У сэрцах беларусаў больш дэмакратыі. Але і аўтакратыя захоўвае прывабнасьць
У 2020 годзе ў Беларусі мела месца беспрэцэдэнтная прадэмакратычная мабілізацыя. «Беспрэцэдэнтная» ў гэтым выпадку — ня проста рытарычны ўзмацняльнік. Швэдзкі інстытут «Varieties of Democracy» (V-Dem), сярод іншага, замярае ўзровень палітычнай мабілізацыі практычна ва ўсіх краінах сьвету. Вось жа, згодна зь індэксам V-Dem, леташні ўзровень прадэмакратычнай мабілізацыі ў Беларусі быў ня толькі рэкордны ў гісторыі нашай краіны, але і адзін з самых высокіх у глябальным маштабе за апошнія 50 гадоў.
Чым была выкліканая такая палітычная мабілізацыя? Цягам апошніх 10 гадоў адбыліся сур’ёзныя зьмены ў каштоўнаснай сфэры: зьмяншэньне патэрналісцкіх настрояў на карысьць такіх установак, як вера ва ўласныя сілы, павага да прыватнай уласнасьці, талерантнасьць да няроўнасьці ў даходах і інш. (П. Рудкоўскі, «Беларусы зьмяніліся за апошнія 10 год», Belarusian Institute for Strategic Studies, 27 July, 2020).
Узрос агульны ўзровень адукаванасьці грамадзтва, пашырылася і ўзмацнілася сярэдняя кляса, пашырыўся сярэдні і малы бізнэс. Усё гэта стварала доўгатэрміновыя перадумовы для попыту на дэмакратыю. Памножаныя на эканамічную стагнацыю, фанабэрыстае ігнараваньне ўладамі пандэміі, шматразовыя праблемы з атручанай вадой у Менску, зьяўленьне новай альтэрнатывы ў асобах Бабарыкі і Цапкалы, доўгатэрміновыя фактары далі менавіта такі эфэкт: беспрэцэдэнтную прадэмакратычную мабілізацыю.
Варта адзначыць, што паралельна з каштоўнаснымі зрухамі на карысьць дэмакратычнага курсу цягам апошняй дэкады адбываліся і процілеглыя працэсы. Сусьветны агляд каштоўнасьцяў выявіў рост прыхільнікаў «моцнай улады» ў беларускім грамадзтве. На працягу 2011–2020 гадоў колькасьць тых, хто аддае перавагу палітычнай сыстэме з моцным лідэрам, вырасла з 47% да 51%, а колькасьць тых, хто лічыць, што краінай павінны кіраваць экспэрты, — з 57% да 65%. Зразумела, што далёка ня ўсе, хто выказаўся за «моцнага лідэра», хочуць, каб такім лідэрам быў менавіта Лукашэнка. А жаданьне перадаць уладу «экспэртам» тлумачыцца, хутчэй за ўсё, стомленасьцю ад хаатычна-эмацыйнага мэнэджмэнту лукашэнкаўскай эпохі.
Ёсьць, аднак, адзін момант, які прымушае ўсур’ёз успрымаць «контрадэмакратычную» плынь: колькасьць прыхільнікаў улады вайскоўцаў за апошнія 10 гадоў вырасла ў тры разы, з 8% да 24% (Сусьветны агляд каштоўнасьцяў (World Value Survey)).
На рост попыту на «моцную ўладу» паўплывалі, хутчэй за ўсё, падзеі на Майдане ў Кіеве на пачатку 2014 году і тыя, што наступілі за імі — анэксія Крыму, сэпаратызм на ўсходзе Ўкраіны і канфлікт з Расеяй. Так ці інакш, мабілізацыя «ябацек», якая назіралася цягам апошняга году, мае пад сабой нешта большае, чым толькі адміністрацыйны ціск рэжыму. Мусім усьведамляць, што для часткі беларускага грамадзтва аўтарытарызм ёсьць своеасаблівай каштоўнасьцю, прычым гэтая частка дэманструе здольнасьць да росту.
Барацьба за дэмакратыю бязь зьнешніх стымулаў
Гісторыя апошніх двух стагодзьдзяў паказвае, што дэмакратычныя зрухі найвыразьней і найхутчэй адбываюцца на фоне значных глябальных пераўтварэньняў. Сева Гуніцкі, амэрыканскі палітоляг расейскага паходжаньня, апублікаваў пару гадоў таму дасьледніцкі артыкул “Дэмакратычныя хвалі ў гістарычнай пэрспэктыве” (S. Gunitsky, ‘Democratic Waves in Historical Perspective’, Perspectives on Politics, 2018, 16(3)). Там ён абмяркоўвае 13 хваляў дэмакратызацыі, якія мелі месца ад 1772 да 2011 году. На базе дасьледаваньня Гуніцкага можна вылучыць тры міжнародныя сытуацыі:
- Зьмяняецца структура глябальнай гегемоніі: адны супэрдзяржавы занепадаюць, а іншыя паўстаюць. Найбольш значнымі такімі зьменамі сталі зьмены пасьля дзьвюх сусьветных войнаў, а таксама пасьля заканчэньня халоднай вайны. У такой сытуацыі дэмакратычныя зрухі адбываюцца найхутчэй.
- Няма значных глябальных зьменаў, але ўспыхваюць паўстаньні ў большасьці краін рэгіёну. Прыклады такіх «вірусападобных» працэсаў — «Вясна народаў» у 1848 годзе або «Арабская вясна» ў 2010–11 гадах. У такой сытуацыі дэмакратычныя зрухі адбываюцца больш павольна.
- Няма глябальных зьменаў і няма вірусападобных працэсаў у рэгіёне. У такой сытуацыі грамадзтва пазбаўленае бонусу ў выглядзе зьнешніх стымулаў і вымушанае сам-насам змагацца з аўтарытарызмам. Дэмакратычныя зрухі ў такой сытуацыі адбываюцца, як правіла, марудна. Але і шанец на ўстойлівую дэмакратыю ў такой сытуацыі вышэйшы.
Беларуская дэмакратычная мабілізацыя прыпала на эпоху, калі няма ані значных глябальных зьменаў, ані вірусападобных працэсаў у рэгіёне. Больш за тое, паводле Freedom House, 2020 год стаў 15-м годам пагаршэньня сусьветнага індэксу дэмакратыі (New Report: The global decline in democracy has accelerated, Freedom House, March 3, 2021).
Эканамічныя посьпехі (аўтарытарнага) Кітаю, прэзыдэнтура Дональда Трампа, якая многімі заходнімі СМІ трактавалася як пагроза для дэмакратыі, Брэксіт, рост так званага правага папулізму ў заходніх краінах — усё гэта стварае нэгатыўны фон для дэмакратычных памкненьняў. Інакш кажучы, шлях да дэмакратыі ў Беларусі праходзіць у найменш спрыяльнай (з усіх магчымых) міжнароднай атмасфэры.
Усё гэта аніяк не азначае, што нам, беларусам, наканаваны пройгрыш. Гэта ўсяго толькі азначае, што наш шлях цяжэйшы, чым, скажам, шлях цэнтральнаэўрапейскіх краін у 1989–90 гадах, і што пераход да дэмакратыі можа быць больш марудны, чым таго хацелася б.
Дэмакратыя — гэта доля тых, хто верыць у сэнс спробаў (і памылак)
Апошнім часам актывізаваліся «спэцыялісты па пошуку вінаватых», вінаватых у тым, што «няма перамогі». Маўляў, існаваў нейкі патаемны спосаб дзеяньня, з дапамогай якога можна было «ўжо» адолець аўтакратыю і перайсьці да дэмакратыі.
Вось жа, не было, няма і ня будзе такога патаемнага спосабу. Ажыцьцяўленьне пераходу ад аўтакратыі да дэмакратыі ніколі не адбываецца ў стылі: вось адзін ключ ад адных дзьвярэй — бяры і адчыняй. Заўсёды мае месца наступная сытуацыя: вось дзесяць дзьвярэй і тысяча ключоў, і ніхто ня ведае, каторы ключ ад каторых дзьвярэй. І тут выбар не стаіць — адкрываць ці не адкрываць; выбар стаіць — спрабаваць ці не спрабаваць.
Каб займець дэмакратыю, нам нічога не застаецца, як спрабаваць розныя дзеяньні, у розныя пэрыяды і з рознымі актарамі. Спрабаваць без гарантыі раптоўнага посьпеху. Чым болей беларусаў пазбавіцца ад устаноўкі на «панацэю», «адзіны правільны шлях» або «супэргероя» і чым больш зь іх паверыць у сэнс спробаў і памылак, тым болей шанцаў на перамены.
Юры Дракахруст аб праекце «Неверагодны 2020-ы»
Падзеі 2020 году, як іх ні называй і чым ні лічы — рэвалюцыяй, паўстаньнем, забурэньнямі, мяцяжом, калектыўнай аблудай ці калектыўным прасьвятленьнем — былі вялікімі падзеямі беларускай гісторыі.
Магчыма, час для канчатковых ацэнак не прыйшоў. Але пэўны этап палітычнага працэсу скончыўся, скончыўся прыкладна на мяжы 2020 і 2021 гадоў, і натуральнай уяўляецца спроба асэнсаваць, зразумець гэты этап, адрэфлексаваць ня толькі і ня столькі палітычнае, колькі антрапалягічнае і нацыянальнае значэньне, вымярэньне «неверагоднага 2020-га».
Усе аўтары (жыхары Беларусі і замежжа, жанчыны і мужчыны, пісьменьнікі і палітычныя аналітыкі, гісторыкі і сацыёлягі), даючы розныя адказы, зыходзяць усё ж з пастуляту, што леташнія падзеі былі найперш вынікам і этапам унутранага разьвіцьця беларускага грамадзтва.
Як укладальнік я прапанаваў аўтарам 7 пытаньняў наконт «неверагоднага 2020-га», але пазначыў, што выбар формы артыкулу — за імі. Яны маглі проста адказаць на прапанаваныя пытаньні. Іншыя альбо ўскосна адказвалі на тыя 7 пытаньняў, альбо выкладалі сваё бачаньне як адказы на свае пытаньні наконт леташніх падзеяў.
На мой погляд, самымі важнымі пытаньнямі, такімі, якія выклікалі найбольш гарачыя завочныя спрэчкі паміж аўтарамі, былі два — пра раскол грамадзтва і пра цану пратэсту.
- 2020 год засьведчыў, што Беларусь — адзіная, адзіная супраць Лукашэнкі і яго касталомаў і прыслужнікаў, ці леташнія падзеі прадэманстравалі наяўнасьць дзьвюх Беларусяў зь вельмі адрознымі каштоўнасьцямі, інтарэсамі і памкненьнямі?
- Тое, што адбылося ў 2020 годзе — ці варта яно было сьмерцяў, пакутаў, зьняволеньняў, зламаных лёсаў?
