«Турмой у турме» адмыслоўцы і праваабаронцы называюць штрафныя ізалятары (ШЫЗА), карцары і памяшканьні камэрнага тыпу (ПКТ), якія сталі часткай турэмнай сыстэмы Беларусі. Але ці магчыма выправіць становішча і перайсьці да больш гуманных захадаў узьдзеяньня на парушальнікаў турэмных парадкаў? У гэтым разьбіраліся з дапамогай экспэртаў з аб’яднаньня «Лекары за праўду і справядлівасьць».
Лекары, праваабаронцы, журналісты і наведнікі, якія сабраліся раніцай 20 лютага ў віленскім Цэнтры беларускай супольнасьці і культуры на праваабарончую канфэрэнцыю, перарвалі працу на хвіліну маўчаньня. Гэтак ушанавалі памяць яшчэ адной ахвяры рэжыму — палітвязьня Ігара Ледніка. Актывіст з Барысава памёр у менскай раённай лякарні, куды яго прывезьлі ў цяжкім стане з бабруйскай калёніі № 2. Канфэрэнцыя «Пакараньне ў зьняволеньні: інструмэнт выпраўленьня або зьнявагі? Міжнароднае і нацыянальнае права і практыка» — пра тое ж: пра жудасныя ўмовы, у якіх беларускія палітвязьні адбываюць свае тэрміны, і за гэты час амаль кожны праходзіць праз штрафны ізалятар (ШЫЗА).
Разбурэньне псыхікі
Псыхоляг Вольга Вялічка на падставе вывучэньня 120 справаў палітвязьняў і асабістых размоў з 37 былымі вязьнямі прааналізавала ўплыў ШЫЗА на псыхіку і стан здароўя чалавека. Паводле дасьледчыцы, 91% арыштантаў адчувалі трывожнасьць і нэрвовасьць, 41% бачылі галюцынацыі, шмат хто як пра адзінае выйсьце з ШЫЗА думаў аб спробе суіцыду.
Досьвед доўгага знаходжаньня ў адзіночнай камэры непазьбежна адбіваецца на далейшым псыхічным здароўі чалавека, а таксама на ягоных кагнітыўных здольнасьцях, мяркуе Вольга Вялічка. Вось толькі невялікая частка «думак і перажываньняў» арыштантаў ШЫЗА, якія прывяла экспэртка:
- 1-3 дзень. Адбываецца ўсьведамленьне месца, зьяўляецца карусэль думак: «А навошта гэта ўсё, за што гэта мне?»
- 3-5 дзень. Думкі сканчаюцца, і гэта жахлівае адкрыцьцё. Прыходзіць адчуваньне, што пачынаеш вар’яцець. Ахоплівае гнеў. Рэакцыі пагаршаюцца ад фізычнай стомленасьці, праблем са сном, пакут ад холаду.
- 6-7 дзень. Пачуцьцё ізаляванасьці абвастраецца. Чалавек знаходзіць сабе істоту, зь якой можа пагаварыць. Прыкладам, павука. Ці прыдумляе каго для дыялёгу. Псыхічна моцныя людзі складаюць графік таго, чым сябе заняць, і ў гэтым знаходзяць падтрымку. Але выпрабаваньні не заканчваюцца. Наперадзе яшчэ шмат жахлівага«, — папярэджвае псыхоляг.
Вольга Вялічка адзначае, што псыхалягічныя наступствы доўгага знаходжаньня ў ШЫЗА для мужчын і жанчын адрозьніваюцца. А вось што да фізіялягічных наступстваў, тут шмат агульнага.
«Бессань, болі ў суставах, пагаршэньне зроку, дрэнны апэтыт, страта вагі, часта дыярэя, апатыя і слабасьць, дрыготка, трывалае адчуваньне холаду», — пералічае агульныя наступствы Вольга Вялічка. Паводле лекаркі, у большасьці яе суразмоўцаў абодвух палоў менавіта пачуцьцё холаду засталося асноўным успамінам пра ШЫЗА.
Што расказалі сьведкі-сядзельцы
ШЫЗА — праблемная тэрыторыя ў калёніях ня толькі пасьля 2020 году, проста на гэтую тэму зьявілася больш сьведчаньняў, мяркуюць праваабаронцы. Іх высновы пацьвердзілі празь відэасувязь удзельнікі канфэрэнцыі, былыя вязьні Дзьмітры Дзегцяроў і Ганна Вішняк.
Дзьмітры Дзегцяроў адбываў пакараньне ў магілёўскай калёніі № 15 у канцы 2010-х. Агулам былы вязень правеў у ШЫЗА 90 дзён. Вось як Дзьмітры апісаў тагачасныя ўмовы ў ШЫЗА, прычыны, зь якіх туды можна было трапіць, і лячэньне там хворых. Гэта мала чым адрозьніваецца ад таго, што расказваюць пра ШЫЗА палітвязьні пачатку 2020-х, прызнае ён.
«Спалі на падлозе, прыціснуўшыся адзін да другога, гэтак было холадна. Зімой батарэі амаль ня грэлі, а ў міжсэзоньне былі ледзь цёплыя. Трапіць у ШЫЗА можна было за што заўгодна. Для ахоўнікаў неахайны вонкавы выгляд — гэта незашпілены гузік ці белая футболка пад робай. За гэта атрымаў два разы запар ШЫЗА, а потым ПКТ. А некаторым пасьля гэтага паводле 411-га артыкулу даюць яшчэ год калёніі. Я на два дні выйшаў у ПКТ — і зноў трапіў у ШЫЗА на 60 дзён. Туды могуць зьмясьціць з чацьвёртай стадыяй ВІЧ альбо з адкрытай формай сухотаў. За час ШЫЗА страціў 25 кіляграмаў вагі, пазбавіўся 2 зубоў. Вітамінаў там няма, таму на выхадзе твар быў белы, як сьнег. Правяральнікі на скаргі не рэагуюць. Пісаў скаргі пракурору, але пасьля мяне выклікалі да начальніка і зноў каралі», — успамінаў Дзьмітры Дзегцяроў.
Былая палітзьняволеная Ганна Вішняк кажа, што за 2,5 года за кратамі мела 16 спагнаньняў, у тым ліку некалькі тэрмінаў у ШЫЗА. Паводле Ганны, асноўнай прычынай спагнаньняў было тое, што яна не прызнавала сябе вінаватай.
«Выклікаюць на камісію, а там спачатку мусіш прамаўляць рапарт. Я ж сябе вінаватай не лічыла, таму і казала ў рапарце, што незаконна асуджаная. Пасьля гэтага мне зноў давалі ШЫЗА. Заходжу ў камэру ізалятару, а там жудасны смурод, вільгаць, холад. У мяне пачаліся моцныя болі ў нырцы. Адсядзела 28 дзён, мяне вынесьлі адтуль на руках у лякарню. Калі я паспрабавала запісаць успаміны пра гэта ў сшытак, каб перадаць потым адвакату, сшытак забралі», — расказвае Ганна Вішняк пра час у жаночай калёніі № 4.
Алег Дарашкевіч з арганізацыі «Лекары за праўду і справядлівасьць» прааналізаваў заканадаўчыя нормы, паводле якіх у ШЫЗА мусяць забясьпечыць гарантаванае канстытуцыяй права асуджаных на захаваньне здароўя. Высновы ў былога менскага лекара простыя: калі ўлады такую мэту і ставяць, дык матэрыяльнымі рэсурсамі і кадрамі яе дасягненьня не забясьпечваюць. Восеньню 2020 году былы палітвязень Алег Дарашкевіч сам апынуўся за кратамі і зьведаў гэта на сабе.
«Лекаў не хапала, чалавечага стаўленьня таксама. Толькі ахоўнікі сталага веку ставіліся да нас больш-менш. У камэры быў чалавек з гіпэртаніяй, дык яму прыносілі прэпараты. А вось маладыя „вертухаі“ казалі з цынізмам: „Хай мама табе прыносіць лекі“ ці „зачыняе фортку“. І пакідалі фортку адчыненай, каб нас марозіць», — расказаў Алег Дарашкевіч.
Былы палітвязень і праваабаронца Леанід Судаленка выклаў сваю гісторыю зносін з мэдыкамі калёніі № 3 у Віцебску, дзе ён адбываў прызначанае судом Гомлі пакараньне. Судаленка хворы на цукрыцу. За час у калёніі, а гэта амаль два гады, у яго толькі адзін раз памералі ўзровень цукру ў крыві. І ў ШЫЗА яго кінулі, насуперак закону, бяз згоды турэмнага лекара, сьцьвярджае праваабаронца.
Потым Судаленка скардзіўся ў пракуратуру, але атрымаў, як ён лічыць, непраўдзівы адказ.
«Нібыта ў дакумэнтах знайшоўся подпіс лекара, які мяне аглядаў. А гэтага дакладна не было», — кажа былы палітвязень.
Як выглядаюць ізалятары ў Беларусі, а як — у заходніх краінах
Выступоўцы агучылі зьвесткі пра пэнітэнцыярныя сыстэмы эўрапейскіх краінаў. Калі ў Беларусі большасьць зьняволеных трымаюць у калёніях з будынкамі казарменнага тыпу, дык эўрапейская пэнітэнцыярная сыстэма — гэта турмы з дастаткова ўтульнымі камэрамі, вялікімі пляцоўкамі для прагулак і заняткаў спортам, разьвітай інфраструктурай. Ізалятары для парушальнікаў парадку там таксама ёсьць, але пакараных ніхто не пазбаўляе пасьцельнай бялізны і не катуе холадам. І накіраваць у той ізалятар могуць толькі за сапраўднае парушэньне. Прыкладам, у Швэцыі — за адмову працаваць альбо за ўжываньне алькаголю.
У Беларусі ШЫЗА як пакараньне за парушэньне ўнутранага парадку прадугледжана Крымінальна-выканаўчым кодэксам. У артыкуле 114 (пункт 1) гэтага кодэксу пералічана, чаго дакладна ня мусіць быць у асуджанага, якога зьмясьцілі ў ШЫЗА: спатканьняў са сваякамі, лістоў, кніг, прагулак і нават пасьцельнай бялізны. Праваабаронцы лічаць, што менавіта з гэтага пачынаецца тое, што можна лічыць узаконеным катаваньнем праз ШЫЗА. Бо асуджанага, які ўжо пазбаўлены волі, пазбаўляюць мінімальнага набору жыцьцёвых патрэбаў, якія яшчэ заставаўся ў яго ў калёніі. Да таго ж яго чакаюць выпрабаваньне холадам і ізаляцыяй, што ўвогуле не абгрунтавана законам.
У ШЫЗА за незашпілены гузік
Праваабаронца зь «Вясны» Павал Сапелка прааналізаваў адпаведнасьць міжнародным нормам беларускіх законаў, пастаноў МУС і правілаў, якія дзейнічаюць у вязьніцах, і зрабіў адназначную выснову: гэтыя нормы ў галіне пакараньня зьняволеных не адпавядаюць міжнародным стандартам. Юрыст спаслаўся на так званыя «Правілы Нэльсана Мандэлы» — падрыхтаваны ААН сьпіс захадаў, якія можна ўжываць для забясьпячэньня парадку ў вязьніцах, а што ўжываць катэгарычна забаронена. Паводле іх, незашпілены гузік ці пыл на паліцы, што вельмі часта становіцца прычынай пакараньня ў Беларусі, ня могуць быць падставай для ізаляцыі, тым больш на тэрмін звыш 10 дзён. Між тым гэта ў беларускіх калёніях і турмах адбываецца паўсюдна, зазначае Павал Сапелка.
Павал Сапелка прапанаваў свой сьпіс з 11 пэўных захадаў выпраўленьня становішча, сярод якіх расьсьледаваньне вядомых выпадкаў катаваньняў умовамі ў ШЫЗА і прыцягненьня вінаватых да адказнасьці. «Сьпіс Паўла Сапелкі» можна будзе знайсьці на сайце https:// doktorsby.com/ у матэрыялах канфэрэнцыі, які і прапановы іншых экспэртаў.
Новы закон аб турмах
Усяго на канфэрэнцыі прагучалі шэсьць грунтоўных дакладаў аб розных аспэктах пакараньня зьняволеных у пэнітэнцыярнай сыстэме Беларусі. Кожны з экспэртаў выклаў свае рэкамэндацыі для будучага рэфармаваньня сыстэмы. Сярод іх прывядзеньне існых законаў у адпаведнасьць зь міжнароднымі нормамі, рэгулярны маніторынг і інспэкцыя месцаў пазбаўленьня волі незалежнымі камісіямі і праваабаронцамі, навучаньне пэрсаналу, строгая адказнасьць перад законам за парушэньні правоў вязьняў. Прагучала і прапанова падрыхтаваць новы закон аб дзейнасьці пэнітэнцыярнай сыстэмы. Пры гэтым агульнай была думка, што рэформы ня ўдасца рэалізаваць да зьмены палітычнай сыстэмы ў Беларусі.
А што рабіць цяпер, пакуль такая зьмена не адбылася? Дасьледчыкі прапануюць не зьніжаць актыўнасьць у фіксацыі парушэньняў правоў палітвязьняў, назапашваць архіў такіх справаў і не адмаўляцца ад накіраваньня скаргаў на парушэньні правоў у адпаведныя інстанцыі Беларусі. Досьвед удзельнікаў канфэрэнцыі аб праблемах выкарыстаньня ШЫЗА падказвае ім, што такая магчымасьць яшчэ ёсьць.
