Дакумэнт зроблены на запыт прэзыдэнта Парлямэнцкай асамблеі Рады Эўропы і складаецца з 21 старонкі.
Вэнэцыянская камісія Рады Эўропы, якая займаецца канстытуцыйнымі прававымі экспэртамі, апублікавала канчатковае заключэньне адносна таго, ці адпавядае нядаўняя канстытуцыйная рэформа ў Беларусі стандартам Рады Эўропы.
Вэнэцыянская камісія прыйшла да высновы, што канстытуцыйныя папраўкі, фармальна зацьверджаныя на рэфэрэндуме 27 лютага 2022 году, прынялі з грэбаваньнем базавымі дэмакратычнымі прынцыпамі і што яны не выпраўляюць ужо існуючы моцны дысбалянс уладаў і нават пагоршылі яго, спрыяючы функцыянаваньню аўтарытарнага рэжыму.
Раней Вэнэцыянская камісія ўжо ацаніла сам праект Канстытуцыі, прапанаваны Лукашэнкам. Паводле камісіі, у ім:
- па-ранейшаму адсутнічае вяршэнства закону, няма незалежнай судовай улады, захоўваецца пракуратура савецкага ўзору;
- свабоднае грамадзкае абмеркаваньне праекту зьвялося да фармальнасьці, прычым да працэсу не дапусьцілі ўсіх нязгодных;
- прэзыдэнт захоўвае кантроль над парлямэнтам — той застаецца слабым інстытутам, які можа быць распушчаны прэзыдэнтам на шырокіх падставах;
- прэзыдэнт можа адначасова займаць пасаду старшыні УНС, што пагаршае адсутнасьць рэальнага падзелу ўладаў і сьведчыць пра далейшую канцэнтрацыю паўнамоцтваў у руках адной асобы;
- УНС, чальцы якога не выбіраюцца, становіцца паралельным урадам, які будзе функцыянаваць паралельна з кабінэтам міністраў і парлямэнтам. Прычым у выпадку неабходнасьці можна замяняць іх, калі гэтага захоча прэзыдэнт;
- праект паправак ня проста захоўвае існы стан справаў, але і ўмацоўвае цяперашняе становішча прэзыдэнта ў Канстытуцыі.
Якія высновы зрабілі юрысты камісіі ў дакумэнце ад 21-22 кастрычніка
- Паводле Камісіі, няма ніякіх падстаў меркаваць, што канстытуцыйны рэфэрэндум меў дэмакратычную легітымнасьць працэсу.
- Працэдура ўнясеньня паправак не адпавядала неабходным парлямэнцкім стандартам удзелу, празрыстасьці працэсу распрацоўкі, інклюзіўнасьці грамадзкага абмеркаваньня і агульнай павагі да правоў чалавека і асноўных свабод.
- Пачатак агрэсіі Расейскай Фэдэрацыі супраць Украіны праз тэрыторыю Беларусі і пры актыўным удзеле яе ўладаў за некалькі дзён да рэфэрэндуму яшчэ больш падарвалі легітымнасьць працэсу.
- Што тычыцца сутнасьці, то папраўкі адкрываюць магчымасьць для адвольных абмежаваньняў ажыцьцяўленьня асноўных правоў і свабодаў.
- Нягледзячы на праваабарончы дыскурс у папраўках да гэтай часткі Канстытуцыяй, сьмяротнага пакараньня не адмянілі.
- Незалежнасьць і бесстароннасьць выбарчых органаў не былі належным чынам забясьпечаны.
- Што тычыцца інстытуцыйнай структуры і падзелу ўладаў, папраўкі захоўваюць надзвычай магутную ролю цяперашняга прэзыдэнта ў адносінах да іншых дзяржаўных уладаў, за якія Камісія ўжо крытыкавала Канстытуцыю з папраўкамі ў 1996 і 2004 гадах.
- Асабістае дамінантнае становішча дзейнага прэзыдэнта выглядае яшчэ больш узмоцненым праз індывідуальна падабраныя правілы і гарантыі, накіраваныя на захаваньне сучаснага стану спраў.
- Усебеларускі народны сход (УНС), новы канстытуцыйны орган невыразнага складу, будзе мець шырокія і неаднародныя паўнамоцтвы. Гэтыя паўнамоцтвы замахваюцца на кампэтэнцыі іншых дзяржаўных органаў. Прэзыдыюм УНС, склад і паўнамоцтвы якога таксама не вызначаныя, непазьбежна будзе адыгрываць вырашальную ролю на апэратыўным узроўні.
- Такім чынам, УНС носіць кляймо камуністычнага «дэмакратычнага цэнтралізму» і цягне за сабой зьліцьцё і канцэнтрацыю сіл. Яго галоўная мэта — захаваньне правілаў і кантролю за дзейным прэзыдэнтам краіны і яго атачэньнем назаўжды, што робіць гэта несумяшчальным з дэмакратычнымі каштоўнасьцямі, замацаванымі Радай Эўропы.
- Гэтая канстытуцыйная рэформа таксама зьяўляецца страчанай магчымасьцю для паляпшэньня статусу судовай улады. Ніякіх гарантый незалежнасьці не дадзена. Усе судзьдзі судоў агульнай юрысдыкцыі прызначаюцца на пасаду і вызваляюцца ад пасады прэзыдэнтам. Ніякага органа тыпу судовай рады ня ўведзена.
Што такое Вэнэцыянская камісія
Эўрапейская камісія за дэмакратыю праз права больш вядомая па назьве гораду, дзе яна зьбіраецца (Вэнэцыянская камісія). Яе стварылі 18 краін – сяброў Рады Эўропы неўзабаве пасьля падзеньня Бэрлінскага муру ў 1990 годзе.
Камісія адыграла ключавую ролю ў прыняцьці краінамі Ўсходняй Эўропы канстытуцый, якія адпавядаюць стандартам эўрапейскай канстытуцыйнай спадчыны.
Галоўнай задачай Камісіі зьяўляецца аказаньне канстытуцыйна-прававой дапамогі ў асноўным дзяржавам, якія ўдзельнічаюць у яе дзейнасьці.
Камісія дае заключэньні па запытах ня толькі дзяржаў, але і статутных органаў Рады Эўропы і міжнародных арганізацый, якія ўдзельнічаюць у яе працы.
Акрамя заключэньняў, Камісія таксама рыхтуе агульныя справаздачы па наступных асноўных кірунках:
- функцыянаваньне дэмакратычных інстытутаў і абарона асноўных правоў;
- выбары, рэфэрэндумы і палітычныя партыі;
- канстытуцыйнае правасудзьдзе.
У лютым 2002 году Камісія стала пашыраным пагадненьнем, якое дазволіла неэўрапейскім дзяржавам далучыцца да яе. Цяпер у камісію ўваходзяць 62 дзяржавы з розных кантынэнтаў.
Беларусь удзельнічае ў яе працы ў якасьці асацыяванага сябра.
Вэнэцыянская камісія складаецца зь «незалежных экспэртаў, якія атрымалі міжнароднае прызнаньне дзякуючы досьведу працы ў дэмакратычных інстытутах або ўкладу ў разьвіцьцё права і палітычнай навукі».
У яе склад уваходзяць, у прыватнасьці, выкладчыкі ВНУ, якія выкладаюць канстытуцыйнае і міжнароднае права, судзьдзі Вярхоўнага і канстытуцыйных судоў, дэпутаты нацыянальных парлямэнтаў, высокапастаўленыя службовыя асобы. Яны прызначаюцца дзяржавамі-чальцамі на чатырохгадовы тэрмін.
Канстытуцыйная рэформа ў Беларусі-2022. Асноўнае
Якія паўнамоцтвы прапануюць забраць у прэзыдэнта?
З тэксту Канстытуцыі прапануюць забраць наступныя палажэньні пра прэзыдэнта:
- прызначае шэсьць чальцоў Цэнтравыбаркаму;
- са згоды Савету Рэспублікі прызначае на пасаду старшыняў Канстытуцыйнага суду, Вярхоўнага суду, Вышэйшага гаспадарчага суду зь ліку судзьдзяў гэтых судоў;
- вызваляе ад пасады старшыню і судзьдзяў Канстытуцыйнага, Вярхоўнага і Вышэйшага гаспадарчага судоў, старшыню і сяброў Цэнтральнай камісіі па выбарах і правядзеньні рэспубліканскіх рэфэрэндумаў, генэральнага пракурора;
- прызначае на пасаду і вызваляе ад пасады старшыню Камітэту дзяржаўнага кантролю.
Якія паўнамоцтвы даюцца «Ўсебеларускаму народнаму сходу»
Праект замацоўвае статус «Усебеларускага народнага сходу» як паралельнай парлямэнту структуры з вышэйшымі за яго паўнамоцтвамі.
Сярод іх:
- «Усебеларускі народны сход» зацьвярджае асноўныя кірункі ўнутранай і замежнай палітыкі, ваенную дактрыну, канцэпцыю нацыянальнай бясьпекі;
- зацьвярджае праграмы сацыяльна-эканамічнага разьвіцьця Рэспублікі Беларусі;
- заслухоўвае прэм’ер-міністра аб выкананьні праграмы сацыяльна-эканамічнага разьвіцьця Рэспублікі Беларусі;
- прапануе зьмены і дадаткі ў Канстытуцыю;
- прапануе правядзеньне рэспубліканскіх рэфэрэндумаў;
- мае права разглядаць пытаньне аб легітымнасьці выбараў;
- прымае рашэньне аб зьняцьці прэзыдэнта з пасады ў выпадку сыстэматычнага або грубага парушэньня ім Канстытуцыі альбо зьдзяйсьненьня дзяржаўнай здрады ці іншага цяжкага злачынства.
Што яшчэ ў праекце новай Канстытуцыі
- Здымаецца артыкул аб бестэрміновым прэзыдэнцтве, вяртаецца абмежаваньне двума тэрмінамі: «Адна і тая ж асоба можа быць прэзыдэнтам ня больш за два тэрміны». Але правіла мае дзейнічаць толькі для новаабраных прэзыдэнтаў.
- Уводзіцца імунітэт для былога прэзыдэнта: «Прэзыдэнт, які спыніў выкананьне сваіх паўнамоцтваў, ня можа быць прыцягнуты да адказнасьці за дзеяньні, учыненыя ў сувязі з ажыцьцяўленьнем ім прэзыдэнцкіх паўнамоцтваў».
- Закрываецца магчымасьць абірацца прэзыдэнтам тым, хто часова зьехаў: «Прэзыдэнтам можа быць абраны грамадзянін Рэспублікі Беларусі па нараджэньні, не маладзейшы за 40 гадоў, які валодае выбарчым правам, пастаянна пражывае ў Рэспубліцы Беларусі ня менш за 20 гадоў непасрэдна перад выбарамі, які ня мае і ня меў раней грамадзянства замежнай дзяржавы, або дазволу на жыхарства, або іншага дакумэнту замежнай дзяржавы, які дае права на льготы і іншыя перавагі».
- З праекту выключаны артыкул пра імкненьне Беларусі зрабіць сваю тэрыторыю бязьядзернай зонай, а дзяржаву – нэўтральнай.
«Заключныя і пераходныя палажэньні» праекту Канстытуцыі
- Паводле артыкулу 143 абмежаваньні на прэзыдэнцкія тэрміны ўступяць у сілу толькі пасьля наступных прэзыдэнцкіх выбараў: «Зьмены Канстытуцыі, якія абмяжоўваюць колькасьць тэрмінаў, на працягу якіх адна і тая ж асоба можа займаць пасаду прэзыдэнта, уступаюць у сілу зь дня ўступленьня на пасаду зноў абранага прэзыдэнта». Паводле літары артыкулу, Лукашэнка можа балятавацца ў прэзыдэнты яшчэ прынамсі двойчы.
- Таксама паводле артыкулу 143 ніякіх датэрміновых выбараў не прадугледжана, у тым ліку і прэзыдэнцкіх: «Дзяржаўныя органы (службовыя асобы) ажыцьцяўляюць сваю дзейнасьць на працягу тэрміну, на які яны былі ўтвораныя (абраныя, прызначаныя), альбо да спыненьня іх паўнамоцтваў ва ўстаноўленым парадку.
- Паводле артыкулу 144 дзейны кіраўнік дзяржавы можа прэтэндаваць на пасаду старшыні Ўсебеларускага народнага сходу: «Закон, які вызначае кампэтэнцыю, парадак фармаваньня і дзейнасьці Ўсебеларускага народнага сходу, падлягае прыняцьцю на працягу году з дня ўступленьня ў сілу зьменаў Канстытуцыі. У мэтах арганізацыі належнай працы Ўсебеларускага народнага сходу прэзыдэнт, які займае гэтую пасаду на дату ўступленьня ў сілу зьменаў Канстытуцыі, можа быць абраны старшынём Усебеларускага народнага сходу».
