- Лукашэнка працягвае гандлявацца з Эўропай. Як заўсёды, ён заклікае да дыялёгу і прадае людзей у абмен на скасаваньне санкцыяў. А такія вялікія тэрміны для таго, каб расчуліць сэрцы эўрапейцаў.
- Прысуд у Гомлі — гэта тэрміны ўсім нам, усяму беларускаму грамадзтву. І толькі ад нас залежыць, колькі часу гэтыя людзі правядуць у турме і ці здолеем мы знайсьці нейкія новыя спосабы ціску на рэжым.
- У Эўропе вельмі мала ведаюць пра тое, што адбываецца ў Беларусі. Нешта чулі пра сагнаны самалёт, нешта пра мігрантаў, але Эўропа ўсё роўна жыве сваім жыцьцём, а нашы навіны знаходзяцца на пэрыфэрыі.
- Эўропа робіць нейкія крокі, але яны далёкія ад таго, што Эўропа сапраўды павінна і магла б зрабіць, каб дапамагчы цэламу эўрапейскаму народу, які аказаўся захопленым тэрарыстычнай групоўкай, якая працягвае катаваць і забіваць.
- Пецярбурскія паліцыянты неяк асабліва ахвотна палююць на беларусаў і выдаюць іх рэжыму.
- Ня думаю, што Пуціну Лукашэнка падабаецца. Пуцін даволі грэблівы чалавек, і яму Лукашэнка не сымпатычны. Але ў Пуціна ёсьць сындром Кадафі, ён баіцца перамогі вуліцы.
- Я думаю, што Пуціну пляваць на беларускі народ. Ён ня лічыць, што беларускі народ існуе. Для яго наогул ня мае значэньня, што думаюць беларусы.
- Нават людзі, якія некалі былі за добрыя дачыненьні з Расеяй і станоўча ставіліся да саюзнай дзяржавы, усё больш разумеюць, што Расеі на іх напляваць, што Расея наогул ня лічыць іх за людзей і разглядае нейкім чарговым рэгіёнам.
- У Эўропе назіраецца стомленасьць. Многія эўрапейскія палітыкі нарэшце расплюшчаць вочы і зразумеюць, што яны маюць справу з узурпатарам і яго тэрарыстычнай арганізацыяй, якая захапіла ўладу.
- Беларускія міліцыя і армія павінны былі бараніць беларусаў, але прысягнулі тэрарыстычнай групоўцы, якая фальсыфікавала выбары і захапіла ўладу.
- Я цьвёрда перакананы, што мы павінны працягваць змагацца з гэтым рэжымам, бо ўсім відавочна, што гэта бесчалавечная банда, якая вельмі тупа ўтрымлівае ўладу.
- Санкцыі патрэбны. Уявім сабе, што санкцый ня будзе. Якія ў нас тады ёсьць спосабы ціску на рэжым? Што мы можам прапанаваць, апрача нашых пастоў у Фэйсбуку?
- Ці ведаюць праціўнікі санкцый, пра што размаўляў Лукашэнка з Пуціным за апошнія 10 гадоў падчас іх сустрэч? Ці сапраўды мы незалежныя або ператварыліся ў Рэспубліку Татарстан яшчэ 10 гадоў таму?
- Лукашэнка змагаецца не зь беларусамі, ён змагаецца з часам. Гэта дыктатар, які не адпавядае 2021 году і спрабуе неяк уехаць у новае стагодзьдзе.
- 1937 год і нашы дні — падобныя. Тое, што адбываецца цяпер, адбываецца таму, што мы не прагаварылі вялікія ранейшыя памылкі.
«Прысуд у Гомлі — гэта тэрміны ўсім нам, усяму беларускаму грамадзтву»
— Што вы думаеце пра гіганцкія турэмныя тэрміны, якія 14 сьнежня ў Гомелі атрымалі Сяргей Ціханоўскі, Ігар Лосік, Мікола Статкевіч і яшчэ трое палітвязьняў?
— Складана камэнтаваць гэтыя тэрміны. Любога нармальнага чалавека яны шакуюць. Я думаю, што Лукашэнка працягвае таргавацца з Эўропай. Як заўсёды, ён заклікае да дыялёгу і прадае людзей у абмен на скасаваньне санкцыяў.
А такія вялікія тэрміны цяпер, я думаю, для таго, каб расчуліць сэрцы эўрапейцаў, якія ня змогуць зьмірыцца з гэтым і ўсё ж скажуць: «Добра, давайце зробім, чаго вы там хацелі, толькі вызваляйце гэтых людзей».
Але сам я думаю, што ня важна, далі 1 год ці 18 гадоў, бо на гэтых людзях няма ніякай віны наогул, яны не павінны сядзець і павінны сёньня ж выйсьці на свабоду.
Мне здаецца, што ў нейкай меры гэтыя тэрміны — усім нам. Лукашэнка кажа, што гэтыя людзі будуць сядзець 15 гадоў, 18 гадоў. Гэта пытаньне да ўсіх нас — што мы зробім для таго, каб гэтыя людзі не сядзелі 15-18 гадоў, а выйшлі ў найбліжэйшы час. І гэта пытаньне да ўсіх — і тых, хто зьехаў, і тых, хто застаўся, і хто хадзіў на пратэсты, і хто не хадзіў, і тых хто лічыць, што санкцыі патрэбныя, і тых, хто лічыць санкцыі не патрэбнымі. Гэта тэрміны ўсім нам, усяму беларускаму грамадзтву. І толькі ад нас залежыць, колькі часу гэтыя людзі правядуць у турме і ці здолеем мы знайсьці нейкія новыя спосабы ціску на рэжым.
«У Эўропе вельмі мала ведаюць пра тое, што адбываецца ў Беларусі»
— Вы цяпер жывяце ў Швайцарыі, шмат езьдзіце па Эўропе. Як зьмянілася стаўленьне да Беларусі за апошні год, калі стала ясна, што пратэсты задушаныя і што рэжым застаецца на нейкі, пакуль ня вызначаны, час? І ці зьмянілася яно? Напрыклад, урад Нямеччыны заяўляе, што не прызнае Лукашэнку прэзыдэнтам, але што з таго, калі нямецкі бізнэс прызнае беларускія тавары і беларускага спажыўца — іншымі словамі, гандаль ідзе?
— Я б сказаў, што я не жыву ў Швайцарыі, я знаходжуся ў добраахвотнай эміграцыі ў Швайцарыі. Так атрымалася, што ў Швайцарыі я маю і франкамоўнага выдаўца, і нямецкамоўнага. Так што гэта быў не зусім мой выбар, але зручнае месца для рэлякацыі. Бо беларуская прапаганда прапануе пазбавіць мяне грамадзянства і пасадзіць — гэта значыць, зрабіць тое самае, што ў Беларусі цяпер звычайна робяць зь людзьмі, якія змагаюцца за свабоду, за нейкія элемэнтарныя, базавыя каштоўнасьці.
Я думаю, што ў Эўропе, на жаль, вельмі мала ведаюць пра тое, што адбываецца ў Беларусі, і што там адбывалася раней. Нешта тут чулі пра сагнаны самалёт, нешта чулі пра мігрантаў, але Эўропа ўсё роўна жыве сваім жыцьцём, а нашы навіны знаходзяцца на пэрыфэрыі.
Эўропа робіць нейкія крокі, але яны далёкія ад таго, што Эўропа сапраўды павінна і магла б зрабіць, каб дапамагчы цэламу эўрапейскаму народу, які цяпер аказаўся захопленым тэрарыстычнай групоўкай, якая працягвае катаваць і забіваць людзей. Гомельскія прысуды — гэта пацьверджаньне таго, што катаваньні ў Беларусі працягваюцца.
Таму я думаю, што мы павінны працягваць даносіць да эўрапейцаў інфармацыю. Дзе б я ні выступаў, ці гэта Аўстрыя, Нямеччына ці Галяндыя, я расказваю пра тое, што адбываецца ў Беларусі, і кажу, што мы павінны дзейнічаць неадкладна, бо дыктатуры — такі ж вірус, як і каранавірус, ён гэтак жа хутка распаўсюджваецца. Мы назіраем, што абсалютна недапушчальныя для Эўропы рэчы адбываюцца ўжо ў Польшчы, у Вугоршчыне.
Таму Эўропа не павінна думаць, што яна можа закрыцца, адвярнуцца ад таго, што цяпер адбываецца ў Беларусі, і думаць, што свабода, гэта прывілея толькі Нямеччыны, Францыі або Швэйцарыі.
«Пецярбурскія паліцыянты асабліва ахвотна палююць на беларусаў і выдаюць іх рэжыму»
— Калі б вы з такой пазыцыяй цяпер жылі ў Расеі, вас бы маглі дэпартаваць у Беларусь.
— Мяне затрымалі на мяжы, калі я быў апошні раз у Расеі. Я прылятаў атрымліваць прэмію «Ясная Паляна». У мяне забралі пашпарт і пратрымалі тры гадзіны на мяжы. Я ня ведаю, што гэта было, бо мне не патлумачылі. Але пасьля пашпарт вярнулі і выпусьцілі з краіны.
Гэта было ўжо пасьля таго, як я пакінуў Беларусь пасьля маршаў, пасьля таго, як у выніку адной публікацыі былі затрыманыя Дудзінскі і Кахно, а я там ішоў трэцім. Таму ўсе мае блізкі сыходзяцца на тым, што цяпер я не магу знаходзіцца ў Расеі.
Тым больш што мы бачым, як пецярбурскія паліцыянты неяк асабліва ахвотна палююць на беларусаў і выдаюць іх рэжыму. У мяне такое адчуваньне, што ў Санкт-Пецярбургу наогул няма іншых праблем апрача таго, каб лавіць беларусаў і выдаваць іх.
У гэтым сэнсе я не магу знаходзіцца ў Санкт-Пецярбургу, бо ня ведаю, ці ня вырашаць мяне дэпартаваць або і проста прыедуць хлопцы, як прыехалі па Фядуту, і забяруць мяне.
У беларускіх СМІ пішуць, што я павінен сядзець, што мяне трэба пазбавіць грамадзянства і г. д. Таму я цяпер ня ежджу ў Расею, як і ў Беларусь. Я быў у Расеі апошні раз амаль год таму.
«Пуцін даволі грэблівы чалавек, яму Лукашэнка не сымпатычны»
— Як вы вызначаеце ролю, якую Расея адыгрывае ў тым, што цяпер адбываецца ў Беларусі?
— Абсалютна зразумела і відавочна, што Расея падтрымлівае рэжым Лукашэнкі. Каб не было падтрымкі з боку Пуціна, даўно ужо не было б Лукашэнкі. Мы цяпер змагаемся ня толькі з рэжымам Лукашэнкі, але і з аграмаднай Расеяй, якая стаіць за яго сьпінай. І Расея не хавае, што яна падтрымлівае Лукашэнку.
Я ня думаю, што Пуціну Лукашэнка падабаецца. Я думаю, што Пуцін даволі грэблівы чалавек і яму Лукашэнка не сымпатычны. Але, як мы ведаем, у Пуціна ёсьць сындром Кадафі, ён вельмі баіцца перамогі вуліцы. Пуціну важна не паказаць расейскаму электарату, што ў Беларусі, як і ва Ўкраіне, перамаглі пратэсты, а значыцца, могуць перамагчы і ў Расеі. Любімая мантра Пуціна: «Хадзіце на выбары, а мы падлічым галасы».
«Пуціну пляваць на беларускі народ. Ён ня лічыць, што беларускі народ існуе»
— Чаму Пуцін не баіцца згубіць беларускі народ? Калі б Пуцін падтрымаў народ у жніўні 2020 году, сымпатыі да Расеі і да яго асабіста захаваліся б. А цяпер нават расейскія сацыёлягі сьцьвярджаюць, што аўтарытэт і рэйтынг Расеі ў вачах беларусаў моцна ўпалі.
— Я думаю, што Пуціну пляваць на беларускі народ. Я думаю, ён ня лічыць, што беларускі народ існуе. Зь яго праграмнага артыкулу вынікае, што ён успрымае сябе, як аб’яднальніка земляў расейскіх. Ён лічыць, што няма розьніцы паміж беларусамі, расейцамі і ўкраінцамі. Я думаю, што для яго наогул ня мае значэньня, што думаюць беларусы.
Трэба пытацца ў Пуціна, чаму Крэмль заўсёды робіць няправільныя ўчынкі. Спачатку ён пасварыўся з украінцамі, цяпер зь беларусамі. Мне здаецца, што перад выбарамі 2020 году было відавочна, што ў траціны беларусаў былі прарасейскія настроі, траціна мела цэнтрысцкія настроі і траціна — празаходнія.
А цяпер я думаю, што нават людзі, якія некалі былі за добрыя дачыненьні з Расеяй і станоўча ставіліся да Саюзнай дзяржавы, усё больш разумеюць, што Расеі на іх напляваць, што Расея наогул ня лічыць іх за людзей і разглядае нейкім чарговым рэгіёнам, як, напрыклад, Татарстан.
Думаю, што ў Пуціна прыкладна такое стаўленьне да Беларусі.
«Эўрапейскія палітыкі нарэшце зразумеюць, што маюць справу з узурпатарам і яго тэрарыстычнай арганізацыяй, якая захапіла ўладу»
— Вы за апошні год апублікавалі шмат тэкстаў у газэтах Эўропы на розных мовах пра сытуацыю ў Беларусі і з крытыкай маруднасьці эўрапейскіх палітыкаў у рэакцыі на гуманітарную катастрофу ў Беларусі. Што кажуць простыя эўрапейцы ў адказ на вашы публікацыі? Вы адчуваеце фідбэк?
— Вядома. Па-першае, я пачуў рэакцыю эўрапейскіх палітыкаў. Была вельмі моцная рэакцыя на мой адкрыты ліст Рэнэ Фазэлю і на ліст у Чырвоны Крыж. Па-другое, я чую рэакцыю і ад простых людзей, якія прыходзяць на сустрэчы. На прэзэнтацыі кніг на нямецкай ці францускай мовах я чую пытаньні ад чытачоў, чым яны могуць дапамагчы Беларусі. І кожны раз я кажу, што яны могуць зьвяртацца да ўласных палітыкаў, задаваць ім пытаньні, зьвяртацца да сваіх кампаній.
Напрыклад, я заклікаю аўстрыйцаў зьвяртацца да кампаніі А1 і пытацца, чаму яна адключае інтэрнэт у Беларусі падчас пратэстаў, хаця няма пастановы суду, а ёсьць нейкі твіт ад МУС, у якім гаворыцца, што трэба адключыць інтэрнэт, і ці змагла б А1 гэтак сама адключаць інтэрнэт у Аўстрыі, калі б у Зальцбургу або Вене людзі выйшлі б на вуліцы. Сам я цьвёрда перакананы, што не.
Так што я заўсёды кажу чытачам, якія прыходзяць да мяне на сустрэчы, каб яны зьвярталіся да сваіх палітыкаў і бізнэсоўцаў і пыталіся, чаму яны дагэтуль працягваюць супрацоўнічаць з гэтым рэжымам і падтрымліваць яго фінансава.
Так што водгукі ёсьць, але хацелася б, каб іх было больш. Зь іншага боку, я думаю, што апрача нас наўрад ці нехта нашу праблему вырашыць.
— Пра Беларусь у эўрапейскіх краінах цяпер дастаткова шмат публікацый і размоваў у палітычных сфэрах. Разам з тым Сьвятлана Ціханоўская на мінулым тыдні казала, што заўважае стомленасьць і нават разгубленасьць некаторых эўрапейскіх міністраў замежных спраў перад сытуацыяй у Беларусі. «Мы зрабілі, што маглі, нічога не дапамагло», працытавала яна аднаго зь міністраў. А вы заўважаеце гэтую стомленасьць Эўропы ад падзеяў у Беларусі?
— Я думаю, што палітыкі, якія ў гэтым працэсе, сапраўды стаміліся і не разумеюць, як такі рэжым можа існаваць. Яны ўводзяць адзін, другі, трэці, пяты пакеты санкцый — і нічога. А канфлікт усё глыбей, робіцца ўсё горш і ніяк на гэты рэжым не паўплываць. Гэта з аднаго боку.
З другога боку, мне здаецца, што гэта і добра. Многія эўрапейскія палітыкі нарэшце расплюшчаць вочы і зразумеюць, што яны маюць справу з узурпатарам і яго тэрарыстычнай арганізацыяй, якая захапіла ўладу. І, на жаль, нашы міліцыя і армія, якія павінны былі нас бараніць, цяпер прысягнулі тэрарыстычнай групоўцы, якая фальсыфікавала выбары і пасьля захапіла ўладу ў краіне.
Разам з тым эўрапейскія палітыкі бачаць, што ёсьць Расея, якая дае зразумець, што Беларусь — гэта сфэра яе інтарэсаў. І далей паўстае пытаньне паміж свабодай Беларусі і «Паўночным патокам – 2», зьяўляюцца пытаньні, чым мы будзем ацяпляць дамы ў Амстэрдаме ці Празе. Я думаю, што ў 2030 годзе гэтая размова будзе прынцыпова іншаю, калі 8 з 10 машын будуць ужо не на бэнзіне...
Але да таго часу пройдзе яшчэ шмат гадоў і на трэба шукаць новыя спосабы ўплыву на рэжым.
Дарэчы, я вось кажу пра новыя спосабы ціску на рэжым і гэта, здаецца, падпадае пад падпісаны 14 сьнежня закон пра крымінальную адказнасьць за заклікі да санкцыяў — гэта ад 6 да 12 гадоў. Ня ведаю, як гэта вырашаць у Беларусі, можа, проста пазбавяць мяне грамадзянства. Але я цьвёрда перакананы, што мы павінны працягваць змагацца з гэтым рэжымам, бо ўсім відавочна, што гэта бесчалавечная банда людзей, якая цяпер вельмі тупа ўтрымлівае ўладу.
«Ці сядзеў ужо Макей 15 сутак за вышыванку»
— Сьвятлана Алексіевіч за апошні год ня раз казала, што не чакала такой колькасьці жорсткіх, гатовых да катаваньняў свайго народу людзей ва ўладных і сілавых структурах Беларусі. Магу сказаць пра сябе. Прыблізна за паўтара месяца да выбраў у 2020 годзе, беручы ўдзел у анлайн-паседжаньні менскага экспэртнага клюбу, я вельмі пераканана казаў, што беларусы ў беларусаў ніколі страляць ня будуць. Аднак жа неўзабаве і стралялі, і забівалі, і катавалі. А вы былі зьдзіўленыя ступеньню ідэалягічнай апрацаванасьці сілавых структур Беларусі і іх жорсткасьцю?
— Не. Больш за тое, я гаварыў, што так і будзе. У 2014 годзе я напісаў кнігу «Бывший сын», і там ёсьць сцэна, калі дзеці гуляюцца ў разгон дэманстрацыі, у АМАП і дэманстрантаў на вуліцах, і даволі жорстка адны адных зьбіваюць. І я памятаю, што ў 2014 годзе ўмоўна лібэральная частка беларускага грамадзтва мяне вельмі крытыкавала за гэты эпізод. Мне казалі, што, маўляў, Філіпенка згушчае фарбы, што глядзіце, у нас тут пачалася мяккая беларусізацыя, Макей ужо ходзіць у вышыванцы. Я, дарэчы, ня ведаю, ці сядзеў ужо Макей 15 сутак за вышыванку?..
А калі сур’ёзна, то мне ўжо тады здавалася зусім відавочным, што калі рэжым стаў на рэйкі і едзе ў бок гвалту, то вельмі дзіўна чакаць, што нешта зьменіцца. Таму я казаў, што раней ці пазьней гэта здарыцца. Гэты рэжым ня мог раптам аказацца мяккім, калі яго прыціснулі да сьцяны і стала зразумела, што праз тыдзень яго можа ня быць.
Так што мне заўсёды здавалася, што з гэтымі людзьмі ўсё зразумела, і яны будуць дзейнічаць так, як і дзейнічалі.
«Можа, мы ператварыліся ў Рэспубліку Татарстан ужо 10 гадоў таму, толькі пра гэта ня ведаем»
— Беларускія экспэрты спрачаюцца пра санкцыі — трэба іх уводзіць ці ня трэба. Адны кажуць, што з маральных прычын санкцыі павінны быць, іншыя — што яны штурхаюць Беларусь у склад Расеі, трэція адказваюць, што туды краіну штурхае сам рэжым. А вы як лічыце?
— Гэта пытаньне з шэрагу: давайце ўявім сабе, што санкцый ня будзе. Якія ў нас тады ёсьць спосабы ціску на рэжым? Што мы можам прапанаваць апрача нашых пастоў у Фэйсбуку?
Мы разумеем высокую цану, якую могуць заплаціць людзі за выхад на вуліцу, але мы бачым, што яны дзейнічаюць, што яны выходзяць. А тая гістэрыка Лукашэнкі і вялізныя турэмныя тэрміны — гэта ўсё рэакцыя на санкцыі.
Калі ня санкцыі, то я ня вельмі разумею, што яшчэ мы можам цяпер прапанаваць. Вядома, мы павінны шукаць новыя спосабы. Я за тое, каб мы іх знаходзілі. Але менавіта цяпер я ня ведаю, што яшчэ можна зрабіць.
Вось людзі кажуць, што санкцыі падштурхоўваюць Беларусь у склад Расеі. Але дзе, у якім пункце мы цяпер знаходзімся? Я ня ведаю, ці сапраўды мы незалежныя ўсе гэтыя гады.
Ці ведаюць праціўнікі санкцый, пра што размаўляў Лукашэнка з Пуціным за апошнія 10 гадоў падчас іх сустрэч? Пра што яны насамрэч размаўляюць, калі не лічыць афіцыйных стандартных паведамленьняў? І ці сапраўды мы незалежныя або ператварыліся ў Рэспубліку Татарстан ужо 10 гадоў таму? Можа быць, у нас проста вісяць гэтыя чырвона-зялёныя сьцягі, якія ня маюць ніякага дачыненьня да незалежнай Беларусі, але маюць дачыненьне да БССР.
Таму калі кажуць, што нас штурхаюць у Расею і што ў нас ёсьць нейкая незалежнасьць, я разумею, што ў мяне няма інструмэнтарыя, каб ацаніць ступень гэтай нашай незалежнасьці — наколькі мы незалежныя ў 2021 годзе. Я ня маю адказу, каб ён у мяне быў, я б мог згаджацца ці не згаджацца з крытыкамі санкцый. Але пакуль што я разгублены, калі кажуць пра страту беларускай незалежнасьці, бо ня ведаю, ці не згубілі мы яе даўно, напрыклад пасьля трэцяга перавыбраньня Лукашэнкі ці пасьля чацьвёртага.
Цяпер кожны сам вырашае, як ён будзе змагацца і што ён можа ці ня можа зрабіць. Калі людзі супраць санкцый, то што яны прапануюць узамен? Я ня чуў ніякіх прапановаў.
«Лукашэнка змагаецца не зь беларусамі, ён змагаецца з часам. Гэта дыктатар, які не адпавядае 2021 году»
— Як вы думаеце, Ціханоўскі і Лосік будуць сядзець 18 і 15 гадоў ці выйдуць раней?
— Як мы казалі раней, гэта залежыць ад усіх нас, бо гэта тэрміны ўсім нам. Усім без вынятку — і тым, хто за санкцыі, і хто супраць. Усё залежыць ад таго, будзем мы сядзець, склаўшы рукі, ці будзем прыдумляць, паўтаруся, новыя спосабы ціску на рэжым. Я перакананы, што Лукашэнка змагацца ня з намі, не зь беларусамі, ён змагаецца з часам. Гэта дыктатар, які не адпавядае 2021 году і спрабуе неяк уехаць у новае стагодзьдзе.
Ён жа зьбіраўся гэтыя выбары выйграць так, як выйграў усе папярэднія — фальсыфікацыі з дапамогай настаўніц і г. д. І раптам не спрацавала, беларусы сказалі: «Хопіць, так больш нельга». Зьявіўся Telegram, дваравыя чаты...
Калі мы ўсе працягнем гэтую барацьбу — кожны, як можа — то мне вельмі хочацца верыць у тое, што турэмныя тэрміны тысяч нашых палітвязьняў акажуцца значна карацейшымі.
Мы павінны працягваць яшчэ і таму, што не парушылі ніводнага закону. Мы выйшлі на мірную акцыю пратэсту, мы проста хочам, каб у нас зьмянілася ўлада, мы прагаласавалі за гэта, бачылі вынік і маем поўнае маральнае права працягваць нашу барацьбу. Мы таксама бачым, што мы гуляем паводле правіл, а наш супернік — не.
«2020-ы здарыўся таму, што мы не засвоілі ўрокі 1937-га»
— І ўсё ж я б сабе не дараваў, каб не задаў вам на заканчэньне традыцыйнае пытаньне для літаратара. Якога наступнага раману (або тэксту ў іншым жанры) чакаць ад Сашы Філіпенкі?
— Я вось толькі што закончыў раман, які пісаў тры гады і цяпер займаюся рэдактурай. Ён выйдзе ў лютым 2022 году ў выдавецтве «Время».
Гэта гісторыя першага дырэктара маскоўскага крэматорыя Пятра Ільліча Несьцярэнкі. Празь яго лёс я зноў, як і ў «Красным кресте», прыводжу ў кнізе шмат дакумэнтаў, якія знайшоў у архіве і дзякуючы «Мэмарыялу», які цяпер пад ударам, а таксама дзякуючы музэю ГУЛАГу і іншым гісторыкам.
Гэта на жаль, па-ранейшаму, вельмі папулярная гісторыя, бо ўвесь раман пабудаваны на рэальнай справе некалькіх допытаў Пятра Ільліча Несьцярэнкі, празь якія мы разумеем, як працавала савецкая рэпрэсіўная машына, як забівалі людзей і як зьнішчалі сьляды гэтых злачынстваў. Я апісваю, як забітых прывозілі і крэміравалі, тым самым сьціраючы сьляды злачынстваў.
І мы цяпер назіраем тое самае. Гэта маніфэстуе ўлада, бо мы бачым, як міністры зьяўляюцца на публіцы ў форме НКУС. Мне здаецца, што кніга будзе актуальнаю і цяпер, бо я стараюся паказаць у ёй вялікую колькасьць падабенстваў. На жаль, 1937 год, 1940 год і тое, што адбываецца цяпер — падобныя.
Тое, што адбываецца цяпер, адбываецца таму, што мы не прагаварылі вялікіх ранейшых памылак.
