Было гэта пад канец 2011 году. Мне пашанцавала намовіць перакладчыка Васіля Сёмуху на доўгае інтэрвію, у якім ён пагадзіўся расказаць пра сваё жыцьцё.
Мы дамовіліся, што калі з гэтай размовы атрымаецца нешта харошае, то апублікуем яе асобнай кніжкай. На жаль, наша нясьпешная камунікацыя — пры пасярэдніцтве электроннай пошты — абарвалася праз паўгода на маім 20-м пытаньні. Дзядзька Васіль заявіў, што, маўляў, цяпер трэба было б расказаць горкую праўду пра тое, хто яму рабіў подласьці ў жыцьці, а ён ня мае ні сьмеласьці, ні не адчувае патрэбы гэтую праўду агучваць…
Пасьля першых адказаў Дзядзькі Васіля на мае пытаньні я зразумеў, што ў нас ня тое, што можа атрымацца нешта талковае, але, хутчэй за ўсё, атрымаецца і бэстсэлер (у беларускім маштабе, зразумела). Я непамерна шкадую, што наша супольная кніжка абарвалася ў такім месцы, калі выдаваць тое, што нам запісалася, не выпадае, бо яно — усяго ўступ, усяго падыход да таго самага цікавага, што мелася быць і не збылося…
Сёньня 40 дзён пасьля сьмерці Васіля Сёмухі. Я вырашыў працытаваць на сайце Свабоды некалькі фрагмэнтаў з нашай размовы сем гадоў таму, каб яшчэ раз нагадаць усім прыхільнікам беларускага мастацкага слова, якога Чалавека і Творцу мы страцілі.
Дзядзька Васіль пагаджаецца на размову
«Дарагі Яне, даруйце мне запозьненасьць з адказам. Гэта ад няўпэўненасьці. Яна патрошку праходзіць, але не пакінула мяне зусім. На першы раз пасылаю спробу адказаць агульна збольшага на тры першыя пытаньні. На тры наступныя пастараюся адказаць праз пару дзён. Ня зысквайце зь мяне залішне строга за мой страх. Васіль».
Я стараюся суняць страх Дзядзькі Васіля
«Шаноўны і дарагі пане Васілю! Дзякуй за вашу згоду на інтэрвію. Шанцы, што ў нас з гэтага можа атрымацца нешта талковае, цяпер узрасьлі не ў разы, а ў дзясяткі разоў.
Я насамрэч цешуся, што інтэрвію будзе пісьмовае. Яно, па-першае, дазволіць вам адчуць сябе цалкам камфортна — вы скажаце дакладна тое, што хочаце, не баючыся, што „папарацы“ наварочае чортведама чаго:-) Па-другое, такая форма дазволіць нам вяртацца да некаторых месцаў, калі трэба будзе нешта ўдакладніць і гладка дапоўніць сказанае раней. Ну і па-трэцяе, калі пісьмова, дык варта пеставаць кволенькую надзею, што з гэтага і нейкая ксёнжачка атрымаецца, якую потым можна і амэрыканскім ўнукам паказаць…
Мае першыя пытаньні да вас будуць даволі агульныя — мне проста трэба нешта ад вас пачуць і паглядзець, у які бок нам можна рухацца. Я замала ведаю пра ваша жыцьцё, каб на гэты момант ставіць вам канкрэтныя пытаньні. Інакш кажучы, я крыху спадзяюся на наводкі ад вас, прынамсі спачатку.
Пытаньні я буду фармуляваць знарок блытана і грувастка, укладваючы ў іх розную непатрэбшчыну і адсябяціну. Проста мне хочацца, каб вы ня толькі адказвалі на сэнс пытаньня, але і на яго тон і антураж (так сказаць, пры адсутнасьці гукавога кантакту між намі, я буду вам пасылаць нешта накшталт слоўнага шуму, каб вы ўвесь час мелі сьвядомасьць, што адказваеце Ваню Максімюку, а не газэце „Вячэрні Брэст“ :-)) Потым увесь гэты шум можна будзе без праблемаў прыбраць. (Дарэчы, ці ў вас таксама казалі на пену на кіпятку — шум?)».
Дзядзька Васіль тлумачыць пра «шум»
«Казалі, кажуць і казацімуць, спадзяюся, толькі ШУМ — і на кіпятку, і на лужах, і на губах, і ў дайніцы, калі карову дояць — а яно і шумуе і шуміць, а на кіпячоным малацэ ўтвараецца тое, што рускія называюць „пенками“, а па-нашаму — „плеўка“. Ну то з Богам, Параска!»
Ці ня рупіла, каб напісаць нешта сваё, а ня толькі перакладаць?
«Вой, бацечка, рупела, яшчэ як рупела! І падказытвала, і спакушала. Нават спрабаваў сябе і ў паэзіі, і ў прозе, адзін раз нават у драматургіі. Не ведаю, ці было тое ад вялікага розуму, ці ад вялікай дурноты. Мабыць, ад апошняй, бо зь першага хапіла нейкага каліва, каб самому ўбачыць, што з-пад майго пяра выходзіла тое, што і разумны і дурны называе (salva venia!) — нармальным чалавечым гаўном (даруй, Яне, што называю гэта такім рэдкім для лексыконаў словам). Мой даўні вопыт якраз і быў патрэбны, бо дапамог зразумець, што ўсё, што я хацеў бы сказаць людзям сваім геніяльным творывам, ужо сказана другімі людзьмі, пісьменьнікамі, прычым у тысячу разоў лепш і прыгажэй, чым гэта магла б зрабіць мая пярсона. А каб людзі ўсё-такі ўведалі пра тое лепшае і прыгажэйшае, сядай, Вася, на крэсельца і перакажы сваёй мовай зноў жа „лепш і прыгажэй“. Аж тут выяўляецца, што сваёй „лепшай і прыгажэйшай“ у галаве — кот наплакаў. З гэтага моманту якраз і пачынаюцца перакладчыцкія пакуты, турзоты і мітрэнгі… Гатовы пабажыцца, што кожны перакладчык, калі ён не графаман альбо не шабашэнік (бо і такіх сярод нашага брата — пропадзь нязводная!), пацьвердзіць гэта».
Самыя раньнія ўспаміны
За польскім часам
«Памятаю палякаў. Ляжаў я з бабай Рыпінай на печы. Цёмна. Прыехала польская паліцыя. Сьвяцілі ў хаце ліхтарыкамі. Cьвятло тых ліхтарыкаў я акурат і памятаю.
Пры тых саветах
Тыя саветы памятаю па дні выбараў на Беластоцкі сход. Прыехалі з Смаляніцы. Далі бабе Рыпіне два лісточкі — ружовы і блакітны. Баба Рыпіна ўкінула іх у скрынку са шчылінай пасярэдзіне. Калі ўлады зьехалі, баба сказала мне, што гэта былі — голосоване і выборы. Мне падарылі буквар — у ім памятаю партрэты Леніна, Сталіна, Варашылава і Молатава. І слова МА—МА. Пачалася навука».
Першы лінгвістычны дыспут
Было мне гадоў чатыры-пяць. Вярталіся мы з мамай возам дахаты. Адвячорак. Сонца ўжо нізка. Мама падганяе каня і кажа:
— Трэба хучэй дохаты, бо онь, зарэ цЁмно будэ.
— Нэ так ты кажэш, мамо. Трэба казаці «тОэмно».
— Чому-то? Мы ж кажэмо «цьма, цЁмнэнько».
— Але ж мы кажэмо «тЭмра, тэмнО, прЫтэмкі». Онь жэ і рыэчка ў нас «ТЭмра».
— Але мы кажэмо «цёмнІЭе і тэмнІЭе».
Ня памятаю, чым дыспут закончыўся, але мама сьмяялася. Кожны застаўся пры сваім. Да філфака было яшчэ далёка. А сёнека хай вуоны спадар Ян Максімюк рассудзіць, што там было і чаму не зусім так, як у ягоных Ляхах.
Крапіва
Дома толькі я і Жэня. Жэня падгаварыў мяне разам сесьці на падваконьне і зрабіць «а-а» на двор. Так і зрабілі, прыстроіліся — усё спраўна падала ўніз. З гарода ўбачыла падзею баба Рыпіна, ціхенька падкралася і крапівінай — хлясь Жэню па срацы. Абодва зваліліся ў хату. Ужо тады я зразумеў, што мы рабілі брыдкае.
Тата грае на гітары
Тата грае на гітары і сьпявае сваю любімую:
Трансваль, Трансваль, страна моя.
Ты ўся горыш ў огні…
і прыпевам:
Нэ міэў тоскі,
Упаў з доскі —
Розьбіўса на кускі!
Больш нічога з татавага рэпэртуару не памятаю.
Бабіны казкі
— Роскажу тобіэ, Васё, казку: Насраў дзіэд у в’язку, ньуос, ньуос доокола кольуос дай тыц! Васі под нуос і кажэ: «Нэсі, нэсі, эно нэ рострасі, а Вася ньуос, ньуос дай роструос, а дзіэд догоніў дай буольш наваліў!» — Гэта бабіна прысказка. Далей была «Курачка-раба» альбо пра дурнога Івана, альбо пра Гарабэйчыка на былінцы».
Пра школу і Моцарта
«Што і чаму вывяргае на паверхню памяць з нейкіх закануркаў душы ці сэрца?
Зіма 1944 году. Пружаны. Горад у руінах. Першая кляса школы. Хлопчык у зрэбных нагавічках у настаўніцкай з аднаклясьнікамі вакол піяніна. Пані Мар’я Іванаўна — пажылая, старой даваеннай польскай школы настаўніца дае ўрок сьпеваў:
Приди, весна, скорее,
Вернись к нам, светлый май,
та-та, та-та, та-та-а-та-та (падаю забыты радок паводле мэлёдыі)
Смотри, не замерзай! (ці то, здаецца, — „не забывай!“)
Божухны вы мае! Дык гэта ж „Веснавая песенька“ Моцарта, самаго Вольфганга Амадэя! (Цяпер пазнаю па мэлёдыі!). Мар’я Іванаўна вучыць нас сьпяваць песьню Моцарта! За колькі дзесяцігодзьдзяў да эпохі папсы, Дарафеевай, Саладухі і „а...іцельнага пенія“ Ялфімава!!! Чаму памяць мая маўчала ўсе гэтыя дзесяцігодзьдзі і вось, напрыканцы жыцьця, нагадала мне пра тое, чаго забываць было нельга? Дзякую табе, памяць мая, што прабіла праз навалач халтуры мэлёдыю радасьці, надзеі, сьвятла. Дзякую табе, памяць мая, што вярнула мне вобраз і мецца-сапрана цяпер ужо незабыўнай Мар’і Іванаўны, якая вучыла галодных дзяцей сьпяваць».
Дарунак Дзеда Мароза
«У школе перад кожным Новым годам і ёлкаю настаўніца зьбірала грошы на навагоднія дарункі.
Цётка Ганна зь яе пэнсіяй не магла выкідаць грошы, якіх у яе было, як і не было. „Ты сірата, вось хай улада і заплаціць табе за гасьцінец“. Я ужо даўно нічога не прасіў на школьныя выдаткі. А на навагоднія дарункі пасьля ёлкі у клясе не заставаўся ужо тры гады, каб не зайздросьціць аднаклясьнікам і не заплакаць ад крыўды. Натуральна, ніякіх дарункаў ня меў, і вельмі ж дзіцяці крыўдна было, што сірата.
А ў чацьвёртай клясе — застаўся, сам не памятаю, чаму. Але застаўся, хоць ніякіх грошай не плаціў. Сяджу, гляджу, дзеці пажурнальна, папрозьвішчна выходзяць і атрымліваюць дарункі. І раптам чую: Сёмуха Вася. Я атарапеў, вушам ня верачы. Дзед Мароз паўтарыў запрашэньне. Я ўстаў, падышоў і ціха сказаў Дзеду: „Я н. э. плаціў“. Дзед пагладзіў: „Гэта, Вася, табе дарунак“. І я ўзяў той дарунак, вярнуўся за парту і заплакаў. Сёньня ведаю, чаму, а тады, мабыць, сэрца заплакала, а ня вочы. Нешта падобнае адбылося і ў дзявятай клясе».
Пра вялікія некалі гарады Пружану і Ружану
«А Пружана ж была вялікі-вялікі горад, ну, мо крыху меншы за Варшаву, ці нават за Брыэсьць. Век такога ня бачыў, нават руіны — велічэзныя. Не, бачыў яшчэ Рожаную, куды раней, „за немцамі“, у 42-м з мамаю езьдзілі. Дзьве цэрквы, адна зь якіх — касьцёл. І адна будыніна (цяпер — школа) — аж тры паверхі, адзін на адным! І найвялікшы на сьвеце цуд — палац Сапегі. Гэта сёньня — руіны (ідзе рэстаўрацыя!). А тады цэлы-цалюсенькі, здаровенькі. Большага дзіва і не бывае. Вось друкую гэта, а перад вачыма той палац, як жывы стаіць. Ня думаю, што пан Ян нешта падобнае ў сваёй зашмулянай Гайнаўцы на жывыя вочы бачыў, альбо нават жа і ў Варшаве. Ну, божа вялікі! няма ў Варшаве такога палаца, які я бачыў у Рожануой.
Бо:
Варшава і Кракуў —
століцы полякуў,
а немцы ў Бэрліне
мешкаён, як сьвіне,
а Москва засрана —
для росыяна,
а мы і ў болоці
жывэмо ў доброці.
Пан Ян, пэўна, скажуць, што гэта ў мяне — праява мясцовага шавінізму. Ну і хай — я гэто на тое, коб пан Ян віэдалі, шчо окрым як і ў Гайноўцы полешукі ешчы дзіэсь е, шчо і мы нэ ў кулак сэкаемо-сморкаемоса!»
Пра Гайнаўку, Пружану і прозу Эрвіна Штрытматэра
«Пан Ян з непрыхаванай іроніяй зьедзьліва пытаюцца ў мяне, ці ня быў „Фаўст“ маёй першай прачытанай па-нямецку кніжкай. Ай не ж, ня быў „Фаўст“, на вялікае шчасьце. Але з панам Яны мы ўсё-такі ў нечым перасекліся на нашых дарогах. А дарогі нашыя сышліся воляй добрага лёсу на „Eine Kleinstadt auf dieser Erde“ (Erwin Strittmatter). Па-першае, Гайнаўка і Пружана, кожная — eine Kleinstadt, хоць-такі Гайнаўка проці Пружаны, як усяроўна засьценак Насьсярылавічы проці Парыжа; па-другое, тое, што ў пана Яна ў дужачках — (Erwin Strittmatter) — як рыхтык жа ў самусенькі акурат адпавядае таму перасячэньню нашых дарог, бо апавяданьне гэтага самага Эрвіна, як яго там… гэтага Штрытматэра (матэры яго ў бок!) — „З кнігі асабовых рахункаў“, перакладзенае мною на беларускую мову, было самым-самым першым апублікаваным у 1959 годзе ў часопісе „Маладосьць“ маім перакладчыцкім дэбютным творывам, за ганарар з якога я сабе купіў самы-самы першы ў жыцьці гадзіньнічак на левую ручку, а пан-Янава дарога прывяла пана Яна да публікацыі на сайце Svoja.org пан-Янавыя пераклады з выдатнай прозы гэтага… як яго… Штрытматэра, за што пан Ян хваробу што атрымаў на левую ручку, хоць і чол я гэныя вяшчыцы са смакам. Ну што, пане Яне, укусілі? — каб пану добра было, ды шчэ й палепшала! Ну, то хай зьезьдзяць пан у Пульшч, у город Сувалкі, туды й назад, туды й назад! (Гэта наша пружанская мастацкая мэтафара, якая чыста вобразна і прыгожа ілюструе працэс сэксу! І нех бэндзе як бэндзяло — таксама пэрл пружанскага вырабу для ўпрыгожаньня высокага штылю пальшчызны.)».
Як гаварылі/гавораць у Пружане
«Ну, от жа нездарма я параўнаў вашу Гайнаўку з Парыжам! Хоць і праходзіць па Пружаншчыне мяжа паміж палешукамі і ліцьвінамі, але ў самой Пружане таго, хто загаворыць па-ліцьвінску, гаўнякамі закідалі б, бо кожнаму ж добра вядома, што ліцьвін гаўном зацьвіў, тым часам як паляшук насраў у капшук. Хітры ён, бляха, гэты наш паляшук. У Пружане гавораць па-руску рускія, наежджыя, а тамтэйшыя гавораць «па-культурнэму, па-гарадскому», удаючы, што гавораць па-руску яшчэ лепш за самых рускіх. Цёмныя людзі называюць гэта руска-палескай трасянкай, але ж такую трасянку ніякай скаціне добры гаспадар есьці ня дасьць. У мае там гады у Пружане так гаварылі, так гавораць і зараз, нават з дамесам ужо нашым часам навамоднай пальшчызны, асобнымі фразамі, што лічыцца ў нас «заебістай музыкай», выдаючы трасянку за чыстае пахучае сена».
Маё грувасткае 11-тае пытаньне…
«У вашай рускай школе ў Пружане была нямецкая мова? А можа і француская з румынскай? Як гэта вы дадумаліся пайсьці на «рамана-германскае аддзяленьне філялягічнага факультэту Маскоўскага ўнівэрсытэту імя Ламаносава»? Вершыкі, нябось, па-руску пісалі… Была ў вас нейкая ўлюбёная настаўніца нямецкай мовы ў школе? Я к чэму это? Бо ў мяне ў Гайнаўцы, якую вы дарма называеце Насьсярылавічамі, былі ажно дзьве настаўніцы нямецкай мовы. Праўда, другая зьявілася толькі на адзін год, калі я быў у другой клясе ліцэя. І раптам тады ў нас зьявіліся чатыры ўрокі нямецкай мовы на тыдзень, то бок, столькі, колькі і польскай (я хадзіў у матэматычна-фізычную клясу, а таму па гуманітарнай лініі ў нас ішла сплашная германізацыя з русыфікацыяй). Пад канец другой клясы я гаварыў па-нямецку лепш, чым па-беларуску. У гэтым не было нічога надзвычайнага, бо, як вы можа і здагадваецеся, па-беларуску тады я ўвогуле не гаварыў, а толькі па-польску і па-падляску… Але тая другая настаўніца пабыла ў нашым ліцэі толькі год, і потым майму зацікаўленьню нямецкай мовай прыйшоў павольны, але няўмольны kaputt. Дык вось, як называлася ваша настаўніца нямецкай мовы? У нас адну звалі Berta (яна была таўставатая), а другую Siebzig (яна была хударлявая, а мянушку атрымала ад таго, што так неверагодна хораша і па-германску вымаўляла тыя канчаткі -ig, з прысьвістам і прыхліпам)».
…і адказ Дзядзькі Васіля
«А чаму ж бо нямецкай мове не быць і ў пружанскай рускай школе? Была, была… Нават з другой клясы. Другая і трэцяя клясы вучылі, пасьля адмянілі такое раньняе навучаньне. І ўвялі зноў зь пятай. Так што адзін год я такі прапусьціў, але не забыўся завучанага. Нават з таго другога памятаю першую завучаную фразу, апрача асобных слоў. Фраза з падручніка: Alle, аlle turnen wir! Вельмі ж дзівосна-мэлядычна гучала яна маім вушам, вось і запомнілася. Зь пятай клясы ўсё пачалося спачатку, але тыя два гады не прапалі марна — мы ўжо добра чыталі. Нямецкая была ў абедзьвюх школах. Англійскую ўвялі пазьней, у беларускай школе, а ў нас увесь час нямецкая.
Настаўнікаў было шмат. Хто толькі не выкладаў! І матэматык, і хімік, і „русалка“ — мабыць усе, каму не хапала сваіх „прадметных“ гадзінаў, таму нікога называць ня буду. Маёй адзінай і любімай настаўніцай нямецкай мовы была мая мама, правільней, — духоўным анёлам была, які і павёў мяне за сабою па гэтай дарозе. Яна з Купліна хадзіла ў пружанскую школу (ці тое ж у гімназію! — ня ведаю дакладна). Куплінская сялянка закончыла пружанскую школу (ці гімназію). Во! Напрыканцы „народнай“ Польшчы у вас быў прэм’ер міністар Ярашэвіч — дык вось я недзе вычытаў, што і ён закончыў пружанскую школу (ці гімназію?). Разумныя ж людзі вучыліся ў Пружане… (NB: шматкроп’ем намякну, здагадайцеся, на каго…).
Вершыкі пісаў рускія, але гэта было пазьней, у старэйшых клясах, бо дурны быў… шкада, што рукі не адсохлі, хоць мазгам і прыдалося…».
* * *
Ну вось, такая ў нас зь Дзядзькам Васілём кніжачка рыхтавалася, але не нарыхтавалася. Там далей пайшлі яшчэ цікавейшыя рэчы, але сёньня на гэтым спынімся. Даўгавата атрымалася, як на адзін раз. Магчыма, надарыцца і другая нагода.
Ну то з Богам, Дзядзька Васіль!
