На гэтыя пытаньні Юрыя Дракахруста ў праграме «Падзея і камэнтар» адказвае палітычны аналітык Арцём Шрайбман.
— Вынікі ўкраінскага контранаступу ацэньваюцца па-рознаму. Паводле ацэнкі ўкраінскага галоўнакамандуючага Валера Залужнага, якую ён даў у часопісе Economist, вайна робіцца пазыцыйнай. Прэзыдэнт Украіны Ўладзімір Зяленскі, у сваю чаргу, запярэчыў думцы, што сытуацыя на полі бою патавая.
Там ня менш, калі лічыць, што сытуацыя ў вайне новая, ці мяняе гэта нешта для Беларусі і для Аляксандра Лукашэнкі?
— Пачну з таго, што гэта мяняе для нас усіх. Многія дэмакратычна настроеныя беларусы падзяляюць усю будучыню на дзьве эпохі — да паразы Расеі і пасьля паразы. Маўляў, да паразы не памяняецца нічога, а пасьля памяняецца ўсё.
Час адмаўляцца ад гэтай мэнтальнай рамкі. Перад намі даволі вязкі гістарычны працэс. Гэта прызнаюць нават тыя, ад каго чакаеш аптымізму, скажам, той жа Залужны. Пазыцыйная вайна можа цягнуцца вельмі доўга. І выглядае, што так яно і будзе. Калі ня здарыцца нечага экстрэмальнага, кшталту сьмерці Пуціна ці перавароту ў Расеі.
Калі ж нічога такога ня здарыцца, то гэта азначае замарожваньне сытуацыі ў Расеі. А з гэтага вынікае фіксацыя стану беларуска-расейскіх адносінаў. І з гэтай думкай трэба зьмірыцца. Гэта павялічвае дыстанцыю паміж цяперашнім часам і тым, на што разьлічваюць многія беларусы дэмакратычных поглядаў.
Што тычыцца Лукашэнкі, то для яго сцэнар вайны малой інтэнсіўнасьці — найлепшы. Любы іншы сцэнар дадае выклікі, якіх няма ў сцэнары пазыцыйнай вайны.
У выпадку перамогі Расеі, магчыма, расейцы заняліся б і Лукашэнкам, і беларускім сувэрэнітэтам, які ў вачах расейскіх «ястрабаў» такая ж недарэчнасьць, як і ўкраінскі.
Зразумела, што азначала б для Лукашэнкі параза Расеі. Калі б Расея перайшла да глябальнай вайны з NATO, гэта мела б непрадказальныя наступствы і пашырэньне гэтай вайны на тэрыторыю Беларусі.
Калі б нарэшце цяперашняя вайна скончылася, то гэта зьнізіла б зацікаўленасьць Расеі ў падтрыманьні стабільнасьці беларускага рэжыму. Бо адна справа — утрымліваць ваенны пляцдарм, а іншая — утрымліваць старога сябра.
І захаваньне status quo — гэта ідэальны варыянт для Лукашэнкі. Я ня ведаю, наколькі такі стан будзе працяглым і ці не зьяўляецца тэкст Залужнага спробай згусьціць фарбы, каб здабыць неабходную зброю ад Захаду. Але калі падзеі пойдуць паводле сцэнару, які апісаны ў артыкуле Залужнага, Лукашэнка павінен быць гэтым задаволены.
— Ці пашлюць беларусаў ваяваць? Гэтае пытаньне мы задаём з 24 лютага 2022 году. У сваім нядаўнім артыкуле ў амэрыканскім часопісе Foreign Policy вы выказалі думку, што, хутчэй за ўсё, не пашлюць, прынамсі ў агляднай пэрспэктыве. Але апошнія навацыі — увядзеньне SMS-позваў у войска, узмацненьне адказнасьці за ўхіленьне ад вайсковай службы, у цэлым відавочная мілітарызацыя грамадзкага жыцьця ў Беларусі — хіба гэта ня сьведчыць пра тое, што беларускія ўлады рыхтуюцца да поўнамаштабнага ўдзелу ў вайне?
— Беларуская дзяржава сапраўды рыхтуецца да вайны. Мілітарызацыя ідзе поўным ходам з пачатку поўнамаштабнай вайны. Каля году таму ў Беларусі ўвялі, як у Расеі, адказнасьць за дыскрэдытацыю Ўзброеных сілаў. Павялічылі колькасьць збораў, вучэньняў, у тым ліку і вучэньняў у прызыве мабілізаваных. Цяперашняя ўспышка з SMS-позвамі мне не дадае новай інфармацыі.
Беларускія вайскоўцы атрымалі нашмат больш адміністрацыйных рычагоў, у тым ліку і для лабіяваньня сваіх непапулярных рашэньняў кшталту скасаваньня адтэрміновак. Бюджэты на абарону растуць рэкорднымі тэмпамі — на 40% сёлета, на 30% налета. Такога ў мірнай краіне ніколі не было.
Мы бачым працяг трэнду мілітарызацыі, трэнду падрыхтоўкі дзяржавы да вайны, да сытуацыі, калі ёй давядзецца ваяваць.
Ці азначае гэта, што дзяржава дакладна ведае, што яе папросяць ваяваць у агляднай будучыні? На мой погляд, не азначае. Я мяркую, што калі Пуцін прыме такое рашэньне і будзе яго прасоўваць, то яно ня будзе прынятае за доўгі час да яго рэалізацыі. Гэта будзе спантанны акт ціску на Лукашэнку, калі яго паставяць перад фактам ці паспрабуюць справакаваць.
Я не ўяўляю, што Пуцін, напрыклад, у сакавіку 2024 году скажа Лукашэнку: «Ты мне спатрэбісься на фронце праз паўгода, пачынай рыхтавацца». Гэта будзе больш хуткацечна.
Намесьнік кіраўніка МУС Мікалай Карпянкоў у «зьліве», апублікаваным на «Зеркале», казаў, што частыя зборы — гэта і вынік таго, як у Расеі прайшла мабілізацыя. Беларуская дзяржава дзейнічае паводле прынцыпу: у расейцаў атрымалася кепска, трэба дзейнічаць так, каб у нас атрымалася, калі давядзецца ваяваць.
— Вы на пачатку гутаркі сказалі пра магчымасьць ваеннага канфлікту Расеі з NATO. Але выглядае, што на такі канфлікт можа напрасіцца ня толькі Расея. Нядаўна намесьнік дзяржсакратара Савету бясьпекі Беларусі Павал Муравейка заявіў: «Літва фактычна забараніла нам перамяшчаць свае тавары празь мяжу... Мы маем усе падставы, каб прасекчы жыцьцёва важны для нас калідор сілай зброі». Што азначае гэтая заява?
— Я пакуль ня схільны бачыць у гэтым нейкае вярхоўнае рашэньне — пачаць пагражаць Літве вайной. Па-першае, таму, што гэта пакуль аднаразовая заява, мы ня бачылі патоку падобных пагрозаў каму б то ні было. Наадварот, Лукашэнка ў апошнія месяцы спрабуе пасылаць нейкія сыгналы Польшчы. Ён штотыдзень паўтарае, што мы хочам сябраваць, давайце адновім добрасуседзкія адносіны. Прынамсі, тонам такіх заяваў у адрас Польшчы Лукашэнка дэнансуе тон заявы Муравейкі адносна Літвы.
Па-другое, калі б гэта была пасьлядоўная палітыка адносна Літвы, мы б убачылі гэта і ў іншых кроках, скажам, у павялічэньні міграцыйнага патоку ў Літву. За апошні тыдзень празь беларуска-літоўскую мяжу не перайшоў ніводзін мігрант.
Я блытаюся ў гэтых сыгналах. Прынамсі, я ня бачу ў гэтых рознаскіраваных сыгналах адназначнага пасланьня, што афіцыйны Менск нарываецца на ўзброены канфлікт з NATO.
Пакуль я ў словах генэрала Муравейкі бачу сьмелую трактоўку насамрэч традыцыйнай пазыцыі беларускіх уладаў. МЗС неаднаразова заяўляла, што літоўскі нядопуск тавараў у Клайпеду — гэта эканамічная блякада і фактычна акт вайны. Такая пазыцыя выказвалася неаднаразова. Муравейка проста выказаў яе ў правакацыйнай форме. Я ня стаў бы ўкладаць шмат сэнсу і значэньня ў адну заяву.
— А ўсё ж пра раўнадзейную сыгналаў, якія пасылаюцца суседзям. Інтэнсіўнасьць атак мігрантаў на межы суседзяў Беларусі не зьніжаецца: кастрычнік быў рэкордным сёлета ў гэтым сэнсе, беларускі СК адкрыў крымінальную справу супраць кіраўніцтва Латвіі. Аднак у мінулую пятніцу Лукашэнка заявіў: «Мы зь літоўцамі і палякамі фактычна адзін народ». Раней гэтым званьнем былі ўганараваныя толькі расейцы і ўкраінцы. Чаму кола братоў пашырылася?
— Лукашэнка працягвае лінію, якую і ён сам праводзіў раней, а да яго — ягоныя савецкія настаўнікі праводзілі дзесяцігодзьдзямі. Маўляў, ёсьць у братэрскіх нам краінах дружалюбныя да нас пралетарскія масы, ёсьць народы, якія з намі: яны да нас едуць па бязьвізе лячыць зубы і купляць соль. Але ёсьць у іх эліты, якія прысмакталіся да гэтых братэрскіх народаў.
Прыкметы гэтага падыходу ёсьць амаль ва ўсіх заявах Лукашэнкі адносна заходніх суседзяў. І адносна Ўкраіны, дарэчы, таксама.
Пакуль я ня бачу вялікага адыходу ад гэтага патэрну пра «кепскія эліты і добры народ».
Але што цікава, дык гэта колькасьць прапановаў «перагарнуць старонку» і сябраваць у адрас Польшчы. Вось гэта нешта новае.
Можа, гэта перасьцярога Лукашэнкі, што цалкам закрыецца мяжа з Польшчай і ўзьнікне праз гэта напружанасьць у стасунках зь Кітаем.
Уражвае і зьмена тону прапаганды. Каманда, якую я ўзначальваю, робіць, апроч іншага, мэдыяманіторынг дзяржаўных СМІ. Пасьля апошніх парлямэнцкіх выбараў у Польшчы дзяржаўныя СМІ Беларусі вельмі хваляць палякаў за іхны выбар, за тое, што яны «зрынулі нэапілсудзкую хунту „ПІС“». Такога раней не было. Прапаганда атрымала ўстаноўку ўлагоджваць будучую польскую ўладу.
— Мне прыгадалася гістарычная аналёгія. Калі ў 1980 годзе прэзыдэнтам ЗША стаў Рональд Рэйган, іранцы без умоваў вызвалілі амэрыканскіх дыпляматаў-закладнікаў. І ў той момант ніхто ня мог сказаць, што яны праявілі слабасьць, «прагнуліся» пад ціскам. Рэйган быў толькі што выбраны і не пасьпеў ціснуць на іх.
Чаму, на ваш погляд, Лукашэнка ня можа ці ня хоча зрабіць такі жэст, вызваліўшы Анджэя Пачобута?
— Пакуль у Польшчы не зьмянілася ўлада. З прыходам Дональда Туска да ўлады імавернасьць рэальных саступак з боку афіцыйнага Менску крыху ўзрастае.
Нейкім адным крокам зараз немагчыма вырашыць усе праблемы, якія ёсьць паміж афіцыйным Менскам і ЭЗ. Але ў адносінах з Польшчай дакладна ёсьць моманты, якія можна зьняць адным рашэньнем. Вызваляеш Пачобута — адкрываюць мяжу. Я мяркую, што новая польская ўлада будзе выконваць гэтую абумоўленасьць. Я ня ведаю, якое рашэньне прыме Лукашэнка, але гэта будзе тэстам. Калі ён сапраўды спадзяецца палепшыць адносіны з новай польскай уладай, то ёй трэба нешта прапанаваць.
Вызваленьне Пачобута мяне б зараз не зьдзівіла. Гэта быў бы самы лягічны крок у рэчышчы новай рыторыкі Лукашэнкі адносна Польшчы ў апошнія месяцы.
Шанцы на гэта вырастаюць, але грошы я б на гэта не паставіў.
— Нядаўна зьявілася заява польскіх памежнікаў пра тое, што пераважная частка мігрантаў, якія былі нядаўна затрыманыя на польска-беларускай мяжы, мелі сьвежыя расейскія візы. Не беларускія.
Цяперашняя фаза міграцыйнага крызісу — гэта гульня Лукашэнкі ці Пуціна? Каб тыдзень не было ніводнага мігранта ў Літву зь Беларусі — гэта ў Менску вырашылі ці ў Маскве?
— Гэта вырашыў Лукашэнка. Альбо людзі, якія арганізоўваюць гэты міграцыйны паток. Ня ўсе рашэньні такога кшталту прымаюцца на самым версе — размова ж ідзе не пра дзясяткі тысяч, а пра сотні людзей.
Рашэньні аб перакідваньні мігрантаў зь мяжы адной краіны на мяжу іншай могуць быць як палітычнымі, так і тэхнічнымі. І не ва ўсіх такіх кроках прысутнічаюць нейкія палітычныя сыгналы.
Часам прысутнічаюць. Быў ультыматум, што можа быць поўнае закрыцьцё мяжы з Польшчай і краінамі Балтыі — паток мігрантаў зьменшыўся. Быў саміт NATO у Вільні — таксама нуль парушэньняў мяжы зь Літвой да канца саміту.
Але бывае і інакш. Колькасьць перасячэньняў мігрантамі беларуска-латвійскай мяжы ў апошнія тыдні зьмяншаецца. Ніякага ўцямнага палітычнага тлумачэньня гэтаму я ня бачу. Бо другой рукой афіцыйны Менск уводзіць санкцыі супраць латвійскага імпарту.
Што тычыцца ролі Расеі, то мне патрэбны доказы таго, што міграцыйны крызіс натхнёны і інсьпіруецца Пуціным. Я такіх доказаў ня бачу.
Атрымаць візу для некалькіх соцень пакістанцаў ці іракцаў — для гэтага не патрэбна рашэньне Пуціна, Патрушава ці Нарышкіна. Гэта можна арганізаваць на больш нізкім узроўні пры ўмове, што кіраўніцтва РФ, занятае сёньня іншымі пытаньнямі, будзе ня супраць.
Зараз у беларускіх уладаў меншы кантроль за тым, як і колькі мігрантаў прыбывае ў Беларусь. Пераважная іх частка цяпер трапляе праз Расею. Але што тычыцца іх паводзінаў на межах, у мяне няма ніводнага сьведчаньня таго, што ў гэтым ёсьць нейкая роля расейцаў. Ніхто ня бачыў там расейскіх сілавікоў.
— У стаўленьні да новай вайны на Блізкім Усходзе відаць адрозьненьні паміж пазыцыяй афіцыйнага Менску, прадстаўнікоў дзяржавы, і прынамсі некаторых прапагандыстаў. Пазыцыя апошніх значна больш прапалестынская, антыізральская і нават антысэміцкая. Як можна патлумачыць такі інфармацыйны «плюралізм»?
— Ёсьць ілюзія, што кожная публікацыя, кожны пост прапагандыста дыктуецца палітычным кіраўніцтвам. Часта ў гэтых прапагандыстаў, калюмністаў, блогераў ёсьць дыскурсіўны калідор таго, што яны могуць казаць.
У першыя дні пасьля нападу ХАМАС частка беларускіх прапагандыстаў памылкова падумалі, што, як і ў шматлікіх іншых канфліктах, трэба ісьці «ад адваротнага»: мы за тых, хто ў канфлікце супраць Амэрыкі, супраць Захаду. ХАМАС супраць Захаду — значыць, мы за ХАМАС.
Некаторыя прапагандысты не зразумелі, што пазыцыя афіцыйнага Менску больш нюансаваная. Потым зьявілася пазыцыя МЗС, Лукашэнкі. І падобныя публікацыі пачалі прыбірацца.
І другі фактар — гэта прасоўваньне ў апошнія гады некалькіх антысэмітаў на ключавыя пазыцыі ў ідэалягічным апараце. Да 2020 году ідэалягічны апарат быў больш адукаваным, «паліраваным», хай і на савецкі капыл. Многія зь іх сышлі, на іх месца прыйшлі маладыя і гарачыя, прыхільныя да клясычных чарнасоценных наратываў. Часткай гэтых наратываў зьяўляецца і антысэмітызм.
І для іх гэта ня менш важна, чым любоў да Лукашэнкі. Яны ў першыя дні абвастрэньня ў Ізраілі проста далі волю сваім унутраным перакананьням. І мы ўбачылі антрапалягічны зрэз таго, што ў нас адбылося ў дзяржаўнай прапагандзе за апошнія тры гады.
Але я б адзначыў, што дзяржава даволі хутка навяла парадак. І сёньня мы ўжо ня бачым такога разнабою і плюралізму.
Яны ўсе цяпер трымаюцца за некалькі зразумелых наратываў: Амэрыка ва ўсім вінаватая; Ізраіль занадта жорсткі; патрэбны дзьве дзяржавы; палестынцы ў Газе пакутуюць, але наагул тэрору мы не ўхваляем. Але ў першыя дні пасьля 7 кастрычніка былі адхіленьні ад гэтай лініі. Бо быў покліч чарнасоценнага сэрца.
