Лінкі ўнівэрсальнага доступу

А потым дывэрсанты захапілі Стоўпцы і абрабавалі цягнік пад Лунінцам. Да чаго рыхтуюцца ў Польшчы, чуючы «жарты» Лукашэнкі пра вагнэраўцаў


Ілюстрацыйны каляж.
Ілюстрацыйны каляж.

Польская дзяржава сто гадоў таму перажывала нешта падобнае на цяперашяе ўмацаваньне польска-беларускай мяжы пасьля зьвестак пра прыбыцьцё ў Беларусь падразьдзяленьняў наймітаў «Вагнэра».

Здаецца, ніколі раней на працягу больш як 70 гадоў існаваньня ў гэтых мясьцінах дзяржаўнай мяжы, у ваколіцах ціхіх падляскіх вёсак не было такога актыўнага руху — вайскоўцаў, памежнікаў, паліцыянтаў, будаўнікоў. І справа ня толькі ва ўзьвядзеньні шасьцімэтровай мэталічнай сьцяны, якой у выніку міграцыйных атак з усходу Польшча летась адгарадзілася ад Беларусі. Умацаваньне польска-беларускай мяжы пасьля зьвестак пра прыбыцьцё ў Беларусь падразьдзяленьняў наймітаў «Вагнэра» (і асабліва пасьля «жартаў» Лукашэнкі пра тое, што яны «зьбіраюцца на экскурсію ў Варшаву і Жэшуў») адбываецца няспынна і пасьлядоўна. На ўсход Польшчы перакідваюцца новыя вайсковыя часткі; мясцовыя паліцэйскія аддзелы папаўняюцца новымі супрацоўнікамі; разрастаюцца памежныя заставы; усё больш вайсковай і спэцыяльнай тэхнікі зьяўляецца ў памежнай паласе.

На месцы падзеньня самалёта Прыгожына. Цвярская вобласьць Расеі. 23 жніўня 2023
На месцы падзеньня самалёта Прыгожына. Цвярская вобласьць Расеі. 23 жніўня 2023

Меркаваная гібель Яўгенія Прыгожына, паведамленьні пра якую зьявіліся 23 жніўня, вядома, здольная ўнесьці значныя карэктывы ў стаўленьне да гэтай праблемы. Але гэта калі і адбудзецца, то не адразу. Як не адразу зьнікнуць (калі толькі ўвогуле зьнікнуць) падразьдзяленьні «Вагнэра» зь беларускай тэрыторыі і суцішацца каардынаваныя беларускімі і расейскімі ўладамі атакі мігрантаў на памежныя кардоны краінаў Эўразьвязу. Зусім магчыма, што Лукашэнка сам перахопіць кантроль над групоўкай «Вагнэра», якая застаецца ў Беларусі. У кожным разе, нават калі зьвесткі пра гібель Прыгожына цалкам пацьвердзяцца, пагрозаў для заходніх суседзяў з боку Беларусі гэта зусім не ўхіляе.

Часам і ўнутры Польшчы, і сярод яе заходніх саюзьнікаў да гэтых прыгатаваньняў ставяцца з пэўнай доляй паблажлівасьці, скепсісу і нават іроніі. Маўляў, ну якую рэальную ваенную пагрозу для магутнай машыны NATO могуць уяўляць некалькі тысяч чалавек? Яны ж не самазабойцы. Навошта перабольшваць пагрозу, а тым больш цалкам закрываць дзяржаўную мяжу, магчымасьць чаго на высокім узроўні абмяркоўваецца якраз у гэтыя дні?

Але ніхто і не чакае, што некалькі тысяч баевікоў Прыгожына раптам шырокім фронтам пойдуць захопліваць Сувалкі і штурмам прабіваць калідор да расейскага калінінградзкага эксклаву. Небясьпека ў іншым. І яна не прыдуманая, ня плод фантазіі — пра яе рэальныя абрысы палякі ведаюць з уласнага гістарычнага досьведу.

Вагнэраўцы вучаць беларускіх вайскоўцаў непадалёк ад Берасьця, ля польскай мяжы. Ліпень 2023
Вагнэраўцы вучаць беларускіх вайскоўцаў непадалёк ад Берасьця, ля польскай мяжы. Ліпень 2023

Польская дзяржава сто гадоў таму перажывала нешта вельмі падобнае. На тагачаснай польска-савецкай мяжы, якая тады пралягала ў ваколіцах Менска, Стоўпцаў, Лунінца і Маладэчна, адбываліся вельмі падобныя працэсы і зьявы. І той далёкі досьвед дагэтуль нагадвае: нават некалькі соцень добра падрыхтаваных дывэрсантаў, якія пэрыядычна закідваюцца на чужую тэрыторыю, здольныя сваімі вылазкамі дэстабілізаваць суперніка, пасеяць паніку і страх сярод насельніцтва, ператварыць жыцьцё ў памежжы ў суцэльны жах.

«Актыўная выведка», падобная на бандытызм

Тады яшчэ ніхто не ўжываў тэрміна «гібрыдная вайна». Тое, што адбывалася ў 1921–1925 гадах у памежных рэгіёнах, на тэрыторыі сёньняшняй Беларусі, ва Ўпраўленьні выведкі Чырвонай арміі («Разведупры») называлі «актыўнай выведкай».

Рыская мірная дамова 1921 года фармальна завяршыла савецка-польскую вайну. Але савецкая Расея, пацярпеўшы паразу, не зьбіралася мірыцца з гэтым. У нетрах «Разведупра», якім з пачатку 20-х гадоў камандавалі спачатку Арвід Зейбот, а потым Ян Берзін, узьнікла ідэя ствараць дывэрсійныя групы і закідваць іх ва ўсходнія ваяводзтвы Польшчы (пераважна ў Заходнюю Беларусь), каб падняць там масавы партызанскі рух і такім чынам наблізіць момант аддзяленьня гэтых рэгіёнаў ад Польшчы і далучэньня да БССР. Савецка-польская мяжа ў першыя гады яе існаваньня была даволі празрыстая. У толькі што створанай польскай дзяржавы не было ні сілаў, ні сродкаў, каб узяць пад шчыльны кантроль усю памежную лінію працягласьцю каля 2 тысяч кілямэтраў — ад Дзьвіны на поўначы да Днястра на поўдні.

Падпісаньне мірнай дамовы ў Рызе. 1921
Падпісаньне мірнай дамовы ў Рызе. 1921

І для дывэрсійнай групы, падрыхтаванай пераважна ў Менску, не было вялікай праблемай, пераадолеўшы некалькі дзясяткаў кілямэтраў, праз пару гадзін не заўважанай рэдкімі тады памежнікамі апынуцца на тэрыторыі Наваградзкага ці Палескага ваяводзтваў — пад Стоўпцамі, Нясьвіжам ці Лунінцам. Чым займаліся дывэрсанты? Нападалі на паліцэйскія пасты, спынялі і рабавалі цягнікі і аўтобусы, грамілі панскія сядзібы, учынялі налёты на паштовыя аддзяленьні і банкі («каб здабыць сродкі на партызанскую барацьбу»).

Уся гэта дывэрсійная актыўнасьць паступова нарастала і дасягнула піку ў 1924 годзе, калі было зафіксавана больш за 200 буйных нападаў і дывэрсійных актаў, у якіх з савецкага боку ўдзельнічала больш за 1000 дывэрсантаў і загінула больш за паўсотні чалавек. Пры гэтым, што адметна, савецкі бок сваёй адказнасьці за бандыцкія напады не прызнаваў: маўляў, гэта вашы ўласныя рэвалюцыянэры змагаюцца г клясавым і нацыянальным прыгнётам.

Ад каго Ваўпшасаў «вызваліў» Стоўпцы ў 1924 годзе

Самая гучная і самая пасьпяховая дывэрсія савецкіх спэцслужбаў першай паловы 20-х гадоў на памежных польскіх тэрыторыях — узброеная атака на Стоўпцы ў ноч з 3 на 4 жніўня 1924 года. Дывэрсійны атрад пад камандаваньнем савецкага чэкіста Станіслава Ваўпшасава ў колькасьці ад 50 да 150 чалавек, нелегальна перайшоўшы мяжу, напаў на мястэчка, разграміў паліцэйскую ўправу і турму, падпаліў вакзал і павятовую ўправу, разрабаваў усе крамы і гандлёвыя склады. Застрэліўшы каля дзясятка паліцэйскіх і чыноўнікаў, дывэрсанты выпусьцілі з турмы ўсіх зьняволеных (сярод якіх былі і палітычныя), захапілі багатую здабычу (грошы, каштоўнасьці, тавары) і ўцяклі ў навакольную пушчу.

Станіслаў Ваўпшасаў на савецкай марцы
Станіслаў Ваўпшасаў на савецкай марцы

Пагоня была ня надта ўдалай, але некалькіх нападнікаў паліцыі ўдалося дагнаць і арыштаваць. Затрыманыя расказалі, што праходзілі дывэрсійную падрыхтоўку на курсах у Менску, якую праводзілі чырвоныя камандзіры.

Сам Ваўпшасаў у сваіх пазьнейшых мэмуарах (кніга «На трывожных скрыжаваньнях: нататкі чэкіста», 1971) так апісваў матывы нападу на Стоўпцы:

«Польскія акупанты пачуваліся ў Стоўпцах вольна і бясьпечна. Прэцэдэнтаў нападу на павятовыя мястэчкі не было, з гэтага вынікала, што раптоўны начны ўдар і дакладныя імклівыя дзеяньні дэмаралізуюць праціўніка, пасеюць паніку і разгубленасьць. Пакуль вораг ачомаецца, апэрацыя завершыцца ўзяцьцем турмы і адыходам назад у Налібоцкую пушчу».

Прыблізна паводле такога сцэнару дывэрсійная атака і была праведзена.

Як рабавалі цягнік берасьцейскага ваяводы

Яшчэ адна гучная дывэрсія, якая набыла вялікі розгалас ва ўсёй тагачаснай Польшчы — узброены грабежніцкі напад на цягнік Брэст — Лунінец 23 верасьня 1924 года. Узброеным атрадам дывэрсантаў (каля 40 чалавек) камандаваў савецкі чэкіст Кірыла Арлоўскі, які выдаваў сябе за «атамана Каліненку». У раёне чыгуначнай станцыі Лоўча дывэрсанты пашкодзілі чыгуначныя пуці і спынілі экспрэс, у якім ехала вялікая група высокапастаўленых польскіх чыноўнікаў, сярод якіх быў палескі ваявода (ён жа былы міністр унутраных спраў Польшчы) Станіслаў Даўнаровіч і начальнік акруговай паліцыі Юзэф Мянсовіч.

Станіслаў Даўнаровіч
Станіслаў Даўнаровіч

Нягледзячы на тое, што ў цягніку быў больш за дзесяць узброеных паліцыянтаў, ніякага арганізаванага супраціву яны не аказалі і далі сябе раззброіць.

Усіх пасажыраў цягніка нападнікі абрабавалі: забіралі ня толькі грошы і каштоўнасьці, але і адзеньне і харч.

Супраціўляцца паспрабаваў толькі адзін габрэйскі купец, якога тут жа застрэлілі.

Ваяводу Даўнаровіча і паліцэйскага начальніка Мянсовіча, як вынікала зь некаторых сьведчаньняў, нападнікі высеклі, забралі адзеньне, але не забілі.

Нават пакінулі зьдзеклівую «візытоўку» на памяць: картку з надпісам «Атаман Трафім Каліненка. Штаб-кватэра Цімкавічы. 24.09.1924».

Галоўнай мэтай нападнікаў была вялікая сума гатоўкі, якую перавозілі ў паштовым вагоне. Дывэрсійны атрад цалкам дасягнуў сваёй мэты і з усім нарабаваным пасьпяхова ўцёк на савецкі бок мяжы ў раёне Турава. Пасланая наўздагон пагоня вярнулася ні з чым.

Дывэрсія выклікала вялізны розгалас у Польшчы. Пад зьніштажальную крытыку прэсы трапілі найперш ваявода Даўнаровіч і паліцэйскі генэрал Мянсовіч — за тое, што нават не спрабавалі арганізаваць адпор, а замест гэтага хаваліся ў аддзяленьні вагона для каштоўнасьцяў. Варшаўскія газэты з гэтага часу пачалі называць усходнія ўскраіны Польшчы «дзікім полем» і «польскай Мэксыкай».

Для няўдачлівага ваяводы Даўнаровіча справа не абмежавалася толькі вымушанай адстаўкай. Кракаўская газэта «Ілюстраваныя навіны» ў нумары за 18 кастрычніка 1924 года пісала:

«Былы ваявода Даўнаровіч выклікаў на дуэль вядомага варшаўскага публіцыста Ўладыслава Рабскага. Падставай стаў артыкул Рабскага, у якім зьмяшчаліся абвінавачаньні, якія датычаць гонару Даўнаровіча з нагоды паводзінаў апошняга падчас гучнага нападу дывэрсыйнай банды на цягнік пад Лунінцам».

Дуэль адбылася ў лістападзе таго ж году. Ніхто не пацярпеў: панове абмяняліся пісталетнымі стрэламі, накіраванымі ўгару, а пасьля паціснулі адзін аднаму рукі. Але дзяржаўная кар’ера Даўнаровіча з таго часу назаўсёды пайшла пад адхон.

Як перастала існаваць «дзікае поле»

Дывэрсанты з часам уваходзілі ў смак. Лічылася, што яны былі на самазабесьпячэньні: грошы на ўласнае ўтрыманьне здабывалі пераважна ў выніку «апэрацый». Мяркуючы па ўспамінах Ваўпшасава, «бізнэс» быў даходны: нястачы ні ў грашах, ні ў амуніцыі, ні ў ежы і адзеньні не было.

Але Варшаве яўна надакучыла бязладзьдзе на ўсходняй мяжы, справіцца зь якім мясцовая кепска ўзброеная памежная паліцыя самастойна не магла. У 1924 годзе польскі ўрад прыняў рашэньне стварыць новую вайсковую фармацыю — Корпус аховы памежжа (КАП). У памежных рэгіёнах павінны былі разьмясьціцца пяць брыгад — пяхотныя і кавалерыйскія часткі, складзеныя з добраахвотнікаў, якія прайшлі вайсковую службу. На мяжы пачалі будавацца жалезабэтонныя ўмацаваньні. Салдаты КАП атрымалі самую сучасную зброю: толькі ў іх было дастаткова амэрыканскіх пісталетаў-кулямётаў Томпсана, фінскіх Suomi, ручных кулямётаў.

Салдаты Корпусу аховы памежжа
Салдаты Корпусу аховы памежжа

У «Разьведупры» не адразу сьцямілі, што адбываецца. І на першым часе працягвалі звыклыя дывэрсійныя вылазкі — аж пакуль не дайшло да буйнога міжнароднага скандалу.

«Ямпольскі інцыдэнт»

Апошнім скандальным эпізодам дзейнасьці дывэрсантаў «Разведупра» стаў «ямпольскі інцыдэнт» на Валыні. Каля чатырох дзясяткаў савецкіх «разьведчыкаў», пераапранутых у мундзіры Войска Польскага, на польскім баку нечакана для сябе сустрэлі жорсткі адпор з боку на той час ужо дзейных аддзелаў КАП. Уцякаючы ад пагоні, дывэрсанты сьпяшаліся перайсьці мяжу і нечакана трапілі пад агонь савецкіх памежнікаў, якія падпарадкоўваліся ОГПУ і ня ведалі пра сакрэтную дывэрсійную апэрацыю вайсковай выведкі. У адказ раззлаваныя і дэзарыентаваныя дывэрсанты разграмілі савецкую памежную заставу (былі і забітыя) і ўцяклі ўглыб савецкай тэрыторыі.

У Маскве спачатку расцанілі гэта як агрэсію ўзброеных сіл Польшчы, нават адпаведную дыпляматычную ноту выдалі. Але потым пачалі разьбірацца, склікалі нават спэцыяльнае паседжаньне Палітбюро, і высьветлілі, што адбылося насамрэч.

У гэты ж час паднімаецца шум у прэсе — і польскай, і эўрапейскай. У «Кур’еры Поранным» 21 студзеня 1925 года ў публікацыі «Вінаватыя ў нападзе на Ямполь» прама паведамлялася, што на савецкую заставу ў Ямполі напала савецкая ж банда — пасьля таго, як ёй некалькі разоў не ўдалося ў гэтым раёне перайсьці мяжу.

Помнік Дзяржынскаму ў Менску, Архіўнае фота
Помнік Дзяржынскаму ў Менску, Архіўнае фота

У Палітбюро стварылі адмысловую камісію (Куйбышаў, Дзяржынскі, Уншліхт, Фрунзэ і Чычэрын) «для разгляду і высьвятленьня формы працы „Разведупра“ за мяжой і мэтазгоднасьці далейшага існаваньня „Разведупра“ ў ранейшым выглядзе». Найбольш быў абураны кіраўнік ОГПУ Фэлікс Дзяржынскі: за ягонай сьпінай на працягу некалькіх гадоў дзейнічала разгалінаваная магутная дывэрсійна-выведная сыстэма, пра якую ён увогуле ня ведаў і якая ў любы момант магла справакаваць ваенны канфлікт з суседзямі. У лісьце на імя кіраўніка ОГПУ ва Ўкраіне Баліцкага ён даваў жорсткую ацэнку вайсковым «разьведчыкам» Берзіна: «Безадказным дзеяньням „Разведупра“, якія ўцягваюць нас у канфлікт з суседняй дзяржавай, трэба пакласьці рашучы канец. Выпадак у Ямполі паказаў, што на нашай тэрыторыі існуюць банды супраць палякаў. Апрача таго, і пры садзеяньні з нашага боку дзейнічаюць банды за кардонам».

Фактычна дзьве савецкія спэцслужбы, якія канкуравалі паміж сабой, заблыталіся ва ўласных таемных дывэрсійных апэрацыях. Дзяржынскі тады быў значна больш уплывовым за Берзіна. І яму яўна не падабалася празьмерная актыўнасьць армейскай выведкі ў той сфэры, якую ОГПУ лічыла ўласнай дзялянкай. У выніку «актыўная разьведка» ў 1925 годзе была рашэньнем Палітбюро зьліквідаваная.

Хоць вырашальную ролю адыграла, відаць, ня гэта. Проста для Масквы стала відавочна, што заходняя мяжа перастала быць «прахадным дваром», а Польшча ўбіраецца ў сілу, разгайдаць яе дывэрсійна-падрыўной палітыкай ня ўдасца, а цана такіх вылазак робіцца непамерна вялікай. З моцнымі даводзілася лічыцца.

«Як гэта зразумець, таварыш Урублеўскі?»

Самі дывэрсанты былі надзвычай незадаволеныя і дэзарыентаваныя рашэньнем Масквы. За некалькі гадоў яны прывыклі добра жыць з рабаўніцтва. На тле агульнай галечы і разрухі, якія панавалі ў БССР, «салдаты ўдачы» Ваўпшасава і Арлоўскага жылі вельмі нават няблага.

У красавіку 1925-га Ваўпшасаў ужо сплянаваў новы дывэрсійны налёт на Ашмяны — падобны на папярэдні стаўпецкі, з разгромам мясцовай управы і рабаўніцтвам банка, пошты і крамаў. І тут раптам прыходзіць дырэктыва з Масквы: спыніць усе дывэрсіі. Вось як піша пра гэта ў сваіх ужо згаданых «Нататках чэкіста» сам Ваўпшасаў:

«Зь Вільні прыехаў упаўнаважаны ЦК. І кажа:

«Канчай партызаніць, Валожынаў („Валожынаў“ — гэта была „партызанская“ мянушка Ваўпшасава. — В.Б.) — Вось ліст ЦК КПЗБ да ўсіх партызанскіх атрадаў.

У вялікай трывозе і неўразуменьні ўзяў я гэту паперу. Цэнтральны Камітэт заклікаў нас спыніць партызанскія мэтады барацьбы і засяродзіцца на арганізацыйна-масавай працы сярод сялян.

— Як гэта зразумець, таварыш Урублеўскі?

— А вось так, сябры. Пераходзім да новай тактыкі. Калі ж працягваць па-старому, то загубім людзей і нашкодзім справе партыі.

...Я быў абураны. Гэтулькі гадоў правесьці ў лесе, у баях, і раптам усё ляціць да д’ябла.

— Паслухай, Урублеўскі, дазволь правесьці апошнюю апэрацыю, а ўжо потым распусьціць атрад.

— Не магу дазволіць. Выконвай партыйныя ўказаньні».

У чэрвені таго ж году атрад Ваўпшасава быў распушчаны. Да канца году спынілі існаваньне і іншыя дывэрсійныя групы. У чэрвені 1925-га толькі на тэрыторыі тагачаснага Навагрудзкага ваяводзтва было выяўлена і арыштавана, паводле савецкіх зьвестак, каля 1400 дывэрсантаў.

Такім чынам, трохгадовы пэрыяд савецкай «актыўнай выведкі», на працягу якога памежная паласа Беларусі скаланалася ад рабаўніцтваў, забойстваў і выбухаў, скончыўся.

Цені мінулага

Станіслава Ваўпшасава і Кірылу Арлоўскага ўлады Беларусі і сёньня лічаць героямі: іхнымі імёнамі яшчэ з савецкага часу названыя вуліцы, школы і калгасы. У 30-я гады ім, адрозна ад многіх іхных калегаў па дывэрсійным промысьле, удалося пазьбегнуць рэпрэсій: магчыма, таму, што абодва ў той час былі начальнікамі ўчасткаў ГУЛАГу на будаўніцтве канала Масква — Волга. Па-іншаму склаўся лёс іхнага непасрэднага кіраўніка: начальнік «Разведупра», армейскі камісар Ян Берзін у 1937-м быў арыштаваны як трацкіст, антысаветчык і латыскі нацыяналіст. І расстраляны ў 1938 годзе.

Магіла Кірылы Мазурава ў Маскве
Магіла Кірылы Мазурава ў Маскве

У сёньняшняй Польшчы і сёньня добра памятаюць той крывавы пэрыяд 1921-1925 гадоў. Сытуацыя цяпер вельмі нагадвае колішнюю. І правакацыі на мяжы, і антыпольская гістэрыя ў беларускіх і расейскіх мэдыя, і ўкараненьне шпіёнаў, і небясьпека дывэрсій (практыка якіх, дарэчы, выкарыстоўваецца і ў сёньняшняй расейска-ўкраінскай вайне: дастаткова згадаць прарыў дывэрсантаў у Белгародзкую вобласьць Расеі сёлета ў траўні).

Нельга сказаць, што той далёкі досьвед супрацьстаяньня дывэрсіям успрымаецца ў цяперашняй Польшчы цалкам як прыклад для перайманьня. Але ўрокі не забытыя. І, магчыма, галоўны зь іх — тое, што норавы, звычкі і тактыка імпэрскага суседа мала зьмяніліся за мінулае стагодзьдзе.

Думкі, выказаныя ў блогах, перадаюць погляды саміх аўтараў і не абавязкова адлюстроўваюць пазыцыю рэдакцыі.

Ігар Лосік Кацярына Андрэева Ірына Слаўнікава Марына Золатава Андрэй Кузьнечык
XS
SM
MD
LG