«Невядомы Менск. Гісторыя зьнікненьня». Кніга першая.
Адкуль руіны на Замчышчы
З самага пачатку акупацыі новыя ўлады ў напаўразбураным Менску сутыкнуліся з дэфіцытам таго, што сёньня мы назвалі б жылымі і офіснымі памяшканьнямі. Трэба было расьсяляць і шматлікія адміністрацыйныя органы, і вайскоўцаў, і службы бясьпекі, і мясцовых пагарэльцаў.
Дэфіцыт жылой плошчы адчуваўся асабліва востра на працягу ўсяго часу акупацыі. Вышэй ужо згадвалася, што толькі паводле стану на 20 кастрычніка 1941 году ў Менску было выдадзена каля 7 тысячаў ордэраў на новае жытло. Пачынаючы ад 1942 году ў Менску ўвесь час павялічвалася колькасьць вайскоўцаў, што было зьвязана з апэратыўнай абстаноўкай на фронце, адтуль таксама прыбывала шмат параненых. Усё гэта яшчэ больш павялічвала дэфіцыт жытла.
Аб гэтым дэфіцыце сьведчаць і архівы акупацыйных органаў улады, і тагачасны друк. Многім менчукам у ваенныя гады было загадана пакінуць іх кватэры ў мураваных дамах у цэнтры гораду і перасяліцца ў захаваныя драўляныя дамы на ўскраінах або ў вызваленыя пасьля ліквідацыі гета і забойства яго вязьняў кватэры.
Дакумэнты аб такіх прымусовых высяленьнях захаваліся ў архівах. Вось адзін з такіх загадаў:
«Гр-цы Щемелевай
Вул. Інтэрнацыянальная № 10 кв.
Па распараджэньні Загадчыка Жыладдзела памяшканьне, якое Вы займаеце, прызначана для патрэб гораду. На падставе гэтага Вам належыць не пазьней 8/VI-43 г. 8 гадзін раніцы аслабаніць займаемую Вамі кватэру і перасяліцца на вуліцу Ратамскую № 27 кв.3
8 красавіка 1943
Агент кватэрнага пададдзелу М. Г. К
(подпіс неразборлівы — С. А.)».
1 сакавіка 1944 году «Беларуская газэта», расказваючы пра нараду кіраўнікоў аддзелу Менскага гарадзкога камісарыяту, прызнавала наяўнасьць у горадзе вострага жыльлёвага крызісу:
«... Таксама вялікая ўвага была прысьвечаная на прышласьць вырашэньня жыльлёвага пытаньня, якое стварае самыя вялікія цяжкасьці ў сувязі з разбурэньнямі, якія пацярпеў горад у выніку вайны...»
А праз паўтара месяца гэтае самае выданьне пісала:
«За час ад 1.І.44 да 1.IV.44 г. было абсьледавана 677 сем’яў, якія падалі заявы аб паляпшэньні жыльлёвых умоваў. У выніку гэтыя 3836 чалавек атрымалі каля 16 135 кв. м. жыльлёвае плошчы. Апрача гэтага, 10 пакояў атрымалі пагарэльцы. Вялікую дапамогу дае аддзел уцекачам. За апошні час уцекачы атрымалі 1776 пакояў... Адкуль жа бяруцца гэтыя дадатковыя плошчы? Перш за ўсё за кошт рамонту і належнага ўладкаваньня запушчаных і безгаспадарчых кватэраў, а таксама і за кошт адшуканьня дадатковае кватэрнае плошчы...»
Канстатацыя дэфіцыту памяшканьняў у акупаваным Менску спатрэбілася мне тут для хоць і простай, але вельмі важнай высновы — зь яе вынікае, што цэлыя, ня спаленыя і не пашкоджаныя бомбамі дамы ў Менску зносіцца не маглі. Зносілі толькі спаленыя або часткова разбураныя будынкі.
Асобна стаіць пытаньне разбурэньняў на Замчышчы.
Ключавую ролю ў вызначэньні таго, што менавіта і калі зьнікла ў гістарычным цэнтры Менску, у тым ліку ў Старым горадзе, маюць нямецкія аэрафотаздымкі 1941–1944 гадоў, якія цяпер захоўваюцца ў Нацыянальным архіве ЗША — гэты архіў люфтвафэ пасьля вайны быў вывезены ў Вашынгтон з амэрыканскай зоны акупацыі.
Паводле аэрафотаздымкаў лета 1941 году чатыры вуліцы Замчышча — Замкавая, Падзамкавая, Завальная і Нова-Мясьніцкая не былі пашкоджаныя ні бомбамі, ні пажарамі, а ўсе дахі дамоў, разьмешчаных на гэтых вуліцах — цэлыя. Таксама не былі спаленыя і будынкі на паўднёва-ўсходнім (бліжэйшым да Верхняга гораду) баку Нізкага рынку.
Паводле аэрафотаздымкаў верасьня 1942 году, больш за палову будынкаў на гэтых чатырох вуліцах спаленыя і страцілі дахі. Асабліва ўражвае, што спаленая амаль уся ўнутрызамкавая частка вуліцы Замкавай, яе цотны правы бок, які быў шчыльна, сьцяна да сьцяны, забудаваны 2-3-павярховымі дамамі.
Здымкі восені 1943 году не фіксуюць нейкіх зьменаў на Замчышчы, будынкі па-ранейшаму ня маюць дахаў, але цэлыя. Затое на некалькіх здымках, зробленых 28 траўня 1944 году, зафіксаваныя драматычныя зьмены — амаль уся забудова Замчышча разбураная, засталося паўтара-два дзясяткі раскіданых у розных месцах Замкавай гары дамоў і гаспадарчых пабудоваў, зь іх дахі захаваліся толькі на 10–12 будынках.
Вуліцы Стара-Мясьніцкая, Падзамкавая, Замкавая, Завальная і Нова-Мясьніцкая практычна перасталі існаваць — засталіся толькі іх трасы з адзінкавымі будынкамі. Цалкам зьніклі квартал паміж Рыбным рынкам і вуліцай Вольнай, квартал паміж Вольнай і Нізкім рынкам, а самы стары наш мураваны квартал паміж вуліцамі Вольнай і Дзям’яна Беднага разбураны на 35-40 працэнтаў.
Самая значная і самая прыгожая вуліца Старога гораду — Дзям’яна Беднага, колішняя Казьмадзям’янаўская — амаль цалкам захавалася да прыходу савецкіх войскаў і (увага!) была зьнесена пасьля вайны. На некаторых дамах вуліцы нават захоўваліся дахі, а ў трох-чатырох дамоў на яе правым баку (калі глядзець зьнізу) абсыпаліся франтоны.
Да прыходу савецкіх войскаў захаваўся і самы вузкі кавалак вуліцы Калініна пры яе выхадзе на Нізкі рынак, а два дамы на гэтым участку вуліцы нават захавалі дахі. Усё гэта было зьнесена ў рамках пасьляваенных расчыстак і рэканструкцыі гораду. Такі стан самага старажытнага мураванага кварталу Менску зафіксаваны на нямецкім аэрафотаздымку 22 ліпеня 1944 году — гэта значыць, праз 19 дзён пасьля вызваленьня гораду.
Улічваючы, што акупацыйныя ўлады разьбіралі толькі пашкоджаныя пажарамі і бамбаваньнямі руіны, а чатыры вуліцы Замчышча ўвосень 1941 году руінамі не былі, засталося адказаць на пытаньні — як яны руінамі сталі і калі былі разабраныя?
Часам разбурэньні ў Старым горадзе памылкова прыпісваюць таму факту, што гэты раён знаходзіўся ў межах Менскага гета. Сапраўды, 19 ліпеня 1941 году новыя нямецкія ўлады выдалі загад аб стварэньні гета. Паколькі раён Замчышча быў месцам вялікай канцэнтрацыі менскага габрэйства, у склад гета ўвайшоў і ён, разам з даволі вялікімі тэрыторыямі на захад ад Старога гораду — у бок Юбілейнага пляцу і вуліцы Шорнай. Замкавая, Падзамкавая, Завальная, Саматужная (Падзамкавая-на-Балоце), Астроўскага (Ракаўская) і Вялікая Татарская апынуліся ў гета. Левы бок Нямігі, частка Нова-Мясьніцкай і Нізкі рынак у гета не ўвайшлі.
Зьнішчэньне менскага гета адбылося падчас пяці пагромаў — двух у лістападзе 1941 году, у сакавіку і ліпені 1942 году і ў кастрычніку 1943-га. Сярод амаль 100 тысяч ахвяраў Менскага гета было і некалькі дзясяткаў тысяч карэнных менчукоў.
Знаходжаньне вялікай часткі Старога гораду ў гета не прывяло да архітэктурных стратаў. Межы гета па меры таго, як нацысты зьнішчалі яго габрэйскае насельніцтва, мяняліся, і працэс гэты адбываўся даволі хутка. Ужо ў канцы 1941 году Стары горад апынуўся па-за межамі гета. Таму калі ў кастрычніку 1943 году падчас канчатковай ліквідацыі гета нацысты, шукаючы ўцекачоў у падвалах, пачалі выбухамі разбураць дамы ўнутры гета — гэта адбывалася ўжо ў раёне сучаснай Юбілейнай плошчы.
Я размаўляў зь некалькімі гісторыкамі Менскага гета — усе яны адмаўляюць факт падрываў і зносаў будынкаў на Замчышы ў той час, калі яно ўваходзіла ў тэрыторыю гета. Я нават званіў у Ерусалім прафэсару Марку Тайсу, які ў сьнежні 1942 году 15-гадовым юнаком разам з бацькам уцёк зь Менскага гета ў партызанскі атрад. Прафэсар Тайс цьвёрда заявіў, што на вуліцы Замкавай на момант яго ўцёкаў усе будынкі стаялі, ніхто там нічога не падрываў, не паліў і ня зносіў.
Дык як жа забудова Замчышча ператварылася ў руіны, якія пасьля разабралі? Найбольш верагодны адказ — савецкія бамбаваньні.
З пачатку 1942 году яны адбываліся рэгулярна, кожны месяц, а часам і па некалькі разоў на месяц. Дасьледчыца менскай гісторыі часоў вайны Ірына Варанкова сьцьвярджае, што першы савецкі налёт адбыўся ў студзені 1942 году. Першае вялікае бамбаваньне Менску адбылося, як вядома, на Міжнародны жаночы дзень 8 сакавіка 1942 году, калі Менск бамбіў цэлы полк далёкай авіяцыі пад камандаваньнем славутай савецкай лётчыцы Валянціны Грызадубавай. Сярод мішэняў быў Дом Ураду і іншыя нямецкія адміністрацыйныя аб’екты ў цэнтры гораду. Было шмат ахвяраў сярод мірнага насельніцтва.
Праз тыдзень «Беларуская газэта» пісала ў нататцы «Дапамога ахвярам бальшавіцкага бамбардаваньня»:
«Гарадзкі камісар злажыў ахвяру прадуктамі для задавальненьня першае патрэбы сем’ям, якія засталіся пасьля забітых бальшавіцкім бамбардаваньнем».
Наступны савецкі налёт на Менск адбыўся ў ноч з 25 на 26 сакавіка 1942 году, калі ў Менску адзначалі чарговую гадавіну абвяшчэньня незалежнасьці Беларускай Народнай Рэспублікі. Зноў бамбілі ўсю тэрыторыю гораду, зноў цалялі ў Дом Ураду, які зноў застаўся некрануты. Якраз пра гэты налёт у маім дзяцінстве мне ня раз расказвалі блізкія — раскіданыя выбухамі фрагмэнты чалавечых целаў віселі на тэлеграфных слупах і дратах.
Значныя па выніках савецкія налёты таксама адбыліся ў канцы траўня 1942 году, 22–23 чэрвеня 1942 году, 20–21 жніўня 1942 году, 19 кастрычніка 1942 году, у ноч з 1 на 2 траўня 1943 году, з 5 на 6 кастрычніка 1943 году, 13 і 14 чэрвеня 1944 году і ў многія іншыя дні і ночы часоў акупацыі.
Асабліва менчукам запомніўся начны налёт у ноч з 1 на 2 траўня 1943 году, у Міжнароднае сьвята працы, якое шырока адзначалася ня толькі расейскімі камуністамі, але і нямецкімі нацыстамі. Нацысцкія газэты ў гэты дзень таксама выходзілі з апяваньнем «чалавека працы» і вялікімі гістарычнымі экскурсамі ў гісторыю пра схільнасьць і пашану арыйскіх народаў да стваральнай штодзённай працы. «Беларуская газэта» ў артыкуле «Крывавы напад Сталіна на цывільнае жыхарства Менску» сьцьвярджала, што былі забітыя сотні менчукоў:
«Другога траўня сёлета Сталін ізноў паказаў сваё запраўднае аблічча. Ён, гэты масавы забойца, які не спыняўся перад тым, каб паслаць у магілу аднаго па адным сваіх собскіх супрацоўнікаў, выдаў цяпер загад зьнішчыць нашую ўбогую маёмасьць. Якраз як тады, сумна стаяць і сотні людзей перад дамавінамі сваіх блізкіх, што страцілі жыцьцё ў час гэтага тэрарыстычнага налёту...»
Але налёт у ноч на 2 траўня 1943 году быў не адзіны. У наступныя дні адбылося яшчэ некалькі савецкіх бамбаваньняў Менску. Разбурэньні і ахвяры былі такія вялікія, што генэральны камісар Беларусі Вільгельм Кубэ распарадзіўся заснаваць адмысловы «Камітэт помачы» ахвярам гэтых травеньскіх савецкіх налётаў. У сталоўках Беларускай народнай самапомачы было наладжана бясплатнае харчаваньне для тых, хто застаўся без жытла або кармільца, таксама бясплатныя абеды дастаўляліся ў 1-ы гарадзкі шпіталь, дзе знаходзіліся параненыя менчукі.
Якраз бамбаваньне 2 траўня стала тым штуршком, у выніку якога беларускі пісьменьнік, мянчук з паходжаньня Антон Адамовіч пад псэўданімам С. Юстапчык напісаў свой славуты твор «Каханы горад» — аповед пра трох сяброў-менчукоў, якія сталі савецкімі лётчыкамі і бамбілі Менск на травеньскія сьвяты 1943 году.
Усе тры героі былі закаханыя ў адну дзяўчыну Веру, якая заставалася ў акупаваным Менску. Адзін зь сяброў, Юрка, разбамбіў, паводле заданьня, вуліцу Падгайную, а пашсьля вырашыў дэзэрціраваць, забіў зь пісталета свайго штурмана і выкінуўся з парашутам пад Менскам, каб сустрэцца зь Вераю. Прыйшоўшы ў Менск, ён даведаўся, што Вера з прычыны разбурэньняў у горадзе перасялілася на новае месца жыхарства, а калі прыйшоў па новым адрасе, даведаўся, што напярэдадні вечарам сам сваю Веру разам зь яе маці і забіў.
У прадмове да кніжнага выданьня «Каханага гораду» ў 1948 годзе Антон Адамовіч пісаў:
«„Каханы горад“ напісаны ў 1943 г. Найпершым повадам да напісаньня яго былі ўражаньні ад дэманстрацыйнага, „сьвяточнага“, але барбарска-бязьлітаснага бамбардаваньня безбароннага й пазбаўленага ўсялякіх ваенных аб’ектаў Менску саветамі ў ноч на 1 траўня (так у тэксьце — С. А.) 1943 г.»
Засталося і яшчэ адно літаратурнае сьведчаньне аб выніках савецкіх бамбаваньняў Менску вясны 1943 году. Яго пакінуў беларускі паэт Лявон Случанін (1914–1995). У гады акупацыі ён працаваў настаўнікам непадалёк ад Менску і, натуральна, часта бываў у сталіцы. Менавіта падчас прыезду ў Менск у чэрвені 1943 году ён напісаў такі верш:
Сваёй сталіцы
Не пазнаю цябе, мая сталіца,
Ні вас, высокія разьбітыя муры,
Пасьпелі плесеньню магільнаю ўскрыцца,
Залегшы шэрым тварам дагары.
Усё зруйнована, закінута, забыта,
О, родны Менск, сталіца хараства!
А там у полі каласіцца жыта,
Да сонца цягнецца дарожная жарства.
Людзкому ворагу на згубную пацеху
Сьцякла крывёю ты, але твой дух жыве.
І сьмелы голас твой імчыцца гучным рэхам,
І Беларусь да радасьці заве.
І пройдзе час, свае загоіш раны
Нальюцца радасьцю людзкія галасы,
І будзеш ты, як залацісты ранак,
Сталіца любая народнае красы.
Менск. 27.6.43.
Відаць адразу, які боль выклікаў у душы паэта разбураны бамбаваньнямі, пажарамі і нямецкімі расчысткамі Менск — «сталіца хараства». Дата напісаньня верша красамоўна сьведчыць і пра вынікі савецкіх бамбаваньняў вясны 1943 году.
Наогул, зьвестак аб савецкіх налётах у архівах і тагачасным друку даволі шмат, але друк зьвяртаў увагу найперш на людзкія ахвяры, а зьвесткі падпольшчыкаў і іншых савецкіх агентаў аб выніках бамбаваньняў, што захоўваюцца ў архівах, канцэнтруюцца найперш на шкодзе, нанесенай нямецкім установам, камэндатурам, казармам, асабоваму складу нямецкіх фармаваньняў і г. д.
Аналіз фатаздымкаў люфтвафэ, а таксама ўсё выкладзенае вышэй, дазваляюць зрабіць выснову, што большая частка забудовы Замчышча з вуліцамі Замкавай, Стара-Мясьніцкай і Падзамкавай была спаленая падчас савецкіх бамбаваньняў у 1942 годзе.
Такі стан забудовы — цэлыя каробкі дамоў бяз дахаў — зафіксаваны на здымку люфтвафэ 2 верасьня 1942 году, бязь зьменаў ён заставаўся і на здымку 7 кастрычніка 1943 году. Здымкі 28 траўня і 6 чэрвеня 1944 году сьведчаць, што на той час амаль уся спаленая забудова Нізкага і Рыбнага рынкаў, а таксама Замчышча ўжо зьнесеная і перастала існаваць.
Такім чынам, поўны знос паловы Старога гораду адбыўся ў часe акупацыі паміж 7 кастрычніка 1943 году і 28 траўня 1944 году.
