржавам — маю на ўвазе і Расею, і Ўкраіну, і Казахстан, і іншым, якія сёньня шукаюць гэтую згубу на сябе і на іншых.
Беларусь аказалася адзінай краінай, адзіным народам, які меў гэтую зброю і меў магчымасьць прытрымаць яе, патрымаць у руках, пагуляць гэтай страшэннай рэччу, — і адмовіўся.
Я ня думаю, што гэта погляд усіх палітыкаў нашых, ня думаю, што гэта погляд палітыкаў і справа, і зьлева, і радыкальных, і дэмакратаў. У мяне былі спрэчкі, нават зь людзьмі блізкіх мне поглядаў, якія гаварылі так: “Хай хоць заплацяць нам!” І тым ня менш, Беларусь робіць вельмі шчыра, адмаўляючыся ад гэтай згубы, якая, вядома, для ўсіх згуба, для ўсяго сьвету і для нашай краіны.
І думаю, што гэта ідзе ад — у нас вельмі любяць слова мэнталітэт — ад беларускага, народнага. І ня толькі ад чарнобыльскай памяці, але нешта ёсьць у нас... Ці было? Можа, мы і страцім гэта, што праявілася так выдатна...
Калі я думаю пра рэакцыю людзей на ўсё, што сёньня адбываецца і ў Расеі, і ў Беларусі, і ва Ўкраіне, у былым Савецкім Саюзе, я думаю, можна пашкадаваць, што ня ўсе ў свой час па-сапраўднаму спалохаліся гэтай зброі. Ня ўсе па-сапраўднаму зразумелі тую пагрозу, якая была вельмі рэальная. Ня ўсе таму і разумеюць, ад чаго мы выратаваліся, ад чаго адышлі.
Калі б гэта ўсе мелі на ўвазе, памяталі, я думаю, не было б вось гэтага ляманту, стогну, плачу: “Вось, развалілі ўсё, усё разбурылі, стала горш, чым было, і невядома як з гэтага выйсьці, і трэба вяртацца назад!”, і гэтак далей, і гэтак далей.
Калі паглядзець на дзесяць-пятнаццаць, на дваццаць гадоў наперад, а ўжо калі на сто, на дзьвесьце, на трыста, на пяцьсот, дык тым больш, гэты развал — гэта было выратаваньне. Інакш выратавацца ня толькі мы, а ўвесь сьвет ня мог.
Гэтая сыстэма гатова была зьнішчыць усіх, каб толькі пражыць яшчэ, паіснаваць. Мы цяпер ведаем, якія рыхтаваліся бункеры пад Масквой на дзясяткі кілямэтраў, другі горад для дзясяткаў тысяч намэнклятуры. Яны гатовыя былі там, як пацукі, жыць пяць-дзесяць-трыццаць гадоў, падставіўшы і сваю краіну, і свой народ пад ядзерны ўдар, толькі б існаваць у той якасьці, у якой яны існавалі.
Я калісьці вельмі пакрыўдзіў Івана Іванавіча Антановіча, ён там у Менску цяпер, ён быў вялікі чалавек у Маскве...”
Лукашук: “Ён і цяпер, Алесь Міхайлавіч, “вялікі”. Калі ў Менск заяжджаў дзяржсакратар ЗША Ўорэн Крыстафэр, дык Кебіч размаўляў зь ім, і побач сядзеў Антановіч. Так што чалавек як быў “вялікі”, так і застаўся...”
Адамовіч: “Я і кажу, тут ён быў пры Палазкову “вялікі”, там ён пры Кебічу — гэта значыць, што чалавек гэты яшчэ патрэбны. Значыць, мала што зьмянілася”.
Лукашук: “Ведаеце, па тэлебачаньні паказалі яго побач з прэм’ерам, а на фатаздымку ў газэце зарэтушавалі, не было”.
Адамовіч: “Так, гэта ўжо цікава. Я яго вельмі пакрыўдзіў калісьці, напісаў у “Литературной газете” пра тое, як ён паклікаў мяне ў ЦК, а потым мы сустрэліся зь ім, калі прыяжджала рэдакцыя часопісу “Музыкальная жизнь”, ён палічыў патрэбным гэта другі раз мне паўтарыць — што вось я, як пацыфіст, дрэнна вельмі разумею, як трэба на ўсё глядзець.
І, ведаеце, з такімі сьветлымі вачыма мне сказаў: “Ну што ж, загінуць усе, але калі застанецца нават дзесяць чалавек, галоўнае, каб яны засталіся савецкімі людзьмі”.
Іван Іванавіч потым казаў, што ён такога ніколі не гаварыў, ну і даказаць я гэта не магу. Я магу толькі ў яго апраўданьне сказаць, што гэта не яго была думка. Я думаю, што гэта была тая ваенная дактрына, якая на ўзроўні маскоўскага ЦК, менскага ЦК, на ўзроўні розных ваенных будынкаў існавала ў нашай краіне.
Ну як можна было, маючы на ўвазе, што перамогі ў вайне ня можа быць, як выхоўваць народ у адданасьці сыстэме, якая гатовая зь ядзернай зброяй абараняць сваё існаваньне? Толькі так можна было: вайна загубіць усіх, але самае галоўнае, каб людзі, якія пад руінамі застануцца, былі савецкімі людзьмі.
Ну вось рухнула сыстэма, руіны камунізму ляжаць, прыдушылі расейскі народ, беларускі народ, украінскі і іншыя народы. І вось клопат ва ўсіх нашых учорашніх кіраўнікоў, каб людзі пад гэтымі руінамі заставаліся савецкімі людзьмі. Вельмі парадаксальна, што так яно і адбываецца. Вельмі многія, адчуваючы на сабе гэтыя руіны, калі цяжар каменьня ўчорашняга камунізму не дае падняцца, не разумеюць, што іх душыць. Ім здаецца, што іх душыць нешта новае.
Ды нішто новае іх ня душыць! Ніякая дэмакратыя іх ня душыць. Іх душыць усё той жа сацыялізм! Усё той жа камунізм, усё тая ж намэнклятура. Гэтыя руіны і прыдушылі.
І Іван Іванавіч аказаўся прарокам: яны ўсё ж выхавалі мільёны людзей у тым духу, што многія і пад руінамі камунізму застаюцца тымі ж савецкімі людзьмі.
І гэта вялікае няшчасьце. Рэформы ідуць цяжка і ў Расеі, і ва Ўкраіне, а ў Беларусі амаль не ідуць. І ня толькі таму, што кіраўнікі засталіся ранейшыя. Я думаю, і самі мы пад гэтымі руінамі сацыялізму ўсё яшчэ застаемся ўчорашнімі савецкімі людзьмі”.
Лукашук: “Алесь Міхайлавіч, памятаеце, прыяжджала першы раз у Маскву “жалезная лэдзі”, Маргарэт Тэтчэр, і была такая паказальная тэлеперадача, калі супраць яе выставілі трох баявых савецкіх публіцыстаў.
Спрэчка ішла пра атамную бомбу, і Тэтчэр сказала, што толькі дзякуючы ядзернай зброі Эўропа ня ведала вайны апошнія амаль пяцьдзясят гадоў. Наколькі, вы думаеце, сіла важная для захаваньня міру і перамогі дабра?”
Адамовіч: “Ведаеце, здаецца, праўда на баку Тэтчэр, таму што так і атрымалася. Яны патрымалі ядзерную бомбу, не спалохаліся пагрозы з Усходу — у нас былі страшэнныя ракеты на дзесяць, на сотні мэгатон, адна такая ракета магла зьнішчыць Англію разам з Тэтчэр і ўсімі астравамі.
Быццам бы правата на іх баку, і тады можна сказаць, што і Антановіч па-свойму справядліва разважаў, і Брэжнеў, і ўсе тыя, што на бомбе будавалі сваю палітыку. Але гэта толькі таму, што — ня ведаю, што выратавала чалавецтва і людзей. Магло б быць зусім па-іншаму, мы б з вамі тут не разважалі, не сядзелі б тут, і не было б памяці ні пра Тэтчэр, ні пра каго.
Гэта ня толькі на ўзроўні Тэтчэр. Калі Андрэй Дзьмітрыевіч Сахараў прыехаў з Горкага, мне так пашчасьціла з Уладзімерам Сінельнікавым быць у яго. Сахараў ня Тэтчэр і ня хто-небудзь іншы.
І з Сахаравым я тады павёў сябе як непапраўны пацыфіст. Я стаў пытацца: Андрэй Дзьмітрыевіч, скажыце, у вас жыве комплекс Апэнгеймэра? Вы адчуваеце віну за тое, што ў гісторыі будзеце бацькам вадароднай бомбы? Ён сказаў: па-першае, ня я адзін, калектыў рабіў, але гэта было патрэбна, — і тая ж лёгіка, што ў Тэтчэр.
Я другі раз зайшоў з гэтай размовай, зь іншага боку. Андрэй Дзьмітрыевіч кажа: не. Я гавару: вось вы сталі праваабаронцам, сталі канфліктаваць з Хрушчовым, з нашай сыстэмай, патрабаваць адкрытага грамадзтва, адным словам, спалохаліся, што ня ў тыя рукі аддалі гэтую страшную зброю. Ён — стаіць на сваім усё роўна.
І тады я сказаў: Андрэй Дзьмітрыевіч, давайце цяпер уявім, усё-такі ўсё ўзарвалася, і мы ляцім — мой попел ляціць, і ваш побач. І мой попел у вашага пытае: Андрэй Дзьмітрыевіч, і цяпер вы скажыце, што мелі рацыю і што правільна, трэба было гэтую гадзіну рабіць, каб зьберагчы мір? Ён сказаў: пра тое я яшчэ ня ведаю, бо яшчэ не адчуў.
Потым, калі я чытаў яго ўспаміны і іншае, я ўсё-такі зразумеў, што гэты комплекс Апэнгеймэра ў ім жыў, быў. Тое, што ён стаў сапраўды гераічным змагаром, адзін супраць усёй сыстэмы, усё ж ішло ад таго, што ён адчуваў адказнасьць за тое, што зрабіў.
Мы ўсе лаем КДБ, НКВД, ГПУ — і ўсё правільна, але адзінае, за што можна быць удзячнымі, дык гэта за нязьнішчаныя архівы, дзе хоць нейкія дакумэнты засталіся.
Вось яны падслухалі калісьці гаворку акадэміка Ландаў. Ён у 1956 годзе ўжо гаварыў, што ці сыстэма наша сацыялістычная мірна сыдзе з гістарычнай арэны, ці будзе абавязкова атамная вайна. І ніхто — ні Ландаў, ні Сахараў, ні Салжаніцын — ня верылі ўсур’ёз, што яна можа мірна сысьці з гістарычнай арэны.
Так адбылося — гэта вялікае шчасьце, вялікая ўдача, і таму той развал, пра які столькі льюць сьлёзаў, — проста плата за тое, што чалавецтва выратавалася”.
Гэтае інтэрвію прагучала ў эфіры ў першыя студзеньскія дні 1994 году. 26 студзеня сэрца Алеся Адамовіча спынілася. У такія весткі ня верыш, як ня верыш ва ўласную сьмерць.
