— Пакуль пра само выдавецтва, скажыце, Ігар, некалькі словаў пра сябе. Адкуль вы ў Лёндане ўзяліся? Што рабілі раней?
— Я калісьці жыў у Беларусі, там закончыў гістфак, працаваў у музэі Якуба Коласа, працаваў у каталіцкім выдавецтве. А потым айцец Аляксандар Надсан запрасіў мяне прыехаць у Лёндан вывучаць багаслоўе, з думкай, што я буду сьвятаром. Гэта было пад самы канец 1998 году. Але жыцьцё павярнулася так, што ня ўсе тыя пляны, мае і айца Аляксандра, спраўдзіліся. Пасьля багаслоўя я яшчэ вучыўся на бібліятэкара, стаў прафэсійным бібліятэкарам, і вось ужо багата часу працую як бібліятэкар.
А выдавецкая справа для мяне пачалася яшчэ ў Беларусі, дзе я дапамагаў выдаваць часопіс «Унія», іншыя кнігі і, як я ўжо сказаў, працаваў у каталіцкім выдавецтве. Гэта ў мяне засталося, і ў беларускім асяродку ў Лёндане, калі я яшчэ быў студэнтам, мы рабілі кніжкі і з айцом Аляксандрам, і зь перакладніцай украінскай і беларускай літаратуры Верай Рыч, якая стварыла першую ангельскамоўную анталёгію беларускай паэзіі. Я дапамагаў Веры Рыч друкаваць яе самвыдавецкі часопіс ангельскай паэзіі «Manifold».
Такія праекты нейкім чынам падказалі мне, што гэта тое, чым бы я хацеў займацца ў жыцьці. Ня ўсё, чым хочаш займацца прафэсійна, дае табе заробак і сродкі на пражыцьцё. Выдавецкая справа ў дыяспары патрабуе багата часу і высілку, але гэта не прыбытковая праца. Тым ня менш гэта тое, што трэба для беларускай супольнасьці. Апошнімі днямі я хадзіў і думаў пра свой выдавецкі досьвед апошніх месяцаў і прыйшоў да высновы, што кнігі зьбіраюць і гуртуюць беларускую супольнасьць у дыяспары… Карацей, маё жаданьне выдаваць кнігі прывяло мяне да выдавецтва Skaryna Press у Лёндане.
— Калі дакладна гэтая выдавецкая ідэя прыйшла вам у галаву?
— Назва прыйшла даволі позна. Спачатку зьявілася сама ідэя. Патрэба друкаваць кнігі ў беларускай дыяспары — відавочная, асабліва пасьля 2020 году. У іншых краінах такія выдавецтвы пакуль стварыць не пасьпелі, а ў Вялікай Брытаніі традыцыя беларускага кнігадруку вельмі доўгая, цягнецца стагодзьдзямі. Зьявілася думка — чаму б не аднавіць гэтую традыцыю?
Вядома, было крышачку боязна называць выдавецтва імем Скарыны, але сама ж беларуская бібліятэка ў Лёндане ўзяла імя Скарыны ў час, калі ніводная бібліятэка ў Беларусі гэтае імя не насіла. Можа быць, гэта прыклад таго, што дыяспара крыху прасьцей да такога ставіцца: не стварае нейкіх мармуровых помнікаў з таго, чым нам варта ганарыцца і з чаго чэрпаць ідэі, натхненьне і ўпэўненасьць на будучыню. Ну і яшчэ — Скарына мне самому вельмі да душы, бо ў яго прыгодніцкі быў дух: за Біблію адразу ўзяўся, не чакаў. Калі адзін праект не спрацоўваў, браўся за іншы, доўга не раскочваўся.
— Які праўны статус у вашага выдавецтва?
— Гэта прыватнае прадпрыемства.
— Хто з вамі працуе ў выдавецтве? Вы маглі б коратка прадставіць людзей з рэдакцыі?
— Гэта цудоўная група людзей, і мне вельмі прыемна пра іх расказаць.
Караліна Мацкевіч — сяброўка апякунскай рады Скарынаўскай бібліятэкі. Па адукацыі яна біблеістка. Але апошнімі гадамі яна вельмі моцна ангажавалася ў працу дзеля бібліятэкі, дзеля розных беларускіх праектаў. Я б сказаў, што яна — душа беларускай супольнасьці тут. Я вельмі рады, што Караліна пагадзілася дапамагаць выдавецтву — і з ідэямі, і з рэдагаваньнем матэрыялаў.
У Лёндане жыве паэтка Ганна Комар, яна сюды прыехала ня так даўно. Але я мяркую, што ўсё тутэйшыя беларусы зь ёю ўжо пабачыліся і пазнаёміліся, бо яна вельмі актыўная, яна арганізуе шмат чытаньняў, працуе, так сказаць, на памежжы літаратурнай творчасьці і палітычнага актывізму.
У Вільні жыве Ўладзіслаў Гарбацкі — у Эўрапейскім гуманітарным унівэрсытэце яго ведаюць як Уладзіслава Іванова: ён перакладнік і аўтар літаратурных твораў. Пару тыдняў таму мы выдалі ягоны невялікі зборнік з аповесьцю і замалёўкамі з часу ягонага побыту ў Грацы ў Аўстрыі. Вельмі прыгожая кніга.
І Тацяна Астроўская — гістарыца. Сёлета выйшла па-беларуску ейная кніга пра гісторыю беларускага самвыдавецтва. Па-ангельску гэтая кніга выйшла пару гадоў таму.
— Кніжкі якога профілю вы хочаце публікаваць?
— Мы дакладна яшчэ ня вызначыліся, прыглядаемся. Тое, што я ўжо дакладна ведаю: мы ня будзем вялікім выдавецтвам, мы ня будзем канкурэнтамі тым выдавецтвам, якія працуюць у Беларусі, ці тым, якія цяпер пачынаюць працаваць у дыяспары. Усё ж такі ў дыяспары немагчыма рабіць тое, што можна было б рабіць на Бацькаўшчыне — ня тыя маштабы, ня тая інфраструктура, ня тыя патрэбы.
Выдавецтва ў дыяспары — яно ў першую чаргу для дыяспары, але ня толькі. Бо заўсёды былі нейкія прагалы ў беларускай выдавецкай справе. Некаторыя кнігі немагчыма было выдаць у Беларусі, заўсёды так было, і таму яны выдаваліся па-за Беларусьсю. Гэта пачыналася ад ХІХ стагодзьдзя, ад Аляксандра Рыпінскага, які стварыў друкарню ў Лёндане, і працягвалася ў ХХ стагодзьдзі, праз досьвед нашай паваеннай дыяспары.
Ну і адзначу, што першую кніжку згаданага Ўладзіслава Гарбацкага — ягонае дасьледаваньне «Фэмінізацыя беларускай мовы» — мы выдалі ў Лёндане 10 гадоў таму, тады гэтая тэма была абсалютна незвычайнай і незразумелай, людзі сьмяяліся з такіх словаў, як «чэмпіянэса» ці «бягуха». Тады здавалася, што яна засталася незаўважанай і той ранейшы праект выдавецтва сам сабой зьнік, але продажы былі неблагія, як для дыяспарнага выдавецтва, а яшчэ сотні разоў кніжка была спампаваная задарма. Думаю, яна адыграла важную ролю ў вяртаньні фэмінітываў у сучасную мову, бо іншых папулярных выданьняў на гэтую тэму ўжо потым не было (акрамя «Гіду па фэмінізацыі беларускай мовы» таго ж У. Гарбацкага).
Гэта якраз і заахвочвае мяне думаць, што патрэба ў выдавецтвах у дыяспары заўсёды будзе, бо Беларусь, беларускі сусьвет не заканчваюцца Рэспублікай Беларусьсю. І іншая пэрспэктыва дазваляе пабачыць, заўважыць тое, што знутры самой Беларусі можа заставацца незаўважаным вельмі доўга.
— Калі хто схоча апублікаваць кніжку ў вашым выдавецтве, то што яму трэба рабіць? Дайце некалькі практычных парадаў…
— Яму трэба даслаць нам рукапіс ці друкапіс — цяпер, звычайна, кампутарны файл. Нам, вядома, хацелася б працаваць з поўным творам, ня з часткамі. Было б добра таксама, каб аўтар патлумачыў нам у мэйле, пра што гэтая кніга, што натхніла аўтара, які кантэкст.
Калі мы вырашым, што зможам укласьціся ў гэтае выданьне і падтрымаць яго на прэзэнтацыях, то будзем гэтую кнігу выдаваць. Мне вельмі не хацелася б быць выдавецтвам, якое друкуе штосьці толькі пад гранты. Гэта можа быць самы просты шлях з фінансавага гледзішча — аддрукаваць і аддаць усё аўтару — але ў выніку атрымліваецца, што ў такой кнігі вельмі кароткае жыцьцё.
— Каго дагэтуль вы апублікавалі пад эмблемай Skaryna Press?
— Самай першай кнігай быў пераклад з украінскай: Агатангел Крымскі «Бэйруцкія апавяданьні». Кніжка была напісаная па-ўкраінску 120 гадоў таму. Род яе аўтара — зь Беларусі, з крымскіх татараў. Потым яны ў ХVІІІ стагодзьдзі вярнуліся ці пераехалі ва Ўкраіну, і вось Агатангел Крымскі стаў заснавальнікам украінскага ўсходазнаўства і сузаснавальнікам Украінскай акадэміі навук. Ён быў выбітным навукоўцам спачатку ў Расейскай імпэрыі, потым у Савецкім Саюзе, паплаціўся за сваю ўкраінскасьць.
Кніга «Бэйруцкія апавяданьні» цікавая нам з аднаго боку тым, што карані ў аўтара былі беларускія: ён сам пісаў, што маці ў яго — «польская літоўка з-пад Менску». Ну, мы ведаем, якія «польскія літоўцы» жылі пад Менскам. А з другога боку, кніга цікавая самім зьместам. Аўтар апісаў Бэйрут канца ХІХ стагодзьдзя — касмапалітычны горад, дзе сутыкаліся калянізацыйныя ўплывы Расеі, Турэччыны, Францыі, Брытаніі. У выніку гэта быў горад, дзе самыя розныя супольнасьці жылі больш-менш мірна: вядома, яны сварыліся, але не ваявалі адна з адной. Гэта падобна на тое, як было ў той час у Вільні. Таму мы вырашылі прэзэнтацыю кніжкі зрабіць у Вільні, бо гэта самы блізкі аналяг.
Бэйрут у кніжцы Агатангела Крымскага — гэта таксама горад, куды эўрапейцы прыяжджалі, каб дыхнуць паветрам свабоды, калі параўнаць з Эўропай, заціснутай тады рознымі ідэалёгіямі. Для нас гэта прыклад працэсу, празь які Беларусь павінна прайсьці, каб стаць краінай, дзе людзі самых розных поглядаў і ідэнтычнасьцяў будуць жыць разам, можа быць, будуць і сварыцца раз-пораз, але ў прынцыпе жыць у міры.
У нас таксама выйшла, як я ўжо сказаў, невялікая кніга Ўладзіслава Гарбацкага «Mercks Graz!». Пачынаецца яна ў ХХІ стагодзьдзі, у час пандэміі, і вельмі хутка ідзе ў ХVІІ стагодзьдзе, у час чумы. На фоне прыгожага гораду Грацу адбываецца рамантычная гісторыя. Аўтар таксама згадвае пра свой родны горад, Віцебск. Што яшчэ цікавае — мова, якой напісаная гэтая гісторыя. Я сам з Полаччыны, гэта ў прынцыпе недалёка ад Віцебску, але той гаворкі, якую выкарыстоўвае Уладзіслаў Гарбацкі, я ў жыцьці ўжо ня чуў. А Ўладзіслаў меў прывілей выхоўвацца яшчэ на жывых гаворках, якія потым пацярпелі ад русыфікацыі і зьніклі.
Ну і днямі мы распрадалі ўвесь наклад календара з ілюстрацыямі палітзьняволенага Паўла Севярынца. Для нас гэта быў абсалютна нечаканы прывілей — зрабіць такі каляндар у Брытаніі.
Працуем цяпер над парай паэтычных зборнікаў і юбілейным зборнікам пра Беларускую бібліятэку імя Францішка Скарыны.
— Як вы распаўсюджваеце свае выданьні? Якая ў сярэднім цана асобніка вашага выданьня?
— Продаж, вядома, гэта самая складаная частка кнігавыданьня ў дыяспары, бо няма інфраструктуры, у нас няма такіх сетак распаўсюду, якія існуюць для выдаўцоў у Беларусі. Таму мы вырашылі зрабіць стаўку на продаж кніг на вечарынах і прэзэнтацыях, якія мы арганізуем. Вось адна была ў Вільні, другая адбылася ў Лёндане. Думаем, як арганізаваць кантакты ў іншых гарадах, дзе цяпер апынулася больш-менш значная беларуская дыяспара, шукаем кантактаў для гэтага. Але людзі могуць замовіць нашы кніжкі праз інтэрнэт, і залежна ад краіны або мы самі іх дашлем, або замовім праз кампанію, зь якою друкуем — кніжка тады будзе надрукаваная ў тым рэгіёне, дзе чалавек жыве, каб не даводзілася плаціць падаткаў і мытаў.
Кніжкі крыху даражэйшыя, калі параўнаць з тым, да чаго мы прызвычаіліся ў Беларусі. Скажам, кніжка Агатангела Крымскага каштуе недзе каля 11 эўра з улікам цаны перасылкі. Але, я думаю, ва ўмовах дыяспары па-іншаму і ня можа быць, бо няма як выдаваць кнігу вялікімі накладамі і зэканоміць на кошце аднаго асобніка. Думаю, таннымі могуць быць кніжкі, якія фінансуюцца з грантаў, а калі выдавецтва, як мы, спрабуе разьвівацца арганічна і паступова, то гэта цана, якую даводзіцца плаціць. Вельмі спадзяюся, што нашы кніжкі настолькі цудоўныя, што людзі не пашкадуюць грошай, якія выкладуць на іх.
