Сёньня я прапаную вам падборку цытатаў зь беларускай мастацкай літаратуры пра чэкістаў.
Янка Купала, «Мала іх павесіць» (1937)
Я ня ўпэўнены, ці хто-колечы калі-колечы зможа разгадаць і ўцямна растлумачыць матывы, якія кіравалі Купалам, калі ён пісаў верш «Мала іх павесіць». Калі б магчыма было гэта растлумачыць, дык мы, здаецца, зразумелі б значна лепей, чым насамрэч быў бальшавіцкі тэрор і 1937 год.
Верш Купалы датычыць гэтак званага «другога маскоўскага працэсу», у якім Сталін расправіўся з былымі таварышамі-бальшавікамі, якіх абвінавацілі ва ўдзеле ў падпольным антысавецкім трацкісцкім цэнтры і ў дывэрсійна-шкодніцкай, шпіёнскай і тэрарыстычнай дзейнасьці трацкісцкай арганізацыі ў СССР. 13 абвінавачаных у працэсе засудзілі на сьмерць. Іншым далі тэрміны ў ГУЛагу.
Мала іх павесіць
На сухой асіне,
Бо нават асіна
Ад сябе адкіне.
Дзерава адкіне,
Дзерава сухое
Сябе не спаганіць
Поскудзьдзю такою.
Прадавалі немцу,
Немцу ды японцу
Нашую радзіму,
Долі нашай сонца.
(…)
Гандляры айчынай
Па чужым заказу…
Вынішчыць дашчэнту
Гэтую заразу!
(…)
Пятакоў і Троцкі,
Муралаў і Радэк
Пакінуць хацелі
Царскі нам парадак.
Ня вам, інтэрвэнты,
Шпегі, дывэрсанты,
На прыстані нашы
Выпускаць дэсанты.
Ня вам край савецкі
Зьнішчыць, крывапіўцы…
У нашых чэкістаў
Зоркія зраніцы!
Пятрусь Броўка «Песьня дзяржынцаў»
Ня ведаю, калі дакладна Броўка напісаў гэты верш, але напэўна пасьля 1934 году, калі ў СССР стварылі НКВД, якому, сярод іншага, даручылі ахову межаў. Таму тут памежныя войскі называюцца «дзяржынцамі».
Дзяржынцы,
Мы пільнасьці нашай не страцім,
Мы знаем задачу сваю,
За намі краіна — рэспубліка працы,
Вялікі Савецкі Саюз.
Шуміць над прасторам
Сасновае гольле.
І песьні зь вятрамі плывуць.
За намі
Дзяўчаты працуюць па полі,
Шахцёры на шахты ідуць.
За намі
Палаюць крамлёўскія зоры,
За намі сталіца Масква.
І рэкі, як срэбра,
І люстры-азёры,
І стэпаў густая трава.
За намі
Даліны, дзе граюць крыніцы,
І поле пшаніцай шуміць…
Не пройдуць бандыты
Савецкай граніцы, —
Дзяржынцы на варце граніц.
Пімен Панчанка, «Сястра Дзяржынскага» (1976)
А вось прыклад, так бы мовіць, гуманізацыі «вобліку Дзяржынскага» ўжо ў позьні пасьлясталінскі час. Магчыма, гэткае і трэба было пісаць, каб у свой час заслужыць званьне Народнага паэта Беларусі.
Да помніка яго вялікай славы
Ў дзень нараджэньня Фелікса
Штогод
Яна ішла цераз усю Варшаву
З гвазьдзікамі
У пешы свой паход.
Жалезны Фелікс…
Для яе жывы ён.
Праходзіла сястра ізноў, ізноў
Усе яго дарогі агнявыя,
Усю яго і ласку, і любоў.
Зь Дзяржынава,
Зьбяднелага фальварка,
Ішла яна праз беларускі бор
Ад першага турэмнага агарка
Аж да сьвятла чырванасьцяжных зор.
Любіць умела,
Не умела плакаць;
Як ён,
Для рэвалюцыі жыла…
Здымалі шапкі з гордасьцю палякі,
Калі яна
З гвазьдзікамі ішла.
Васіль Быкаў, «Жоўты пясочак» (1996)
«Жоўты пясочак» — ці не найлепшае апавяданьне Быкава. Гэтая сцэнка пра расстрэл чэкіста чэкістам — літаратурная эпіфанія найвышэйшай якасьці, успышка, якая на момант асьвятляе жахлівы закутак пекла.
Сурвіла пачаў капаць — імпэтна, нэрвова, кідаючы ў бакі поўныя рыдлёўкі жвіру. Мабыць, усё ж хвалюючыся, ён мала дбаў пра акуратнасьць і, замест простакутніка магілы, распачаў бадай круглую яму. У сасоньніку было не сьцюдзёна, начная імжа ранкам спынілася. Сурвіла хутка ўгрэўся, азызлы твар спатнеў і зрабіўся яшчэ больш чырвоны. На хвіліну прыпыніўшыся, ён зьдзёр з плячэй рудую, абшкрэбаную скуранку, шпурнуў яе пад ногі Косьцікаву.
— На, вазьмі. Нашто прападаць…
Запэцканым у гразі хромавым ботам той гадліва адкінуў скуранку з-пад ног. Сурвіла ня стаў упрошваць — ня хоча, ня трэба. Яму таксама ўжо нічога не было патрэбна. Апроч вось гэтай асобнай магілы. Тут яму будзе спакайней, чым у агульнай, упокат з ворагамі народа. I ўсё ж яго расьпірала крыўда, змоўчаць якую ён ня меў сілы.
— За што? Чэснага работніка органаў! Што я парушыў? Бязьвіннага ворага забіў? Ды іх тысячамі забіваць трэба! Я стараўся! Чатыры гады прэміявалі. За ўдарную работу, да гадавіны Акцябра. I ўсё дарма. Пашкадавалі ворагаў, шпіёнаў, нацдэмаў! I гэта правільна? Не! Гэта і ў органы прабраліся ворагі, во гэта што! Яны сярод нас!
— Годзе! — з надрывам загадаў Косьцікаў. — Лепш памаўчы!
— Я маўчаў! Усё лета маўчаў. Як і ты! Як і сотні чэкістаў. I во мне за гэта…
— Маўчы і капай! — усё больш злуючыся, крыкнуў Косьцікаў.
— Не, ужо скажу. Во і ты… Думаеш, уцалееш? Службай адкупісься? Не! Прыйдзе і твая чарга…
— Маўчаць!
— Не, ужо скажу! Мы павукі ў банцы! Дазнаецца Сталін…
Мабыць, гэта было занадта. Непадалёк зь вінтоўкамі напагатове стаялі байцы аховы, поўны трывожнай увагі, чакаў ля машыны маўклівы шафёр. Усе са зьдзіўленьнем утаропіліся ў знаёмага чэкіста, які капаў сабе магілу і гаварыў штось дзіўнаватае. Урэшце Косьцікаў прыўзьняў пісталет, не цаляючы, два разы стрэліў. Выпусьціўшы рыдлёўку, Сурвіла падламіўся ў каленях і бокам асеў на раскапаны дол.
— Дабі ж… — выціснуў зь сябе ледзь чутна. Косьцікаў ступіў на крок бліжэй і стрэліў у галаву. На траву і пясок пырснула шэрымі крупінкамі мазгоў.
— Вазьміце, і туды, да астатніх, — загадаў ён байцам.
Закінуўшы за сьпіны даўгія вінтоўкі, тыя ўзялі былога чэкіста за рукі, пацягнулі да ямы. Косьцікаў пайшоў у бок да машыны.
Гэтая праклятая ноч дашчэнту выматала ягоныя сілы. Прыкметна пачала здраджваць вытрымка, як ён ні стараўся паводзіць сябе стрымана. Здаецца, нескладаная работа, але штодня адно й тое ж. Вязуць і вязуць, нібы баранаў, калі таму будзе канец? Вунь колькі накапана ямаў за вясну і лета. I колькі будзе накапана новых.
Косьцікаў акінуў позіркам прагаліну між сасонак на схіле — мабыць, за восень заселяць і яе. I проста дзе-небудзь тут апынецца й ягоная яма…
У гэтым жыцьці ўсё вельмі проста.
Аляксандар Лукашук, «За кіпучай чэкісцкай работай» (1997)
А тут невялічкая панарама нораваў і традыцыяў НКВД-шнага пекла. Лукашук у сваёй кніжцы прыводзіць расповед ката, які па волі лёсу стаў ахвярай — гэта прызнаньні Васіля Ермалаева, які перад арыштам быў начальнікам 4-га сакрэтна-палітычнага аддзелу НКВД БССР.
«Я знайшоў у аддзеле поўны развал дысцыпліны, наяўнасьць групаўшчыны на глебе маральна-бытавога разбэшчаньня. Сувязь зь невядомымі жанчынамі, наведаньне іх групай, выкарыстаньне для нізкіх мэтаў кансьпіратыўных кватэраў. У гэтую групу ўваходзілі Слукін, Кунцэвіч, Быхоўскі, Шэйнкман, Якімаў, Перавозчыкаў ды іншыя».
«У аддзеле кадраў ёсьць заява, што Кунцэвіч, начальнік аддзяленьня ў справе царкоўнікаў і сэктантаў, у 1930 годзе заганяў адміністрацыйна сялян у калгасы, абагульняў інвэнтар аж да курэй. У гэтай заяве гаворыцца, што Кунцэвіч меў сувязь з жонкай арыштаванага і што ёй расказваў пра мужа. Гэтыя зьвесткі я ўведаў за некалькі дзён да свайго арышту і даклаў наркаму Цанаву».
«У аддзеле было 8 аддзяленьняў. Аддзяленьне ў справах трацкістаў і правых узначальваў Шэйнкман, разбэшчаны чалавек, стары халасьцяк, заляцаўся да кожнай спадніцы. Нацыянал-фашыстоўскае аддзяленьне ўзначальваў Быхоўскі — садыст, маральна разбэшчаны, фанабэрысты, ганарлівы, падхалім, кар’ерыст, распусны нізкі чалавек, які інтымна жыў з многімі невядомымі жанчынамі, у тым ліку з машыністкай 4-га аддзелу. Аддзяленьне ў справах эсэраў і меншавікоў узначальваў Артамонаў — п’яніца, гультай, прагульшчык. Аддзяленьне абслугі савецкага апарату і рабочае клясы ўзначальваў Гарбаты, які меў сумнеўныя сувязі. Аддзяленьне ў справах сельскай гаспадаркі начальніка ня мела аж да выдзяленьня з 4-га аддзелу самастойнага сельгасаддзелу».
«Аддзяленьне ў справах моладзі ўзначальваў Слукін, распусьнік, разбэшчаны ў полавых адносінах, маральна нізкі. Выкарыстоўваў у нізкіх мэтах кансьпіратыўную кватэру — вадзіў туды жанчын».
«Аддзяленьне ў справах царкоўнікаў, сэктантаў і былых людзей (так ў тэксьце) узначальваў Кунцэвіч, разбэшчаны ў бытавым пляне чалавек, меў шырокія сувязі на глебе палавой распусты зь невядомымі жанчынамі. Са словаў Быхоўскага мне вядома, што Кунцэвіч знаходзіўся ў сужыцьці з 15 жанчынамі толькі супрацоўніцамі наркамату. Для гэтай мэты выкарыстоўваў кватэру Слукіна, дзе прымалася агентура».
Уладзімер Някляеў, «Лісты да Волі» (2011)
Уладзімер Някляеў у апошнім слове на судзе ў 2011 годзе дадае характэрны мазок да партрэту сучаснага чэкіста.
Сьледчы па маёй справе, калі скончыліся допыты і можна было размаўляць больш-менш па-чалавечы, распавёў мне гісторыю пра свайго маленькага сына. Ягоны сын ходзіць у дзіцячы садок. Бацька забірае яго, вядзе дахаты і, як звычайна, пытае: «Што сёньня рабіў, што было цікавага?». «Па-ангельску размаўляць вучыліся!» — падскокваючы, адказвае сын. «Ды ну! — зьдзіўляецца бацька. — І якія словы ты вывучыў?» «Дзякуй і да пабачэньня!» — адказвае беларусу-бацьку беларус-сын. Сьледчы Камітэта дзяржаўнай бясьпекі, падпалкоўнік юстыцыі, распавёў гэтую гісторыю як вясёлую — і доўга думаў, калі я спытаў: «Вы хоць разумееце, што вы мне расказалі?..»
Анатоль Лябедзька, «108 дзён і начэй у засьценках КДБ» (2013)
Сучасныя беларускія чэкісты ня дробяць касьцей арыштаваным. Яны, так бы мовіць, «узьдзейнічаюць псыхалягічна». Сцэнка з кнігі-ўспаміну Анатоля Лябедзькі, які правёў амаль чатыры месяцы ў менскай «амэрыканцы».
За мной уваходзяць трое. Адзін дзелавіта ўсталяваў відэакамэру, двое па-гаспадарску селі за стол. Насупраць сьветлавалосы сярэдняга веку з зачасанымі назад валасамі, другі, круглатвары, які суправаджаў у шпіталь, прыстроіўся зьлева. Той, што цераз стол, дастаў чысты аркуш паперы і, утаропіўшы ў мяне вочы, з мэталем у голасе прамовіў: — Прозьвішча? — Чыё? — парырую пытаньне пытаньнем. — Ваша, — раздражнёна кідае незнаёмы. — А ваша? — падтрымліваю слоўны пінгпонг. — Тут я задаю пытаньні, — у голасе дадаецца холаду. — Ну, у такім выпадку самі на іх і адказвайце, — дэманстратыўна адварочваюся. — Прозьвішча? Здаецца, мы заходзім на другі круг. — Чыё? — Ваша! — А ваша? Пасадка без узьлёту. І так пяць, дзесяць, пятнаццаць разоў запар. Я ўжо зьбіўся зь ліку. Гульня нэрваў працягвалася, можа, гадзіну, можа, больш. — Я ня буду адказваць ні на якія пытаньні, пакуль вы не растлумачыце матывы майго затрыманьня і не прад’явіце дакумэнты, якія сьведчаць вашу асобу. Гэта маё апошняе слова.
Я перастаю рэагаваць на кадэбэшніка са звычкамі дзятла. Сьветлавалосы тут жа ўдае прыступ гневу і, кінуўшы ручку на стол, выбягае з пакоя. Яго напарнік пачынае старанна ўдаваць добрага сьледчага.
— Анатоль Уладзімеравіч, навошта вам непрыемнасьці? — Голас прасякнуты спагадай. — У вашых інтарэсах не ісьці на абвастрэньне. Мы супрацоўнікі камітэту. Пасьведчаньня паказаць ня можам, бо пры ўваходзе ў будынак здаём дакумэнты. Такая працэдура.
Я ня вытрымаў і расьсьмяяўся.
Андрэй Адамовіч, «Песьня пра Цімура» (2019)
Сучасны чэкіст і яго арганізацыя у творы пісьменьніка маладога пакаленьня паўстаюць як праявы цырку абсурду. Кантэкст такі: капітан Капейкін, высланы беларускім КДБ з тайнай місіяй у Варшаву, распавядае пра сваю кар’еру варшаўскім знаёмым.
Праз некалькі тыдняў мяне перавялі ў спэцшколу агентаў КДБ. Там мяне навучылі страляць з пісталета Макарава і вызначаць агентаў NATO па форме носа. Як скончыў я тую школу, то мне прысвоілі званьне лейтэнанта Камітэта дзяржаўнай бясьпекі і пэрсанальнага апазыцыянэра.
Хадзіў я за тым апазыцыянэрам, хадзіў, слухаў яго тэлефонныя размовы, чытаў яго пошту на Mail.ru і ліставаньне ў «Аднаклясьніках». І, скажу я вам, спадарства, вельмі цікавым жыцьцём жыў гэты апазыцыянэр. Ён працаваў прарабам у будаўнічай канторы і прызначаў дзяўчатам сустрэчы па Tinder — маўляў, дапаможа ім з рамонтам на кухні. Мне б яго спрыт! Я нават падумваў, ці ня кінуць мне КДБ і ці не зрабіцца брыгадзірам муляроў, бо вельмі ж дзяўчаты любяць, калі ім рамонт на кухні робяць. А самы, я вам скажу, цымус — гэта падарыць ёй выцяжку. Слухаў я яго сустрэчы зь дзяўчатамі праз выключаны тэлефон, слухаў-слухаў, як раптам выклікае мяне сам кіраўнік пятага аддзела генэрал-маёр з засакрэчаным прозьвішчам.
— Ты, — пытае ён мяне, — лейтэнант Капейкін?
— Так! — адказваю. — Я.
— Я прачытаў твае справаздачы, Капейкін, — і глядзіць на мяне так цяжка. — Давай разам іх прачытаем, Капейкін.
І пачынае чытаць: «О, так, Віталь! Вось тут пацалуй! Так! Так, Віталю! Увайдзі ўжо ў мяне, Віталю! Глыбей! Госпадзе! Давай перавернемся!»
— І так тры тысячы старонак, Капейкін!
— Мне маёр Папяровы, — адказваю, — даў строгі загад, занатоўваць усё самае цікавае з жыцьця майго пэрсанальнага апазыцыянэра, не пісаць жа мне, як ён раствор на будаўніцтве замешвае.
— Я разумею, Капейкін, ты трапіў у складаную жыцьцёвую сытуацыю. Я паперкі твае прачытаў, асабліва вось цікавая з Рэспубліканскага псыха-нэўралягічнага дыспансэру, дзе ты праходзіў стацыянарнае лячэньне.
Кажа ён гэта, кажа, а ў мяне ажно мароз па скуры: няўжо я дзесьці штосьці не тое зрабіў, падвёў кіраўніцтва? Можа, апазыцыянэр мой раствор рабіў па даведніку з бэнээфа або дзеўкі гэтыя сувязныя з-за мяжы. Нічога не магу ўцяміць.
— Ведаеш што, Капейкін, мы з кіраўніцтвам параіліся і вырашылі даць табе ўнікальную магчымасьць паслужыць Радзіме.
Сказаў гэта генэрал і пачаў выкладваць на стол тоўстыя-тоўстыя тэчкі. Я толькі і думаю сабе: «Ого, з кім гэта генэрал-маёр з засакрэчаным прозьвішчам мог абмяркоўваць мой лёс, лёс простага лейтэнанта Капейкіна?» А генэрал усё дастае і дастае гэтыя тэчкі. І вось ужо ўвесь стол імі завалены.
— Гэта, — кажа тады кіраўнік пятага ўпраўлення, — твая новая справа, Капейкін.
У мяне аж вочы засьвяціліся, во гэта справа дык справа. На пяцьдзясят тэчак.
— Але гэта яшчэ не ўсё, — сказаў генерал. — За мной.
Мы пайшлі да ліфта і спусціліся ў сутарэнні, прайшлі праз чатыры пасты аховы і двух кулямётчыкаў, апошнія дзверы ахоўваў асабісты шалёны сабака генерала. Гаспадару сабака аблізаў боты, а на мяне паглядзеў строга: як што якое — клац — і разьвітаюся я са сваёю мужнасцю.
Генэрал адчыніў сталёвыя дзьверы і завёў мяне ў падземную анфіладу, само існаваньне якой Камітэт дзяржаўнай бясьпекі Рэспублікі Беларусь ніяк не камэнтуе.
Усё было спрэс завалена тэчкамі. Іх былі сотні тысяч.
«Варта» — суб’ектыўны агляд падзеяў у літаратуры ды, шырэй, у мастацтве і культуры. Меркаваньні перадаюць погляды саміх аўтараў і не абавязкова адлюстроўваюць пазыцыю рэдакцыі.
