З восені 2021 году пад Гомлем, на месцы пахаваньня ахвяр сталінскіх рэпрэсій, ішлі раскопкі. 52-і пошукавы батальён Міністэрства абароны і пракуратура прыйшлі да высновы, што там пахаваныя мірныя жыхары, забітыя гітлераўцамі. Пахаваных прылічылі да ахвяр «генацыду беларускага народу». Хто ж папраўдзе быў пахаваны пад Гомлем?
«Пракуратура завяла крымінальную справу, у раскопках удзельнічалі археолягі і навукоўцы»
У 1995 годзе рэгіянальныя выданьні Гомля паведамілі, што пад горадам былі свае Курапаты. Там былі знойдзены парэшткі людзей, масавыя пахаваньні. Пракуратура распачала крымінальную справу.
На месцы пахаваньняў пачаліся раскопкі.
У работах удзельнічалі археолягі з абласнога краязнаўчага музэю і ГДУ ім. Ф. Скарыны. У 1997 годзе ў навуковым зборніку, прысьвечаным рэпрэсіям, старшы навуковы супрацоўнік краязнаўчага музэю Аляксандар Штыменка падрабязна патлумачыў знаходкі падчас раскопак і падвёў рысу: «Расстрэлы ажыцьцёўлены ў сьціслыя тэрміны кастрычніка-лістапада 1937 года».
З першай раскапанай магілы вынялі парэшткі 44 чалавек. «За некаторым выключэньнем, практычна ўсе чэрапы мелі 1-2 кулявыя адтуліны ў патылічнай косьці і буйныя праломы ў лобнай і цемянной», — піша навуковец.
У магіле былі знойдзены гільзы.
Сярод знаходак — абутак, дамінавалі рэшткі ялавых ботаў. Абутак фабрычнай вытворчасьці, з таўром 1937 году. У магіле былі і савецкія манэты, выпушчаныя ў 1930-1936 гадах.
Археолягі знайшлі футарал ад расчоскі, на ім былі надпісы, надрапаныя вострым прадметам. «У выніку расшыфроўкі высьветлілася, што ўладальнік дадзенага футарала быў арыштаваны ў аўторак 19 жніўня 1937 году і знаходзіўся пад сьледзтвам да чацьвярга 7 кастрычніка 1937 году. Мяркуючы па надпісе, 29 жніўня чалавеку былі выстаўленыя абвінавачаньні ў здрадзе Радзіме, падрыхтоўцы ўзброенага паўстаньня, правядзеньні тэрарыстычных актаў, прапагандзе і агітацыі супраць савецкай улады.
«Варта адзначыць поўную адсутнасьць усякай сувязі могільніку з пэрыядам Вялікай Айчыннай вайны, у прыватнасьці з паўзямлянкамі, разьмешчанымі вакол пахаваньняў. Як адзначалася вышэй, магіла № 3 была часткова перакрытая катлаванам невядомай паўзямлянкі, наяўнасьць якой у першы час бянтэжыла многіх. Пры дэталёвым яе вывучэньні высьветлілася, што яна не мае нічога агульнага з пахаваньнем, якое дасьледуецца.
Зьяўленьне паўзямлянак варта аднесьці да лістапада 1943 году, калі перад пачаткам Гомельска-Рэчыцкай апэрацыі войскаў Беларускага фронту гамяльчане хаваліся ў лясах ад адыходзячых фашыстаў. Баючыся ўзмацненьня партызанскай групоўкі ў сябе ў тыле, немцы накіроўвалі сюды карную экспэдыцыю, у выніку якой асноўная частка ўцекачоў была расстраляная (з аўтаматычнай зброі) і расьсеяная па лесе. Тыя, хто застаўся ў жывых, сьцьвярджаюць, што пахаваньняў фашысты не рабілі. Усе целы былі вывезеныя ў горад сваякамі загінулых», — напісаў аўтар дасьледаваньня.
Ён прыйшоў да высновы: «Расстрэлы ажыцьцёўлены ў сьціслыя тэрміны кастрычніка-лістапада 1937 году».
На месцы пахаваньняў ахвяр быў пастаўлены невялікі помнік, крыж. Большы крыж усталявалі ля шашы Гомель — Чарнігаў у пачатку 90-х каталіцкія вернікі. Штогод яны прыходзяць сюды на Дзяды 2 лістапада, каб памаліцца за ахвяр сталінскіх рэпрэсій.
«Мясцовыя жыхары дакладна паказалі месца расстрэлаў рэпрэсій»
У траўні 2005 году ў лесе каля шашы Гомель — Чарнігаў, толькі зьлева ад яе, пачаў раскопкі 52-і пошукавы батальён Міністэрства абароны. Тут былі знойдзены масавыя пахаваньні расстраляных людзей. Адразу ж, ад пачатку раскопак, вайскоўцы сьцьвярджалі, што тут пахаваныя «мірныя жыхары, расстраляныя фашыстамі ў гады вайны». Камэнтары вайскоўцы давалі інфармацыйнаму агенцтву «БелаПАН».
Журналісты і актывісты Гомля апыталі жыхароў навакольных вёсак. Яны сьцьвярджалі, што на гэтым месцы стралялі і закопвалі ахвяр сталінскіх рэпрэсій. Па выніках апытаньняў быў зьняты фільм «Лес сьмерці». Цяпер зь невядомых прычынаў ён заблякаваны на розных плятформах, у тым ліку на Youtube.
Сярод іншага, жыхары вёскі Кантакузаўка расказвалі журналістам, што ў 1937 годзе толькі ў гэтай вёсцы былі арыштаваныя 20 чалавек. «Майго тату забралі сярод ночы і павезьлі ў Гомель. Яго, малапісьменнага, абвінавацілі ў сувязях з замежнай выведкай. Тату расстралялі, у 1956 годзе рэабілітавалі. Мы ўсе ведалі, што стралялі людзей у гэтым лесе. Іх прывозілі начамі на аўтамабілях», — распавядала БелаПАН ураджэнка вёскі Кантакузаўка Вера Вінакурава.
Жыхарка Кантакузаўкі Вольга Маржанава казала, што яе тату забралі ў 1937 годзе.
«Мне было дзесяць гадоў, але я добра памятаю, як яго забралі. Больш я яго ніколі не бачыла. Адзін міліцыянт сказаў па сакрэце нашай аднавяскоўцы, што яго і іншых сялян расстралялі ў Батуліншчыне, у лесе. Пасьля тых падзей нас прымушалі садзіць сасновы лес. Але нават коні ўсталі на дыбы і не хацелі ісьці далей. Мы ўбачылі там рукі, якія тырчалі зь зямлі, галошы, ірваную вопратку», — апавядала ў 2007 годзе Вольга Маржанава.
Па выніках раскопак 52-і батальён выказаўся, што «няма падстаў гаварыць, што пад Гомлем пахаваныя рэпрэсаваныя грамадзяне».
«Тут будзе помнік генацыду беларускага народу»
Пасьля падзей 2020 году ў Беларусі Аляксандар Лукашэнка і ягоныя падначаленыя актыўна загаварылі пра «генацыд беларускага народу». Праходзілі канфэрэнцыі, выдаваліся зборнікі, прэзэнтацыі і даклады.
Увосень 2021 году 51-ы пошукавы батальён Міністэрства абароны пачаў раскопкі ў лесе каля шашы Гомель — Чарнігаў. Раскопкі ідуць і дагэтуль, але пракуратура і ўлады ўжо заявілі, што ў лесе пад Гомлем пахаваны мірныя жыхары, расстраляныя нацыстамі. Улады выступілі з ініцыятывай стварэньня помніка «генацыду беларускага народу» на месцы правядзеньня раскопак.
Калі ў жніўні 2022 году выданьне «Флашток» заўважыла мапу на сайце ўпраўленьня капітальнага будаўніцтва, дзе былі пазначаныя месцы сталінскіх рэпрэсій, і напісала пра гэта, прапагандысты выпусьцілі шэраг «абвяржэньняў».
Пракурор вобласьці Віктар Марозаў заявіў, што ў Чонкаўскім лесе пахаваны «нявінныя ахвяры часоў Вялікай Айчыннай вайны». «У нас няма ніякіх сумневаў, што гэта менавіта ахвяры фашызму. І хоць ілжэгісторыкі спрабуюць сьцьвярджаць адваротнае, я аўтарытэтна заяўляю, што ніякіх сьлядоў ахвяр 1937 году ў расстрэльных ямах ня выяўлена», — сказаў пракурор вобласьці.
У выданьні зазначылі, што аўтар схемы, на якой пазначаны месцы пахаваньняў ахвяр рэпрэсій, — «беглы гісторык з Гомля Яўген Малікаў» (Гісторык і краязнаўца выкладаў у Гомельскім дзяржаўным унівэрсытэце транспарту, пасьля пратэстаў 2020-га быў звольнены, — РС).
«Дзіўна, чаму тэма пра расстрэлы НКУС працягвае мусіравацца. Бо ніхто не адмаўляе, што сталінскія рэпрэсіі былі ў нашай гісторыі. Аднак спэцыялісты адзначаюць: органы НКУС ня маюць дачыненьня да пахаваньняў у Чонкаўскім лесе», — піша аўтар артыкулу.
Што тычыцца раскопак 1995 году, то «ёсьць прычыны ім не давяраць».
«У 90-я гады тут праводзілі раскопкі і выявілі некалькі ям. Зрабілі павярхоўную выснову, што гэта пахаваньні часоў рэпрэсій 1937 году. Такое меркаваньне існавала аж да канца 2021-га, пакуль пракуратура, 52-і батальён Мінабароны і іншыя спэцыялісты не прыступілі да дбайных раскопак. Праверылі ўжо 16 ямаў і абверглі ранейшую вэрсію», — патлумачыў навуковы супрацоўнік аддзелу археалёгіі і аховы гісторыка-культурнай спадчыны музэю Гомельскага палацава-паркавага ансамбля Румянцавых і Паскевічаў Юры Панкоў.
Тым часам Генэральная пракуратура Беларусі таксама адрэагавала на спрэчкі ў СМІ і грамадзтве пра раскопкі пад Гомлем: распачала крымінальную справу на выданьні «Флагшток» і Zerkalo.io. Справа распачатая за «адмаўленьне генацыду беларускага народу» (артыкул 130-2 КК). Імаверна, што крымінальная справа зьвязаная з публікацыяй артыкулу пра мапу, дзе пазначаныя месцы пахаваньняў ахвяр рэпрэсій.
У Гомельскай вобласьці ў 30-40 гады былі рэпрэсаваны тысячы чалавек. Зьвесткі пра іх захоўвае ў тым ліку кніга «Памяць», якая ёсьць у кожным раёне вобласьці. Часам у кнігах — дзясяткі расстраляных з аднолькавым прозьвішчам з адной невялікай вёскі. Напрыклад, пад рэпрэсіі трапілі жыхары вёскі Рудня Нісімкавіцкая Чачэрскага раёну. У раённай кнізе «Памяць» — дзясяткі рэпрэсаваных Гулевічаў. Але ніхто не дае адказу, дзе яны былі пахаваныя. Як і тысячы іншых расстраляных.
