Чаму Лукашэнка — адзін зь нямногіх кіраўнікоў дзяржаваў, які адмаўляе пагрозу каранавірусу? У якой ступені беларускія ўлады скажаюць статыстыку пандэміі, да якіх межаў яе можна хаваць? Ці мае Лукашэнка «плян Б» на выпадак хуткага распаўсюду пандэміі ў Беларусі? Наколькі імавернае яго адхіленьне ад улады чальцамі беларускага «палітбюро» у выпадку рэзкага пагаршэньня эпідэміялягічнай сытуацыі ў краіне?
На гэтыя тэмы ў Праскім акцэнце разважаюць заснавальнік Цэнтру новых ідэяў, аналітык брытанскага Chatham House Рыгор Астапеня і палітычны аналітык Арцём Шрайбман.
Сьцісла:
Астапеня
- Пасыл зьверху — калі вы хочаце нешта зьмяніць, нават нерадыкальна, то ў вас псыхоз
- Адсутнічае давер да беларускай дзяржаўнай сыстэмы
- Лукашэнку ў яго сытуацыі могуць і не дараваць
- Мы вельмі дрэнна падрыхтаваныя да эканамічных крызісаў
- Лукашэнка мог бы нават скарыстаць пандэмію на сваю карысьць: вось я дбаю пра людзей, мы разам перажывём гэты складаны год — тут Расея, пандэмія, трэба мяне пераабіраць праз паўгода
- Беларусь не атрымае вакцыну, нават калі яна будзе знойдзеная. Яна ўся будзе даставацца багатым, заможным краінам.
Шрайбман
- Тут пытаньне часу ўсьведамленьня — як хутка да Лукашэнкі дойдзе і ці дойдзе наагул сур’ёзнасьць праблемы
- Нават у жорсткіх аўтарытарных сыстэмах інфармацыя праточваецца
- Лукашэнка сапраўды шчыра, усёй сваёй душой, верыць у вэрсію пра тое, што гэтую пандэмію можна проста перачакаць, пераадолець простымі гігіенічнымі мерамі
- Калі сытуацыя пойдзе па самым горшым сцэнары, то мы ўбачым расколіны ў маналіце аўтарытарнай сыстэмы
- Адрозьненьне сучаснай Беларусі ад СССР 1964 году ў тым, што ў нас няма палітбюро
Загадка «псыхозу»
Дракахруст: Самае загадкавае ў пазыцыі беларускіх уладаў — нават не даволі мяккія меры адносна пандэміі, а рыторыка, якой гэтая палітыка суправаджаецца: пандэміі няма, гэта ўсё псыхоз і міжнародная змова. Карантыну няма ў Швэцыі і Паўднёвай Карэі, напрыклад. Але і там меры больш строгія, скажам, у Швэцыі абвешчаны карантын для старшаклясьнікаў. У Расеі карантыну таксама няма, але ёсьць тыднёвыя выходныя. І ўлады ўсіх без выключэньня гавораць усё ж пра небясьпеку, пагрозу. У Беларусі на рытарычным узроўні пагроза адмаўляецца як такая. Своеасаблівы сымбаль — правядзеньне адзінага ў Эўропе футбольны чэмпіянат. Чаму?
Шрайбман: Гэта тая сытуацыя, калі я павінен казаць пра псыхалёгію, чаго я не люблю. Тут мае значэньне асабісты погляд Лукашэнкі на гэтыя рэчы. Як паказвае аналіз яго выказваньняў падчас мінулай пандэміі, у 2009 годзе, ён і тады казаў тое самае, маўляў, мы перажылі ўжо дзясятак такіх эпідэміяў, гэта выгадна толькі фармацэўтычным кампаніям, гэта ўсё паніка. Тады ён не выкарыстоўваў слова «псыхоз», але рыторыка была падобная.
Зараз ён гэта паўтарае. Гледзячы па ўсім, ён усурʼёз і шчыра ўпэўнены, што паніка камусьці патрэбная і яна больш небясьпечная, чым сама хвароба. І тут пытаньне часу ўсьведамленьня — як хутка да яго дойдзе і ці дойдзе наагул сурʼёзнасьць праблемы. А далей уключаецца тыповая для пэрсаналісцкіх сыстэмаў дынаміка, калі ты заяўляеш пра нейкую сваю нязломную пазыцыю, апанэнты пачынаюць цябе папракаць у тым, што ты ставіш пад пагрозу жыцьці людзей, і калі ты мяняеш курс, то ты як бы саступаеш сваім апанэнтам, робісься слабаком.
І ёсьць спакуса настойваць на сваім, упэўніваць усіх, што мы выйдзем з гэтай пандэміі разумнейшымі за ўсіх, бо не спынілі сваю эканоміку.
Але я бы ня стаў усё зводзіць да псыхалёгіі. Ёсьць у гэтым і эканамічны фактар. Беларусь падыходзіць да татальнага локдаўну ў самай горшай эканамічнай форме, акрамя хіба Ўкраіны. Было шмат фактараў, якія падкасілі эканоміку яшчэ да вірусу. А цяпер Лукашэнка, відаць, ня хоча ўласнымі рукамі разбураць яе яшчэ горш. А калі ты ня хочаш нечага рабіць, ты шукаеш усе аргумэнты, якія ўмацоўваюць твой пункт гледжаньня і ня слухаеш тыя, якія ёй супярэчаць.
Мы — пасажыры карабля, якая залежаць ад таго, што ў галаве ў капітана. І гэта ў Беларусі зараз праяўляецца, як ніколі.
Дракахруст: Рыгор, нешта падобнае, хаця і ня тоеснае, было ў Вялікабрытаніі, дзе вы зараз працуеце. Напачатку і прэмʼер Борыс Джонсан казаў ня тое, што псыхоз, але што ладзіць татальны карантын і локдаўн — гэта неразумна і для гэтага няма падставаў. Але калі пайшоў рэзкі рост колькасьці захварэлых, калі лік памерлых пайшоў на сотні, Джонсан прыняў рашэньне пра локдаўн. Можа ня самы жорсткі, але прыняў. А можа і Лукашэнка, у выпадку калі захварэлых і памерлых будзе шмат, скажа — вось цяпер трэба ўводзіць карантын? Наколькі я ведаю, Джонсана брытанцы зараз ня рвуць на кавалкі за тое, што ён увёў локдаўн пазьней, чым яму гэта прапаноўвалі, пазьней, чым іншыя краіны.
Астапеня: Я мяркую, што Джонсан прыйшоў да разуменьня нашмат раней, чым Лукашэнка. Тут, у Брытаніі, локдаўн быў абвешчаны тыдзень таму, але на працу хадзіць многія перасталі яшчэ два тыдні таму. Я тут працую з дому ўжо больш за два тыдні.
Па сутнасьці Лукашэнка зараз гуляе ў вельмі небясьпечную гульню. Гэта вельмі нагадвае паводзіны савецкіх уладаў пасьля Чарнобылю. Гэтыя яго выказваньні — ты ня бачыш вірусу, значыць яго няма — гэта ж тады гаварылася і пра радыяцыю.
Лукашэнку ў яго сытуацыі могуць і не дараваць. Надта ўжо шмат аргумэнтаў за тое, што варта нейкім чынам абмяжоўваць чалавечыя кантакты, уводзіць нейкія меры карантыну, і прынамсі неабходна зьмяніць рыторыку. Тут сапраўды самае дзіўнае — гэта менавіта рыторыка. Тое, што ён кажа — гэта заахвочваньне да таго, каб нічога не зьмянялася. Пасыл такі — калі вы хочаце нешта зьмяніць, нават нерадыкальна, то ў вас псыхоз.
Ці ёсьць ва ўладзе апазыцыя палітыцы ігнараваньня пандэміі?
Дракахруст: Арцём, ці ёсьць у вас зьвесткі пра тое, што іншыя ўрадоўцы, прадстаўнікі істэблішмэнту, выступаюць за зьмену рыторыкі, як мінімум, і за больш жорсткія абмежавальныя меры?
Шрайбман: З першых вуснаў дадзеных пра гэта ў мяне няма. Чутак наконт гэтага лунае шмат, у прыватнасьці, пра тое, што ў міністэрстве аховы здароўя ня ўсе падзяляюць такі падыход. З павагі да Радыё Свабода я ня буду пераказваць тое, што я даведаўся праз другія ці трэція рукі.
Як распавядаюць тыя, хто вядзе тэлеграм каналы, якія спэцыялізуюцца на «зьлівах», да іх трапляюць штодзень сотні паведамленьняў, у тым ліку і ад дактароў, што і ў адным месцы сьмерці, і ў іншым, што ў розных месцах зьбіраюцца ўводзіць карантын.
Я мяркую, што сыстэма ў пэўным сэнсе знаходзіцца ў паралюшы. Ёсьць дакладныя межы, якія Лукашэнка задаў — найперш мы змагаемся з панікай, і толькі ў другую чаргу — з праблемай.
У гэтай сытуацыі многія чыноўнікі баяцца падацца панікёрамі, асабліва чыноўнікі вышэйшага ўзроўню. Таму я сумняваюся ў тым, што нейкія нават непублічныя размовы з такімі людзьмі, як я. Але што мы бачым, што некаторыя ведамствы прымаюць пэўныя рашэньні, якія не ўкладаюцца ў рамкі «псыхозу».
Кіраўнік МУС Юры Караеў забараніў пераезды міліцыянэраў з адной вобласьці ў іншую і на асобым кантролі Віцебшчына. Калі пандэмія — псыхоз, то навошта так рабіць? Даволі жорсткія правілы гігіены ўводзяцца ў банкаўскай сфэры, наколькі я ведаю. На месцах асобныя кіраўнікі нейкія меры прымаюць.
Куды цікавей дынаміка сытуацыі. Пакуль няма пацьверджанай інфармацыі пра масавыя сьмерці, пра сотні і тысячы захварэлых (хаця лічба ў сотні здаецца праўдападобнай, улічваючы тое, што ня ўсіх тэстуюць), мы можам, гадаць, як рэагуюць чыноўнікі. Але калі будуць паміраць людзі сотнямі (барані Бог), што мы ўбачым і першыя адстаўкі, і ўнутраныя дэмаршы. Ёсьць мяжа ляяльнасьці ў такіх сыстэмах. Гэта не сталінскі СССР, дзе расстрэльвалі за слова.
І плюс да таго, Рыгор мае рацыю — у нас ва ўсіх сядзіць чарнобыльскі сындром. І калі сытуацыя пойдзе па самым горшым сцэнары, то мы ўбачым расколіны ў маналіце аўтарытарнай сыстэмы.
Ліміты фальсыфікацыяў
Дракахруст: Многія, параўноўваючы лічбы захварэўшых і памерлых у Беларусі і іншых краінах, адстойваюць вэрсію, што беларускі цуд — вынік татальнай фальсыфікацыі, падману. Гаворыцца, пра нейкія падпіскі аб неразгалошваньні, якія даюць усе мэдыкі, пра мноства хворых з дыягназам пнэўманія.
Варта прыгадаць, што і ў Кітаі напачатку эпідэміі яна не прызнавалася, дактарам, якія білі ў званы, затыкалі раты.
Ці падзяляеце вы меркаваньні, што і ў Беларусі так адбываецца зараз? Тым больш, што адваротная інфармацыя разбурала б «хрустальны сасуд» улады пра «псыхоз».
Ці можна гэта схаваць ва ўмовах беларускай сыстэмы?
Астапеня: Што можна сказаць дакладна — што адсутнічае давер да беларускай дзяржаўнай сыстэмы. І гэта ня толькі апазыцыйныя актывісты кажуць — што з дактароў бяруць падпіскі аб неразгалошваньні. Гэта звычайныя людзі паведамляюць, я гэта чую ад сваякоў, якія ніяк палітычна не заангажаваныя. Ва многіх людзей ёсьць падазрэньні, што дзяржава хавае ад іх гэтыя факты. Выступы прадстаўнікоў міністэрства аховы здароўя гучаць даволі дзіўна.
Дракахруст: А як вы ацэньваеце маштабы хаваньня, колькі можна схаваць пры існай у Беларусі сыстэме? 5-10 сьмерцяў напэўна можна схаваць. Але ці можна ва ўмовах сучаснай Беларусі схаваць 100 сьмерцяў ад каранавірусу? Можна схаваць тысячу сьмерцяў?
Астапеня: 10 можна, і нават 100 можна, мяркую. Паколькі няма даверу да дзяржавы, мы лёгка можам сабе гэта дапусьціць. Гэта могуць уявіць звычайныя людзі. Але ў мяне няма фактаў, якія б гэта даказвалі.
Дракахруст: Арцём, паўтаруся — у Кітаі напачатку інфармацыю пра эпідэмію таксама закрылі. І там гэта было магчыма. Але закрываць гэтую інфармацыю незалежна ад маштабаў эпідэміі не атрымалася. А ў Беларусі — вы верыце, што памерлых насамрэч сотні?
Шрайбман: Не. Прынамсі, на сёньня, на 30 сакавіка — не, я ў гэта ня веру. Але я згодны, што ад беларускай улады можна чакаць спробаў схаваць нават сотні памерлых. Пытаньне ў тым, што ў сёньняшнім сьвеце гэта будзе амаль немагчыма зрабіць. Родныя памерлых, хай ня кожнага, але праз аднаго, праз двух, праз трох, будуць паведамляць пра гэта журналістам і тэлеграм-каналам. Давядзецца адказваць на пытаньні.
Тут хутчэй будуць маніпуляцыі іншага ўзроўню. Мала людзей тэстуюць, людзі, якія ня мелі наўпроставага кантакту з заражанымі, не заўсёды маюць магчымасьць прайсьці тэст. Ім ставяць дыягназ вострае віруснае рэспіраторнае захворваньне і іх не вязуць у шпіталь. Такія выпадкі ёсьць і сярод маіх знаёмых. Яны самі могуць ня ведаць рэальных лічбаў, ня тое, што мы.
Я мяркую, што многія з тых, хто будзе саўдзельнікам хаваньня такой інфармацыі, будзе лічыць, што ён робіць правільна. Маўляў, мы працуем на прадухіленьне сытуацыі, якая толькі пагоршыць сытуацыю. І такія будуць людзі. Але ня ўсе.
Як паказвае практыка, нават у жорсткіх аўтарытарных сыстэмах інфармацыя праточваецца. Ва ўсіх ёсьць тэлефоны. Будзе надзвычай складана, калі наагул магчыма, хаваць ад усёй краіны інфармацыю.
Вось зьявілася інфармацыя пра рэзкае падвышэньне колькасьці захворваньняў пнэўманіяй у Віцебскай вобласьці і з раніцы ўсе журналісты пішуць пра гэта. І так будзе з кожным новым агмянём. Хаваць гэта можа быць небясьпечным для функцыянаваньня дзяржаўных інстытутаў.
Чаму Лукашэнка не баіцца адказнасьці за распаўсюд пандэміі?
Дракахруст: Ужо многія задавалі пытаньне: што будзе, калі і ў Беларусі колькасьць захварэлых і памерлых пачне імкліва расьце нават паводле афіцыйных зьвестак? Што тады скажа грамадзкая думка, ці не ўскладзе яна ўсю адказнасьць за сьмерці на ўладу, якая не абвясьціла нават мяккага карантыну. Чаму Лукашэнка так упэўнены, што гэтага не адбудзецца?
Простае тлумачэньне — таму што гэта дыктатура. Дык і ў Кітаі дыктатура, і ў Расеі, і ў Азэрбайджане, напрыклад. Але і ў РФ і ў Азэрбайджане абвясьцілі тыднёвы адпачынак, ні Аліеў, ні Пуцін ня кажуць, што пандэмія — гэта псыхоз. І гэтыя дыктатары ня хочуць трапіць пад «каток» гэтага абвінавачваньня — вы вінаватыя ў гэтых сьмерцях, бо нічога не зрабілі. Яны пандэмію выкарыстоўваюць нават як своеасаблівае алібі, бачыце, на ўвесь сьвет бяда, мы тут што — сьціплыя дыктатары. А Лукашэнка гуляе ў іншую гульню, ён падстаўляецца пад гэты «каток». Чаму?
Астапеня: Шчыра кажучы, я ня маю адказу на гэтае пытаньне. Я згодны з тым, што казаў Арцём — што гэта такая асаблівасьць характару. Другі момант — гэта эканоміка. Я думаю, што мы вельмі дрэнна падрыхтаваныя да эканамічных крызісаў. ЗША прымаюць пакет дапамогі на 2 трыльёны даляраў. Ну а які пакет можа прыняць Беларусь? На мільярд?
Дракахруст: Рыгор, Беларусь можа не прымаць ніякіх пакетаў. Але Лукашэнка мог бы сказаць — так, усясьветная бяда, так, пандэмія, надзявайце маскі, не хадзіце на працу, хто можа не хадзіць, адпраўляем дадому хаця б старэйшых школьнікаў, як у Швэцыі. Не казаць пра псыхоз — гэта ж наагул нічога не каштуе.
Астапеня: Лукашэнка сапраўды мог бы так зрабіць. Ён мог бы гэта нават выкарыстоўваць на сваю карысьць, вось я дбаю пра людзей, мы разам перажывем гэты складаны год — тут Расея, пандэмія, трэба мяне пераабіраць праз паўгода. Гэта гучала б даволі рацыянальна, лягічна.
Дракахруст: Арцём, навошта вось быў гэты футбольны матч? Я памятаю ў ЗША прэзыдэнт Джордж Буш-малодшы прызначыў кіраўніком МНС перакананага лібэртарыянца, які заявіў, што дзяржаву трэба зрабіць такой маленькай, каб яе можна было ўтапіць у ваньне. А ў 2005 годзе здарыўся ўраган Катрына, катастрафічная паводка ў Нʼю-Арлеане, калі шмат людзей загінулі, патанулі. І таму кіраўніку МНС яго словы пра дзяржаву, якую можна ўтапіць у ванне, народ тады і прыгадаў. Лукашэнку ж могуць гэты матч гэтак жа прыгадаць, калі што.
Шрайбман: У мяне таксама няма рацыянальных тлумачэньняў. Таму даводзіцца зьвяртацца да псыхалягічных. Лукашэнка — вопытны палітычны гулец. Калі б ён усурʼёз верыў, што гэта пагражае яго ўладзе, ён бы прымаў адпаведныя рашэньні. Гэта значыць, што ён сапраўды шчыра, усёй сваёй душой, верыць у вэрсію пра тое, што гэтую пандэмію можна проста перачакаць, пераадолець простымі гігіенічнымі мерамі.
Далей ён трапіў у каляіну: прызнаць, што ён ня мае рацыі, што мае рацыю «пятае калёна» — для яго гэта проста не «па-пацанску».
Для мяне добрае пытаньне — ці будзе кропка біфуркацыі, ці настане момант, калі колькасьць аргумэнтаў пяройдзе ў якасьць, калі нават ён ня зможа іх ігнараваць? Ці ён будзе біцца за вэрсію «псыхозу» да апошняга?
Я думаю, што такая кропка ёсьць. Разьюшаных родзічаў памерлых ад вірусу людзей будзе складана ігнараваць. Але пакуль ён выглядае ўпэўненым у сваёй рацыі. Для яго гэта перакананьне, а не стаўка ў казыно.
Ці чакае Лукашэнку лёс Хрушчова?
Дракахруст: Арцём, вы ў сваім тэлеграм-канале празрыста намякнулі на тое, што калі горшы сцэнар усё ж адбудзецца, калі беларуская статыстыка будзе нават не італьянскай, але, скажам, польскай, то не выключаны не Майдан, не параза Лукашэнкі на выбарах, а палацавы пераварот. Прыйдуць чальцы беларускага «палітбюро» да Лукашэнкі і скажуць: Вы такога наварацілі, Аляксандар Рыгоравіч, што трэба сыходзіць. У 1964 годзе прыкладна гэтак жа адхілілі ад улады ў СССР Мікіту Хрушчова. Як вы самі ацэньваеце шанцы на такое разьвіцьцё падзеяў?
Шрайбман: Адрозьненьне ад СССР 1964 году ў тым, што ў нас няма палітбюро. Лукашэнка 25 гадоў будаваў сыстэму, якая выключае любое іншае месца прыняцьця рашэньняў і канцэнтрацыі палітычнага рэсурсу. Ён стварыў сыстэму, «заточаную» пэрсанальна на яго, без кланаў, без калектыўных органаў кіраваньня. Тут пройдзе нашмат больш часу нашмат больш катаклізмаў, перш чым гэтая, нязвыклая да ініцыятывы беларуская ўладная эліта неяк кансалідуецца і пераадолее свой 25-гадовы страх.
Таму і ў сваім тэлеграм-канале, і зараз выказваю сумнеў, што мы да гэтага дойдзем. Ступень каляпсу — і эпідэміялягічнага, і эканамічнага — павінная быць настолькі глыбокай, што Лукашэнка прачнецца раней. І зразумее, што гэта пагроза. Палітычнае чуцьцё ў яго яшчэ не астыла. Калі ён будзе адчуваць, што ў элітах пайшлі першыя прыкметы бражэньня, што нехта пачынае адкрыта зьліваць інфармацыю ў СМІ, пачынае тарпэдаваць яго рашэньні, ён пачне прымаць меры па мікшаваньні гэтых унутрынамэнклятурных пагрозаў.
Тады ён наступіць на горла свайму гонару і ўвядзе тыя меры, якіх будзе патрабаваць «маўклівая большасьць».
У Брытаніі Джонсан, у ЗША Трамп здолелі адрэагаваць на трэнд за пэўны час да піку пандэміі. Калі б яны працягнулі яшчэ пару тыдняў, мы б убачылі ў Лёндане і Нʼю-Ёрку нашмат больш сьмерцяў. Лукашэнка схільны цягнуць нашмат даўжэй. Ці нам усім вельмі пашанцуе і Беларусь акажацца такім эпідэміялягічным аазісам ці меры давядзецца прымаць у такім катаклізме, што бязболесна для Лукашэнкі гэта ня пройдзе.
Астапеня: Той сцэнар, які гіпатэтычна апісаў Арцём — гэта сцэнар няхуткі, магчыма, на працягу году. Калі пойдзе найгоршы варыянт, для намэнклятуры гэта сапраўды будзе момант ісьціны. Вось у нас столькі заражэньняў, столькі сьмерцяў, імаверна, што Беларусь не атрымае вакцыну, нават калі яна будзе знойдзеная. Яна ўся будзе даставацца багатым, заможным краінах. Праўдападобна, што эканоміка зьменшыцца на 10-15%. Калі да таго ж, мы з Расеяй толкам не дамовімся, будзе працягвацца такое перацягваньне канату, якое мы назіраем ужо некалькі месяцаў, паўстане перад элітай пытаньне — дык ён ужо ня бацька, ён дзед, які перасядзеў. Зразумела, шмат што кантралююць такія людзі, як Віктар Лукашэнка, як Віктар Шэйман, якія блізкія Аляксандру Лукашэнку эмацыйна, а ня толькі паводле службовага палажэньня. Апроч іншага, яшчэ і з гэтай прычыны магчымасьці ў беларускай намэнклятуры ссунуць Лукашэнку даволі нязначныя.
Але гэта таксама пытаньне псыхалёгіі. Калі ў грамадзтве будзе адчуваньне, што ўсё, што час прыйшоў, то Лукашэнка таксама будзе прымаць рашэньні. Можа вельмі радыкальныя і брутальныя, а можа і наадварот.
Беларусь-Расея: страта даверу
Дракахруст: І апошняе пытаньне — пра стасункі з Расеяй. На мінулым тыдні прэмʼер Румас абвясьціў, што дасягнутае пагадненьне з Расеяй пра пастаўкі нафты, паводле яго плату прэміі ўзяла на сябе расейская казна. А мінфін РФ адказаў — ды лухта поўная, мы нічога ня ведаем. Паўтарылася сытуацыя лютага, калі Лукашэнка гэтак жа распавядаў пра гутарку з Пуціным, які абяцаў кампэнсаваць манэўр, а мінфін РФ зрабіў вялікія вочы — а мы ня ў курсе. Дык што з нафтай-та, ды і з Расеяй наагул? Што вы прагназуеце?
Шрайбман: Я мяркую, што гэтыя беларуска-расейскія канфлікты сыходзяць у цень каранавірусу і зьвязаных зь ім эканамічных забурэньняў. Яны перастануць быць настолькі эмацыйна вострымі і фінансава значнымі ва ўмовах падзеньня ўсясьветных цэнаў на нафту. Будзе прасьцей нармалізаваць сытуацыю, вярнуцца да больш прадказальных адносінаў у нафтавай сфэры. Відавочна, што не ў красавіку, можа, у траўні. Таксама зразумела, што гэтыя абʼёмы будуць менш, чым былі раней. Столькі нафты, колькі раней, Беларусі проста ня трэба пры сёньняшняй каньюнктуры і попыту на нафтапрадукты, калі нават самалёты не лятаюць. І далей мы пераходзім у звыклы для беларуска-расейскіх адносінаў стан, калі ні вайны, ні міру.
Будуць узьнікаць новыя крыўды, напрыклад, на зачыненую мяжу. Таксама ўстане пытаньне пра газ, яно ўстане раней, чым да канца году, таму што мы зараз плацім за газ хіба ня больш за ўсіх. Ёсьць пытаньне АЭС, яна павінная ў хуткім часе запрацаваць, а мы — пачаць выплачваць крэдыт за яе.
Таксама да чэрвеня павіннае быць вырашанае пытаньне з арэндай вайсковых абʼектаў у Ганцавічах і Вілейцы. Думаю, што гэта будзе яшчэ адна кропка торгу. Падсумоўваючы, можна сказаць, што нафтавы канфлікт залагодзіцца, бо страціць сваю цяперашнюю значнасьць.
У паглыбленую інтэграцыю я і год таму ня верыў, і зараз ня веру. Тут ужо проста нікому не да яе. Любы крызіс можа альбо згуртаваць саюзьнікаў, альбо аддаліць, падарваць іх узаемны давер. У беларуска-расейскіх адносінах відавочна адбываецца другое. Ніякіх саюзных рашэньняў мы не прымаем у адказ на крызіс, ніякай узаемнай падтрымкі не адбываецца, за выключэньнем эпізодаў з дастаўкай турыстаў. Таму гэты крызіс будзе працаваць хутчэй на працяг дыстанцыянаваньня і ахалоджаньне тых рэштак сяброўства, якія засталіся. І самае галоўнае — ён будзе працаваць на страту даверу. Прыклады розных трактовак бакамі вынікаў перамоваў, пра якія вы прыгадалі — гэта ілюстрацыі гэтай самай страты даверу.
