Як заяўляюць камандзіры палка «Азоў», на тэрыторыі камбінату застаюцца каля тысячы ўкраінскіх вайскоўцаў, якія працягваюць абараняцца. Усе гэтыя людзі хаваюцца ў бамбасховішчах і тэхнічных тунэлях пад камбінатам.
У інтэрвію «Настоящему времени» генэральны дырэктар «Азоўсталі» Энвэр Цкітышвілі расказаў аб шматпавярховым падземным тэхнічным горадзе і запасах харчоў і вады. Іх пачалі рабіць яшчэ ў 2015 годзе.
Полк «Азоў» — раней ультраправая добраахвотніцкая група, якая цяпер уваходзіць у склад Нацыянальнай гвардыі Ўкраіны. «Азоў» узьнік у 2014-м, калі Расея пачала агрэсію на Данбасе. Многія прыхільнікі лічаць яго патрыятычнай і эфэктыўнай часткай сіл абароны краіны.
— Чым быў завод «Азоўсталь» для Марыюпалю да вайны?
— Камбінат «Азоўсталь» гістарычна быў самым магутным прадпрыемствам чорнай мэталюргіі ва Ўкраіне. Мы выраблялі ад шасьці да сямі мільёнаў тон сталі за год. Мы адзіны завод ва Ўкраіне, які выпускаў рэйкавую прадукцыю для «Укрзалізніцы» і забясьпечваў ёю нават у савецкія часы практычна ўсю эўрапейскую частку СССР. Пазьней мы, адзіныя ў незалежнай Украіне, рабілі ўсе маркі сталі для абароннай прамысловасьці: браню для бэтээраў і для танкаў, напрыклад.
У нас было 800 унікальных марак сталі. Яшчэ 4,5 тысячы марак сталі — паводле клясыфікатара. Мы выпускалі і ліставую сталь, і гатункавую сталь для патрэб вугальнай прамысловасьці, для будаўнікоў, трубавую нарыхтоўку. Велізарны асартымэнт. Усё, акрамя арматуры, скажам так.
— Пра «Азоўсталь» часта кажуць, што гэта «горад у горадзе». Растлумачце, калi ласка, што менавiта гэта значыць.
— На прадпрыемстве да 24 лютага 2022 году працавалі 10 837 чалавек. Разам з членамі іх сем’яў — каля 20-25 тысяч, плюс падрадчыкі і іхныя сем’і. Так ці інакш з «Азоўстальлю» былі зьвязаныя 35-40 тысяч чалавек. Ён бы крыніцай іх фінансавага дабрабыту. Але ня гэта галоўнае. Галоўнае тое, што па архітэктурных патрабаваньнях СССР усе мэталюргічныя прадпрыемствы абавязаны былі мець бамбасховішчы як асобныя збудаваньні для абароны людзей.
На «Азоўсталі» такіх было 36 штук. 34 — у працоўным стане.
Плюс да гэтага, паводле тых жа патрабаваньняў, усюды ёсьць тэхнічныя тунэлі. Гэта паўнавартасныя бэтонныя збудаваньні. У нас на камбінаце ёсьць міжпавярховыя памяшканьні шырынёй пяць мэтраў, сем мэтраў. Галоўным чынам гэта ад двух да двух з паловай мэтраў шырыні і вышынёй ад двух да трох мэтраў. Знаходзіцца кожны з гэтых тунэляў на некалькіх паверхах. Гэта значыць, ён знаходзіцца на глыбіні ад 2 да 8 мэтраў. Як быццам пад цэхам закапаны шматпавярховы дом. Усё з бэтону.
Даўжыня тунэляў тоўсталіставога цэху, напрыклад, большая за пяць кілямэтраў, таму што сам цэх даўжынёй кілямэтар. Іх там некалькі. Мы неяк спрабавалі палічыць па чарцяжах, дайшлі да сямі кілямэтраў, пасьмяяліся і кінулі. Толькі пад адным цэхам выкладзена кабэльна-дротавай прадукцыі на 75 кілямэтраў. На глыбіні ад двух да васьмі мэтраў пад «Азаўстальлю» знаходзіцца цэлы тэхнічны шматпавярховы горад.
— Усе вышэйпералічаныя прычыны і прывялі да таго, што «Азоўсталь» стала апошнім магчымым сховішчам? Я так разумею, што спачатку менавіта там вельмі шмат людзей спрабавала схавацца.
— Мы перажылі 2014 год. Калі 24 студзеня 2015 году гэтыя нелюдзі абстралялі Марыюпаль першы раз, загінулі больш за 30 чалавек. Адзінаццаць былі «азоўстальцамі», чацьвёра зь іх — дзеці. Мы вельмі сур’ёзна задумаліся тады ў кампаніі і зразумелі, што па прамым радыюсе лінія фронту знаходзіцца ад камбінату на адлегласьці ад васьмі да дзесяці кілямэтраў. Мы знаходзіліся ў дасяжнасьці артылерыі ворага.
У 2015-м мы вырашылі, што будзе правільна пачаць трэнаваць нашых людзей і давесьці да ладу падземныя камунікацыі і сховішчы. У нас ёсьць трэнавальныя фільмы кампаніі Metinvest, якія тлумачаць, хто куды павінен спускацца, як спускацца па сходах, куды якія цэхавыя падразьдзяленьні павінны ісьці, у якія бамбасховішчы, каб выратавацца. Адначасова ў 34 бамбасховішчах можа знаходзіцца 12 006 чалавек, згодна з плянам грамадзянскай абароны. Пасьля чатырох-пяці трэніровак супрацоўнікі навучыліся эвакуавацца за дзьве хвіліны сорак сэкундаў.
Мы ніколі ня думалі, што будуць авіяцыйныя ўдары бомбаў вагой ад 500 кіляграмаў да 5 тон. У 2015 годзе мы разьлічвалі на артылерыйскія ўдары. Мы пачалі на ўсялякі выпадак назапашваць ваду і прадукты. Была вызначаная колькасьць вады, індывідуальных пакетаў харчаваньня ў лядоўнях сталовак. Мы плянавалі схаваць гэта ў тунэлі, бо ў бамбасховішчы будуць знаходзіцца людзі.
Мы зьвярнуліся да людзей і сказалі, што, калі іхнаму жыцьцю будзе нешта пагражаць, неадкладна бегчы на камбінат і спускацца ў бамбасховішча. Ахове была дадзена каманда прапускаць усіх: супрацоўнік не супрацоўнік, ці працаваў ты калі-небудзь, не працаваў у нас — значэньня ня мае, бярыце ўсіх — старых, дзяцей. Мы ўсіх будзем прымаць.
З эвакуаваных цывільных з «Азоўсталі» было чалавек пятнаццаць мэталюргаў. Астатнія 170 — проста жыхары Марыюпалю, якія нам паверылі і дзякуючы гэтаму выратаваліся ў бамбасховішчах. І, вядома, іх выратавалі героі «Азова», якія стрымалі ворага.
Ёсьць яшчэ адна асаблівасьць камбінату «Азоўсталь»: ён з трох бакоў акружаны вадой — морам і ракой. Гэта дазваляе мець натуральныя перашкоды на шляху ворага.
— Нават мне, чалавеку, які ніколі ня быў у Марыюпалі, слухаць ваша апавяданьне цяжка. Пры гэтым я чую нейкую зусім неймаверную пяшчоту ад чалавека ў адносінах да заводу.
— Мы яе па-вар’яцку любім, нашу прыгажуню «Азоўсталь». Вядома, калі я гляджу кадры, якімі мы абменьваемся і якія ёсьць у інтэрнэце, у мяне сьлёзы на вачах. Я як дырэктар заводу ведаў усіх начальнікаў цэхаў, я ведаў шматлікіх чальцоў іх сем’яў. Былі выпадкі, калі, каб пераканаць супрацоўніка праяўляць большую цікавасьць да працы, я тэлефанаваў ягоным бацькам дадому, як у школе. І казаў: «Клаўдзія Васілеўна, можна папрасіць вас неяк па-мацярынску паўплываць на маладога чалавека? Я ўжо тройчы зь ім гутарыў, ён мяне ня слухае».
— Колькі гадоў вы там працуеце?
— 12 гадоў. Я прыйшоў 25 верасьня 2010 году.
— Вы ведаеце, колькі людзей было ў самым пачатку вайны ў сховішчах камбіната?
— Першыя чатыры-пяць дзён мы займаліся тым, што спынялі завод. Яго ніколі не спынялі цалкам за пасьляваенную гісторыю Савецкага Саюзу і незалежнай Украіны. Інструкцыя ня ўлічвае ўсіх нюансаў. Раіліся адзін з адным. Камбінат мы спынілі вельмі граматна, не дапусьціўшы выкіду шкодных газаў у атмасфэру Марыюпалю, ні CO ў даменным цэху, ні коксавага газу ў КХП — коксахімічнай вытворчасьці. Не дапусьцілі разьліву бэнзолу, разьліву смалы. Мы лякалізавалі і выштурхалі цыстэрны ў раён шлакавай гары, дзе ніякіх людзей няма, бамбасховішчаў няма.
Людзі прыходзілі на працу пад абстрэламі. Звычайныя людзі, начальнікі цэхаў узялі дзьве машыны хуткай дапамогі, якія знаходзіліся на тэрыторыі камбінату «Азоўсталь», селі самі за стырно і пачалі езьдзіць па горадзе, зьбіраць людзей і прывозіць іх на камбінат «Азоўсталь». Яны сабралі каля 300 чалавек. Роўна праз тры дні салдаты РФ пачалі страляць па «хуткай», разьбілі дзьве машыны. Пасьля ўжо хадзілі па кватэрах, папярэджвалі, звалі. Гэта яшчэ калі полк «Азоў», памежнікі і марская пяхота ўтрымлівалі горад, калі яшчэ ўнутры Марыюпалю не было баёў, толькі на ўскраінах.
Празь пяць дзён без вады ў чалавека пачынаецца хвароба нырак, страшныя галаўныя болі. Празь сем-дзесяць дзён ён не вытрымлівае, пачынае качацца проста ў страшным болі. Перад самымі ваеннымі дзеяньнямі для тэхнічных патрэб мы купілі дзьве ўстаноўкі осмасу. Устаноўка зваротнага осмасу — гэта пітная вада па санітарных нормах, якую мы з вамі п’ём з крана. Дазваляецца да 25 міліграмаў на літар мець нейкіх прымешак, якія бясьпечныя для здароўя чалавека.
На камбінаце «Азоўсталь» было абсталяваньне, якое дапускала не вышэй за 6 мг/л. Вось гэтае абсталяваньне мы пачалі ў першую чаргу ратаваць, занасіць у тыя памяшканьні, дзе мы маглі потым дабрацца да іх і піць гэтую ваду. Любую ваду, хоць тэхнічную, хоць з каналізацыі заліць, і са зваротнага боку пальецца H2O.
Вайна Расеі супраць Украіны
- А 5-й гадзіне раніцы 24 лютага 2022 году кіраўнік Расеі Ўладзімір Пуцін заявіў пра пачатак ваеннай апэрацыі супраць Украіны на Данбасе па просьбе груповак «ДНР» і «ЛНР». 21 лютага падчас тэлезвароту да расейцаў Пуцін назваў так званыя «ДНР» і «ЛНР» незалежнымі дзяржавамі ў межах абласьцей. 22 лютага Савет Фэдэрацыі ратыфікаваў гэтае рашэньне.
- Расейскія войскі атакавалі ў тым ліку з тэрыторыі Беларусі, выкарыстоўваючы лётнішчы, базы і дарогі. Прадстаўнікі рэжыму Лукашэнкі апраўдваюць вайну, яго праціўнікі лічаць тэрыторыю Беларусі акупаванай, многія заклікаюць да супраціву расейскім захопнікам.
- Насуперак заявам Пуціна пра атакі выключна на вайсковыя аб'екты, расейцы бамбяць школы, дзіцячыя садкі і жылыя кварталы ўкраінскіх гарадоў.
- 2 красавіка 2022 году, пасьля вызваленьня гораду Буча пад Кіевам, фотакарэспандэнты апублікавалі дзясяткі фотаздымкаў, на якіх відаць сотні нябожчыкаў, ахвяр масавых забойстваў, учыненых расейскімі войскамі. Многія пахаваныя ў стыхійных брацкіх магілах. Вялікія разбурэньні прынесла расейская акупацыя і Барадзянцы.
- З 24 лютага Расея захапіла толькі адзін абласны цэнтар — Херсон. Расейскія войскі адступілі зь яго і з правабярэжнай часткі Херсонскай вобласьці ў лістападзе 2022 году. Горад быў акупаваны расейскімі войскамі ў першыя дні вайны фактычна без баёў. Увосень 2022 году ўкраінскія войскі правялі маштабны контранаступ, у выніку якога расейскія сілы пакінулі большасьць сваіх пазыцый у Харкаўскай вобласьці.
- Нягледзячы на першапачатковыя заявы Пуціна пра тое, што акупацыя ўкраінскіх тэрыторыяў не ўваходзіць у пляны ўварваньня, 30 верасьня 2022 году была абвешчана анэксія чатырох вобласьцяў Украіны (Данецкай, Запароскай, Луганскай і Херсонскай), у тым ліку і тэрыторыяў, якія Расея не кантралявала.
- 21 верасьня 2022 году Пуцін заявіў пра мабілізацыю ў Расеі. Пасьля гэтай заявы тысячы расейцаў накіраваліся на памежныя пункты і пачалі выяжджаць у Грузію, Казахстан, Армэнію, Манголію, Фінляндыю і іншыя краіны. У самой Расеі праціўнікі вайны падпалілі некалькі вайсковых камісарыятаў.
- У 2023 годзе Лукашэнка і Пуцін заявілі пра разьмяшчэньне ў Беларусі расейскай ядзернай зброі. 13 чэрвеня Лукашэнка сказаў, што частка ядзернай зброі ўжо дастаўлена з РФ у Беларусь. 16 чэрвеня Пуцін таксама заявіў, што першыя ядзерныя зарады ўжо дастаўленыя на тэрыторыю Беларусі, а астатнюю частку перамесьцяць «да канца лета або да канца году».
- 3 верасьня ўкраінскі брыгадны генэрал Аляксандар Тарнаўскі заявіў, што Ўзброеныя сілы Ўкраіны прарвалі першую лінію абароны на запароскім кірунку, на якую расейцы выдаткавалі больш за ўсё рэсурсаў.
- У канцы 2023 і на пачатку 2024 расейцы працягвалі масавыя абстрэлы ўкраінскіх гарадоў: Дніпры, Кіеве, Харкаве, Адэсе і іншых месцах дзясяткі людзей загінулі і атрымалі раненьні. Украінскі бок у адказ абстрэльваў расейскі Белгарад, некалькі чалавек загінулі. Узброеныя сілы дзьвюх краін рэгулярна атакуюць падкантрольныя адна адной тэрыторыі бесьпілётнікамі.
- Агулам з пачатку 2024 году ўкраінскія дроны пашкодзілі 18 расейскіх НПЗ, што прывяло да скарачэньня вытворчасьці амаль на 14%. У сакавіку былі атакаваныя такія абʼекты, як Разанскі НПЗ «Раснафты» і завод «Лукойла» ў Кстове ў Ніжагародскай вобласьці. Абодва ўваходзяць у топ-10 найбуйнейшых НПЗ Расеі і забясьпечваюць бэнзінам Маскву.
- 6 жніўня 2024 году Ўкраіна пачала апэрацыю ў Курскай вобласьці. 19 жніўня прэзыдэнт Украіны Ўладзімір Зяленскі заявіў, што пад кантролем Украіны ў ходзе апэрацыі Ўзброеных сілаў Украіны знаходзяцца 92 паселішчы Курскай вобласьці Расеі. Галоўнакамандуючы Ўзброенымі сіламі Ўкраіны Аляксандар Сырскі ўдакладніў, што такіх населеных пунктаў 82. Улады Ўкраіны заявілі пра стварэньне ваенных камэндатураў і арганізацыі перадачы «гуманітарнай дапамогі ў населеныя пункты, якія знаходзяцца пад кантролем Украіны». Экспэрты Інстытуту вывучэньня вайны, прааналізаваўшы заявы і відэаматэрыялы з геалякацыяй, выказалі меркаваньне, што Ўкраіна кантралюе ў Курскай вобласьці ня ўсю тэрыторыю ў заяўленых межах прасоўваньня.
- 16-18 жніўня ўкраінскія сілы падарвалі тры масты, якія мелі стратэгічнае значэньне для матэрыяльна-тэхнічнага забесьпячэньня групоўкі расейскіх войскаў ва Ўкраіне і вайсковай авіяцыі, якая базуецца ў Курскай вобласьці.
- 17 лістапада Джо Байдэн зьняў абмежаваньні на нанясеньне ўдараў амэрыканскай дальнабойнай зброяй па тэрыторыі Расеі.
- Незалежная праверка інфармацыі пра ваенныя дзеяньні, якую даюць афіцыйныя асобы розных бакоў, не заўсёды магчымая.
